This is a machine translation made by Google Translate and has not been checked. There may be errors in the text.

   On the right, there are more links to translations made by Google Translate.

   In addition, you can read other articles in your own language when you go to my English website (Jari's writings), select an article there and transfer its web address to Google Translate (https://translate.google.com/?sl=en&tl=fi&op=websites).

Vukriste na sayense

Xana ripfumelo ra Vukreste ri ve xihinga eka sayense kumbe ri ri hlohlotele? Hlaya vumbhoni!

Nhloko-mhaka ya xihloko lexi i ripfumelo ra Vukreste ni sayense. Ripfumelo ra Vukreste ri yi kucetele njhani sayense ni nhluvuko wa yona? Xana yi ve xihinga eka nhluvuko wa sayense kumbe yi yi hlohlotele? Loko mhaka leyi yi kambisisiwa ntsena hi ku tirhisa swihaxa-mahungu swa misava ni matsalwa ya vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, hakanyingi yi humesa langutelo leri dumeke ra ku lwisana exikarhi ka ripfumelo ni sayense. Ku ehleketiwa leswaku ripfumelo eka Xikwembu ni sayense swi hambanile ni leswaku ripfumelo ra Vukreste ri ve xihinga eka nhluvuko wa sayense. Eka mianakanyo leyi, ku vuriwa leswaku sayense a yi ri ni matimba eGreece naswona yi tlhele yi ya emahlweni ntsena loko, hi nkarhi wa ku Voningeriwa, yi hambanile ni vukhongeri bya nhlavutelo ivi yi sungula ku titshega hi ku anakanya ni ku xiya. Nkoka wa Darwin ngopfu-ngopfu wu tekiwa wu ri wa nkoka eka ku hlula ko hetelela ka langutelo ra misava ra sayense.

    Kambe ntiyiso wa mhaka leyi i yini? Nkoka wa ripfumelo ra Vukriste a wu si tshama wu va sayense na ku endla sayense, kambe ripfumelo eka vukona bya Xikwembu na Yesu Kriste, loyi ha yena un’wana na un’wana a nga rivaleriwa swidyoho swa yena. Hambiswiritano, leswi a swi vuli swona leswaku ripfumelo ra Vukreste a ri khumbanga sayense ni nhluvuko wa vanhu. Ku hambana ni sweswo, nkoka wa Yesu ni ripfumelo ra Vukreste wu ve wa nkoka eka ku velekiwa ni nhluvuko wa sayense. Langutelo leri ri sekeriwe eka tinhla to hlayanyana, leti hi nga ta hundza eka tona eka leswi landzelaka. Hi sungula hi ririmi na ku hlaya na ku tsala.

Vutivi bya ku hlaya na ku tsala: swihlamusela-marito, swigaririmi, maletere. Xo sungula, ku velekiwa ka tindzimi ta tibuku ni ku dyondza ku hlaya ni ku tsala. Un’wana na un’wana wa swi twisisa leswaku loko rixaka ri nga ri na ririmi ra rona ra matsalwa naswona vanhu va nga swi koti ku hlaya, i xihinga eka nhluvukiso wa sayense, ndzavisiso, ku velekiwa ka vutumbuluxi na ku hangalasiwa ka vutivi. Kutani a ku na tibuku, a wu nge swi koti ku ti hlaya, naswona vutivi a byi hangalaki. Vanhu va tshama va ri eka xiyimo xo yima.

   Kutani, xana ripfumelo ra Vukreste ri ku kucetele njhani ku tumbuluxiwa ka tindzimi ta matsalwa ni ku dyondza ku hlaya ni ku tsala? Laha hi laha valavisisi vo tala va nga ni xivati ​​lexi nga voniki. A va swi tivi leswaku kwalomu ka tindzimi hinkwato ta matsalwa ti endliwe hi Vakreste lava chavaka Xikwembu. Hi xikombiso, laha eFinland, Mikael Agricola, mupfuxeti wa vukhongeri wa le Finland tlhelo tata wa matsalwa, u kandziyise buku yo sungula ya ABC ni Testamente Leyintshwa ni swiphemu swa tibuku tin’wana ta Bibele. Vanhu va dyondze ku hlaya hi ku tirhisa tona.

    Le Jarimani, Martti Luther u endle leswi fanaka. U hundzuluxele Bibele hi Xijarimani hi ririmi ra yena n’wini. Ku endliwe minkandziyiso ya madzana ya vuhundzuluxeri bya yena naswona ririmi leri tirhisiwaka hi Luther ri sungule ku simekiwa tanihi ririmi ra matsalwa exikarhi ka Majarimani.

    Ku vuriwa yini hi Nghilandhi? William Tyndale, loyi a hundzuluxeleke Bibele hi Xinghezi, u hoxe xandla swinene eka sweswo. Vuhundzuluxeri bya Tyndale byi kucetele ku velekiwa ka ririmi ra manguva lawa ra Xinghezi. Hi ku ya hi vuhundzuluxeri bya Tyndale, endzhakunyana ku endliwe vuhundzuluxeri bya King James, lebyi nga vuhundzuluxeri lebyi dumeke swinene bya Bibele bya Xinghezi.

   Xikombiso xin’wana i maletere ya vanhu va Maslav, lama vuriwaka maletere ya Xicyril. Va thyiwile mavito ya Mukwetsimi Cyril, loyi a a ri murhumiwa exikarhi ka Maslav naswona u xiye leswaku a va nga ri na maletere. Cyril u va endlele maletere leswaku va ta kota ku hlaya Evhangeli leyi vulavulaka hi Yesu.

   Loko vuswikoti byo hlaya byi nga si velekiwa, ririmi leri tsariweke hikwalaho ri fanele ku va kona. Hi ndlela leyi, varhumiwa va Vakreste va hoxe xandla swinene, ku nga ri eka malembe-xidzana lama hundzeke ntsena ematikweni ya le Vupela-dyambu, kambe ni le Afrika ni le Asia endzhaku. Swi nga ha endleka leswaku varhumiwa va tirhe malembe yo tala va ri karhi va endla ndzavisiso wa tindzimi. Va tumbuluxe swigaririmi swo sungula, swihlamusela-marito na maletere.

   Un’wana wa vanhu vo tano a ku ri murhumiwa wa Mumethodist Frank Laubach, loyi a sunguleke tsima ra misava hinkwayo ro dyondzela ku hlaya ni ku tsala. U kucetele ku tumbuluxiwa ka tibuku ta ABC hi tindzimi ta 313. U hlawuriwe ku va muapostola wa lava nga dyondzekangiki.

    Swikombiso leswi landzelaka swi kombetela eka nchumu wun’we, ku hluvukisiwa ka tindzimi. I swa nkoka leswaku hambi ku ri tindzimi to tanihi Xihindi, ririmi lerikulu ra le Indiya, Xiurdu xa le Pakistan ni Xibengali xa le Bangladesh ti ni xisekelo xa tona xa ririmi ni ririmi hi ku ya hi vurhumiwa bya Vukreste. Madzana ya timiliyoni ta vanhu va vulavula ni ku tirhisa tindzimi leti.

Vishal Mangalwadi: Ndzi kulele exikarhi ka ririmi ra Xihindu eAllahabad, kwalomu ka tikhilomitara ta 80 ku suka eKashi, laha Tulsidas a tsaleke Ramcharitmanasin , ku nga xitori xa vukhongeri lexi xiyekaka swinene xa le N’walungwini wa Indiya. Ndzi tshame ndzi byeriwa leswaku Xihindi xi huma eka xitori lexi lexikulu. Kambe loko ndzi yi hlaya, ndzi pfilunganyekile, hikuva a ndzi nga swi koti ku twisisa xiga ni xin’we eka yona. “Xihindi” xa mutsari a xi hambanile hi ku helela na xa mina naswona ndzi sungule ku kanakana, laha ririmi ra manana – ririmi ra rixaka ra ximfumo ra India – ri humaka kwihi.

... Swidyondzi swa Mahindu na swona a swi hluvukisanga ririmi ra rixaka ra le Indiya, ku nga Xihindi. Hi ku khensa vahundzuluxeri va Bibele vo fana na John Borthwick Gilchrist na vativi va tindzimi va vurhumiwa vo fana na Rev. SHKellogg leswaku ririmi ra sweswi ra matsalwa ya Xihindi ri huma eka ririmi leri tirhisiweke hi mutlhokovetseri Tulsidas (c. 1532-1623).

... Vahundzuluxeri va Bibele ni varhumiwa va nyikele swo tlula ririmi ra manana ra Xihindi. Tindzimi hinkwato leti hanyaka ta matsalwa ta le Indiya ti nyikela vumbhoni bya ntirho wa tona. Hi 2005, Dok. U kombise leswaku vahundzuluxeri va Bibele va vumbe tindzimi ta 73 ta manguva lawa ta matsalwa hi tindzimi leti vulavuriwaka hi Maindiya yo tala lama nga dyondzekangiki. Leswi a swi katsa tindzimi ta ximfumo ta tiko ra le Indiya (Xihindi), Pakistan (Xiurdu) na Bangladesh (Xibengali). Swidyondzi swa ntlhanu swa Bramine swi dyondze dissertation ya vudokodela ya Verghes kutani swi n’wi nyika xithopo xa Dokodela wa Filosofi hi 2008. Hi nkarhi lowu fanaka, hi vun’we swi ringanyete leswaku, endzhaku ko kandziyisiwa, dissertation yi amukeriwa tanihi buku leyi bohaka ya tidyondzo ta ririmi ra Maindiya. (1) .

Ntirho wa vurhumiwa bya Vukriste minkarhi hinkwayo a wu ri wa muxaka wo anama wa ku pfuna vanhu, lerova wu fikelele ku pfuna lava vabyaka, lava lamaleke, lava nga ni ndlala, lava pfumalaka makaya ni lava nga ni xihlawuhlawu. Ematikweni yo tala ya Afrika, varhumiwa va Vukriste va ake masungulo ya fambiselo hinkwaro ra xikolo hi tlhelo ra dyondzo ya masungulo na ya vutshila. Hilaha ku fanaka, vurhumiwa byi hoxe xandla hi ndlela ya nkoka eka ku vumbiwa ka netiweke ya nhlayiso wa rihanyo... Mulavisisi wa ndhuma wa Afrika, profesa wa Yunivhesiti ya Yale Lamin Sanneh u vule leswaku eAfrika, varhumiwa va endle vutirheli lebyikulu eka mindhavuko ya ndhawu hi ku tumbuluxa xisekelo xa ririmi leri tsariweke. (2) .

Tiphurojeke ta vuleteri na matsalwa. Hilaha swi vuriweke hakona, tindzimi to tala ti kume xisekelo xa tona xa ririmi ni matsalwa hikwalaho ka nkucetelo wa ripfumelo ra Vukreste. Lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona ni mimfumo a va nga ri vasunguri va nhluvuko lowu, kambe a va ri vayimeri va ripfumelo ra Vukriste. Ku hluvuka ka miganga a ku ta va ku hlwerile ku ringana malembe-xidzana yo tala handle ka ripfumelo eka Xikwembu na Yesu.

    Ndhawu leyi yi katsa tiphurojeke ta vuleteri eYuropa ni le tindhawini tin’wana ta misava. Hi ku tirhisa tona, vanhu va dyondza ku hlaya Bibele ni tibuku tin’wana ni ku dyondza swilo leswintshwa. Loko u nga swi koti ku hlaya, swa tika ku dyondza swilo leswintshwa leswi van’wana va tsaleke ha swona.

    Loko ripfumelo ra Vukreste ri hlule nsimu hi ku tirhisa ntirho wa vurhumiwa, ri tlhele ri antswisa xiyimo xa ntshamisano ni xiyimo xa matiko yo tala. Swilo swo tano i xiyimo xo antswa xa rihanyo, ikhonomi yo antswa, xiyimo xa ntshamisano lexi tiyeke, vukungundzwana bya le hansi na ku fa ka vana naswona, hi ntiyiso, ku dyondza ku hlaya na ku tsala ko antswa. Loko a ku nga ri na ntirho wa vurhumiwa ni ripfumelo ra Vukreste, a ku ta va ni ku xaniseka ni vusweti lebyi engetelekeke swinene emisaveni naswona vanhu a va nga ta swi tiva ku hlaya. Exikarhi ka swin’wana, Robert Woodberry, mupfuni wa profesa eYunivhesiti ya Texas, u xiye ku yelana exikarhi ka ntirho wa vurhumiwa ni xidemokirasi, xiyimo lexi antswisiweke xa vanhu ni ku dyondza ku hlaya ni ku tsala:

Mutivi wa sayense: Ntirho wa vurhumiwa wu pfuxe xidemokirasi

Hi ku ya hi Robert Woodberry, mupfuni wa profesa eYunivhesiti ya Texas, vuyelo bya ntirho wa vurhumiwa bya Maprotestente hi va-1800 ni le ku sunguleni ka va-1900 eka nhluvukiso wa xidemokirasi byi ve bya nkoka swinene ku tlula leswi a swi ehleketiwa eku sunguleni. Ematshan’weni yo va ni xiphemu lexitsongo eku hluvukiseni ka xidemokirasi, varhumiwa a va ri ni xiphemu lexikulu eka xona ematikweni yo tala ya Afrika ni le Asia. Magazini wa Christianity Today wu vulavula hi mhaka leyi.

Robert Woodberry u dyondze hi vuxaka exikarhi ka ntirho wa vurhumiwa ni swilo leswi khumbaka xidimokrati kwalomu ka malembe ya 15. Hi ku ya hi yena, kwalaho laha varhumiwa va Maprotestente va veke ni nkucetelo lowukulu. Kwalaho ikhonomi ya namuntlha yi hluvukile swinene naswona xiyimo xa rihanyo xi antswa swinene ku tlula eka tindhawu, laha nkucetelo wa varhumiwa wu nga va wutsongo kumbe wu nga ri kona. Eka tindhawu leti nga na matimu ya vurhumiwa lama hangalakeke, nhlayo ya ku fa ka vana sweswi yi le hansi, ku na vukungundzwana byintsongo, ku dyondza ku hlaya na ku tsala swi tolovelekile naswona ku nghena eka dyondzo swa olova, ngopfu ngopfu eka vavasati.

   Hi ku ya hi Robert Woodberry, hi ku kongoma a ku ri Vakreste va ku pfuxetiwa ka Protestente lava veke ni vuyelo lebyinene. Ku hambana ni sweswo, vafundhisi lava thoriweke hi mfumo kumbe varhumiwa va Khatoliki emahlweni ka va-1960 a va nga ri na nkucetelo lowu fanaka. (3) .

Xikombiso xin’wana lexinene xa ndlela leyi ripfumelo ra Vukreste ri kuceteleke ku hlaya ni ku tsala ni tibuku ha yona hileswaku a ku ri kwalomu ka 1900 laha tibuku ta misava ti tlulaka tibuku ta moya hi ku xavisa. Bibele ni tidyondzo ta yona a swi ri exiyin’weni xa nkoka ku ringana malembe-xidzana yo tala, ku fikela eka lembe-xidzana leri hundzeke swi lahlekeriwe hi nkoka swinene ematikweni ya le Vupela-dyambu. Xana swi lo tiendlekela leswaku hi lembe-xidzana leri fanaka ra vu-20, loko ripfumelo ra Vukreste ri tshikiwile, ku lwiwe tinyimpi letikulu ematin’wini?

    Xikombiso xin’wana i Nghilandhi, leri a ri ri tiko leri hluvukeke swinene emisaveni hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19. Kambe i yini lexi a xi ri endzhaku ka nhluvuko lowunene wa Nghilandhi? Hakunene xivangelo xin’wana a ku ri ku pfuxetiwa ka moya laha vanhu a va hundzukela eka Xikwembu. Swilo swo tala leswinene swi ve kona hikwalaho ka sweswo, swo tanihi ku tiva ku hlaya ni ku tsala, ku herisiwa ka vuhlonga ni ku antswisiwa ka xiyimo xa swisiwana ni swa vatirhi.

   John Wesley, loyi a tivekaka tanihi muchumayeri wa nkoka swinene wa vandla ra Methodist naswona hi yena ku pfuxetiwa lokukulu ku teke eNghilandhi hi lembe-xidzana ra vu-18, u kucetele swinene nhluvuko lowu. Ku vuriwa leswaku hi ntirho wa yena England yi ponisiwile eka nhluvuko lowu fanaka lowu humeleleke e France. Hambiswiritano, Wesley ni vatirhi-kulobye na vona va hoxe xandla eka mhaka ya leswaku tibuku ti sungule ku fikeleleka eka vanhu va Manghezi. Encyclopedia Britannica yi vula Wesley eka mhaka leyi leswaku "a nga kona un'wana eka lembe xidzana ra vu 18 loyi a endleke swo tala ku tlakusa ku hlayiwa ka tibuku ta kahle, naswona u tisile tibuku to tala swinene laha vanhu va nga ta fikelela hi nxavo wo chipa swonghasi"...

    Le Nghilandhi, hikwalaho ka ku pfuxetiwa, ntirho wa xikolo xa Sonto na wona wu velekiwe hi lembe-xidzana ra vu-18. Kwalomu ka 1830, kwalomu ka kotara ya vana va le Nghilandhi va 1,25 wa timiliyoni va nghene xikolo xa Sonto, laha va dyondzeke ku hlaya ni ku tsala. Nghilandhi a ri ri karhi ri hundzuka nhlangano lowu dyondzisaka ku hlaya ni ku tsala lowu dyondzisiwaka hi Rito ra Xikwembu; mfumo a wu wu kucetela.

    Ku vuriwa yini hi tiko ra United States? Xitlhokovetselo lexi landzelaka xi kombetela eka leswi. Yi vuriwile hi John Dewey (1859-1952), loyi hi yexe a kuceteleke swinene ku endliwa ka dyondzo ya misava eUnited States. Kambe u hlamuserile hilaha ripfumelo ra Vukriste ri veke na mbuyelo lowunene hakona eka xikombiso eka dyondzo ya vanhu na ku herisiwa ka vuhlonga etikweni ra ka vona:

Vanhu lava (Vakreste va evhangeli) i nkolo wa vupfuni bya vaaki, migingiriko ya tipolitiki leyi kongomisiweke eka ku cinca ka ntshamiseko, pacifism na dyondzo ya vaaki. Va katsa no kombisa musa eka lava nga ekhombyeni ra ikhonomi na vanhu van’wana, ngopfungopfu loko va kombisa hambi ku ri ku tsakela kutsongo eka xivumbeko xa mfumo wa riphabliki - - Xiphemu lexi xa vaaki xi hlamurile hi ndlela leyinene eka swilaveko swa ku khomiwa hi ndlela leyinene na ku averiwa loku ringanaka swinene ka ku ringana minkarhi hi ku ya hi mianakanyo ya vona ya ku ringana. Yi landzele mikondzo ya Lincoln eka ku herisiwa ka vuhlonga naswona yi pfumelelanile na miehleketo ya Roosevelt loko a sola mabindzu ya "yo biha" na ku hlengeletiwa ka rifuwo emavokweni ya vanhu vatsongo. (4) .

Tiyunivhesiti. Emahlweninyana, ku boxiwile ndlela leyi ripfumelo ra Vukreste ri kuceteleke ku tumbuluxiwa ka tindzimi leti tsariweke ni ku dyondza ku hlaya ni ku tsala ha yona eka malembe-xidzana lama hundzeke ni le ka nkarhi wa sweswi. Xikombiso, ematikweni ya Afrika, xisekelo xa mafambiselo ya xikolo hi tlhelo ra dyondzo ya masungulo na ya vutshila ngopfungopfu xi velekiwile hi nkucetelo wa varhumiwa va Vukriste, tani hi nhlayiso wa rihanyo. Handle ka nkucetelo wa ripfumelo ra Vukreste, nhluvuko wa miganga a wu ta va wu hlwerile ku ringana malembe-xidzana yo tala.

   Ndhawu yin’wana i tiyunivhesiti ni swikolo. Xikan’we na vutivi bya ku hlaya na ku tsala, i swa nkoka eka nhluvukiso wa sayense, ndzavisiso, ku velekiwa ka vutumbuluxi na ku hangalasiwa ka mahungu. Hi ku tirhisa vona, vutivi na ndzavisiso swi ya emahlweni ku ya eka xiyimo lexintshwa.

   Ripfumelo ra Vukreste ri yi kucetele njhani ndhawu leyi? Hakanyingi swirhendzevutana swa vukhongeri ni leswi nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona a swi swi tivi leswaku Bibele ni ripfumelo ra Vukreste swi hoxe xandla swinene emhakeni leyi. Madzana ya tiyunivhesiti ni makume ya magidi ya swikolo swi sunguriwile hi Vakreste lava chavaka Xikwembu kumbe hi ntirho wa vurhumiwa. A va velekiwanga hi ku pfumela leswaku Xikwembu xi kona, hikuva a ku nga ri na tiyunivhesiti ta misava ni leti lawuriwaka hi mfumo. Hi xikombiso, tiyunivhesiti leti landzelaka ti tiveka swinene eNghilandhi ni le Amerika:

- Oxford na Cambridge. Madoroba lawa hamambirhi ma ni tikereke to tala ni tindhawu to khongela eka tona. Eku sunguleni tiyunivhesiti leti ti simekeriwe ku dyondzisa Bibele.

- Xihlamusela-marito xa Harvard. Yunivhesiti leyi yi thyiwile vito ra Mufundhisi John Harvard. Xiga xa yona ku sukela hi 1692 i Veritas Christo et Ecclesiae (ntiyiso eka Kreste ni Kereke) .

- Yunivhesiti ya Yale yi simekiwile hi khale ka xichudeni xa Harvard, muprista wa Mapuritan Cotton Mather.

- President wo sungula wa Yunivhesiti ya Princeton (eku sunguleni a ku ri Kholichi ya New Jersey) a ku ri Jonathan Edwards, loyi a tivekaka hi ku pfuxetiwa lokukulu eAmerika eka lembe xidzana ra vu-18. A a ri muchumayeri la dumeke swinene wa ku pfuxetiwa loku, kun’we na George Whitefield.

- Yunivhesiti ya Pennsylvania. George Whitefield, murhangeri un’wana wa Great Awakening, u simeke xikolo lexi endzhakunyana xi hluvukeke xi va Yunivhesiti ya Pennsylvania. Whitefield a ari n’wana wa muhlayisi wa byala naswona ari mutirhi kulobye wa John Wesley loyi a boxiweke laha henhla loko ari e England. A a ri ni rito ro saseka hi ndlela leyi nga tolovelekangiki, leri twalaka ni leri nga ni matimba, leswaku a kota ku vulavula hi ndlela leyi twalaka ni makume ya magidi ya vanhu eminhlanganweni ya le handle. Nakambe a a kota ku chumayela a ri karhi a rila mihloti hikwalaho ka ntwela-vusiwana lowu Xikwembu xi n’wi nyikeke wona eka vanhu

   Ku vuriwa yini hi tiko ra India? India a ri tiviwi hi Vukreste bya rona. Hambiswiritano, etikweni leri, ku fana ni le Afrika, ku ni magidi ya swikolo leswi velekiweke hi ku ya hi ripfumelo ra Vukreste. Tiyunivhesiti to sungula eIndiya na tona ti velekiwe hi xisekelo lexi fanaka. Tiyunivhesiti to tanihi yunivhesiti ya Calcutta, Madras, Bombay na Serampore ti tiveka swinene. Ku engetela kwalaho, Yunivhesiti ya Allahabad, leyi simekiweke hi 1887, ya tiveka swinene. Ntlhanu wa Vaholobye-nkulu vo sungula va nkombo va le India va huma edorobeni leri, naswona vo tala va ndzawulo ya le India va dyondzele eYunivhesiti ya Allahabad.

Nkutsulo eka sayense. Xihloko lexi xi sungule hi langutelo leri tsakeriwaka hi vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona ra leswaku ripfumelo ra Vukreste ri ve xihinga eka nhluvuko wa sayense. Hambiswiritano, vonelo leri ra olova ku ri kanakana, hikuva tindzimi ta matsalwa, ku dyondza ku hlaya na ku tsala na tiyunivhesiti ngopfungopfu swi velekiwile hi nkucetelo wa ripfumelo ra Vukriste.

    Ku vuriwa yini hi leswi vuriwaka ku hundzuka ka sayense? Hakanyingi ku khomiwa eka swirhendzevutana swa vukhongeri ni leswi nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona leswaku mpfilumpfilu lowu a wu nga fambisani nikatsongo ni ripfumelo ra Vukreste, kambe vonelo leri ri nga kanakanisiwa. Hikuva hi ku ya hi ndlela ya manguva lawa, sayense yi sungule kan’we ntsena, hi leswaku, eYuropa ra lembe-xidzana ra vu-16-18, laha vukhongeri bya Vukreste bya Xikwembu byi hluleke kona. A yi sungulanga eka rixaka ra vukhongeri, kambe hi ku kongoma eka rixaka leri hlohloteriweke hi ripfumelo ra Vukriste. Kwalomu ka vativi hinkwavo va sayense lava dumeke a va pfumela eka ntumbuluko. Exikarhi ka vona a ku ri Francis Bacon, Robert Boyle, Isaac Newton, Johannes Kepler, Copernicus, Galileo Galilei, Blaise Pascal, Michael Faraday, James Clerck Maxwell, John Ray, Louis Pasteur, na swin’wana na swin’wana A va nga ri vayimeri va Vutivi kambe va vukhongeri bya Vukreste bya Xikwembu.

Tinxaka ta van’wamatimu na vativi va ntshamisano va xiyile leswaku Vakriste, ripfumelo ra Vukriste, na mavandla ya Vukriste swi hoxe xandla hi tindlela to tala to hambana eka ku hluvukisa tidyondzo, maendlelo, na maendlelo lawa eku heteleleni ma veleke sayense ya ntumbuluko ya manguva lawa(...) Hambileswi ku nga na mavonelo yo hambana ya nkucetelo wa yona kwalomu ka van’wamatimu hinkwavo namuntlha va pfumela leswaku Vukreste (Vukhatoliki ni Vuprotestente hi ku fanana) byi khutaze vaehleketi vo tala va nkarhi wa le mahlweni ka manguva lawa leswaku va nghenela dyondzo leyi hlelekeke ya ntumbuluko. Van’wamatimu va tlhele va xiya leswaku mianakanyo leyi lombisiweke eka Vukreste yi kume ndlela ya yona eka mbulavurisano wa sayense hi vuyelo lebyinene. Vativi van’wana va sayense va tlhela va vula leswaku mianakanyo ya leswaku ntumbuluko wu tirha hi ku ya hi milawu yo karhi yi huma eka ntivo-vukwembu bya Vukreste. (5) .

I yini lexi a xi ri endzhaku ka nhluvuko wa sayense? Xivangelo xin’wana, hilaha swi boxiweke hakona laha henhla, a ku ri tiyunivhesiti. Hi 1500, a ku ri ni kwalomu ka makume-nhungu wa tona eYuropa. Tiyunivhesiti leti a ti nga ri tiyunivhesiti leti hlayisiwaka hi vaseketeri va misava ni mfumo, kambe ti pfuke hi nseketelo lowukulu wa kereke ya le malembeni ya le xikarhi, naswona ndzavisiso wa sayense ya ntumbuluko ni ntivo-tinyeleti swi hoxe xandla swinene eka tona. Eka tona a ku ri ni ntshunxeko lowukulu wa ndzavisiso ni ku burisana, lowu a wu tsakeriwa. Tiyunivhesiti leti a ti ri ni madzana ya magidi ya swichudeni, naswona ti pfunetile ku lunghiselela ndhawu ya ku cinca ka sayense leswaku ku koteka eYuropa hi lembe-xidzana ra vu-16-18. Nkutsulo lowu a wu humelelanga hi xitshuketa ku suka kwihi na kwihi, kambe wu rhangele hi swiendlakalo leswinene. Matiko-nkulu man’wana a ma nga ri na dyondzo yo anama ni tiyunivhesiti leti fanaka ni ta le Yuropa, .

Malembe ya le Xikarhi ma tumbuluxe xisekelo xa ku humelela lokukulu ka vanhu va le Vupela-dyambu: sayense ya manguva lawa. Ku vula leswaku sayense a yi nga ri kona emahlweni ka “Nkarhi wa ku pfuxetiwa” a hi ntiyiso ntsena. Endzhaku ko tolovelana ni ndzavisiso wa xikhale wa Magriki, swidyondzi swa Malembe ya le Xikarhi swi endle maendlelo ya mianakanyo, lama yise sayense emahlweni swinene loko yi pimanisiwa ni minkarhi ya khale. Tiyunivhesiti, laha ntshunxeko wa swa tidyondzo a wu sirheleriwa eka matimba ya varhangeri, ti simekiwile hi malembe yava 1100s. Minkarhi hinkwayo tinhlengeletano leti ti nyikele ndhawu leyi hlayisekeke ya ndzavisiso wa sayense. Hambi ku ri ntivo-vukwembu bya Vukreste byi tikombe byi faneleka hi ndlela yo hlawuleka ku khutaza ku lavisisa ntumbuluko, lowu a ku tshembiwa leswaku i ntumbuluko wa Xikwembu. (6) .

Vutshunguri na swibedlhele. Ndhawu yin’wana leyi ripfumelo ra Vukreste ri yi kuceteleke i vutshunguri ni ku velekiwa ka swibedlhele. Xiphemu xa nkoka ngopfu-ngopfu a ku ri tinghwendza, leti hlayiseke, ti kopa ni ku hundzuluxela matsalwa ya khale ya swa vutshunguri ni mintirho yin’wana ya khale ya xikhale ni ya sayense. Ku engetela kwalaho, va ye emahlweni va hluvukisa vutshunguri. Handle ka mintirho ya vona, vutshunguri a byi nga ta endla nhluvuko hi mpimo lowu fanaka, naswona matsalwa ya khale ya khale a ma nga ta hlayisiwa leswaku tinxaka ta manguva lawa ti ma hlaya.

    Nkhathalelo wa rihanyo, ntirho wa vaaki na minhlangano yo tala ya vupfuni (Red Cross, Save the Children...) na swona swi sunguriwile hi lava tivulaka Vakriste, hikuva ripfumelo ra Vukriste minkarhi hinkwayo ri katsa ntwela vusiwana eka muakelani wa munhu. Leswi swi sekeriwe eka dyondzo ni xikombiso xa Yesu. Ematshan’weni ya sweswo, vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona ni lava pfumelaka eka vanhu va tshame va va vahlaleri endhawini leyi. Mutsari wa mahungu wa Munghezi Malcolm Muggeridge (1903-1990), loyi hi byakwe a a ri mutivi wa vanhu wa misava, kambe hambi swi ri tano a a tshembeka, u swi xiyile leswi. U nyikele nyingiso eka ndlela leyi langutelo ra misava ri khumbaka ndhavuko ha yona:"Ndzi hete malembe eIndia na le Afrika, naswona eka havumbirhi bya swona ndzi hlangane na mintirho yo tala yo lulama leyi hlayisiwaka hi Vakreste lava welaka eka tidinominexini to hambana; kambe a ku si tshama ndzi hlangana na xibedlhele kumbe ndhawu ya vana lava nga riki na vatswari leyi hlayisiwaka hi nhlangano wa vusoxalisi kumbe ndhawu yo tshungula vanhu va nhlokonho." ku tirha hi ku ya hi vumunhu." (7) .

   Switlhokovetselo leswi landzelaka swi ya emahlweni swi kombisa ndlela leyi ripfumelo ra Vukriste ri kuceteleke vuongori ni tindhawu tin’wana ha yona hi ku tirhisa ntirho wa vurhumiwa. Swibedlhele swo tala eAfrika ni le Indiya swi velekiwe hi vurhumiwa bya Vukreste ni ku navela ku pfuna. Xiphemu lexikulu xa swibedlhele swo sungula swa le Yuropa na xona xi sungule ehansi ka nkucetelo wa ripfumelo ra Vukreste. Xikwembu xi nga hanyisa munhu hi ku kongoma, kambe vo tala va kume mpfuno hi ku tirhisa mirhi ni swibedlhele. Ripfumelo ra Vukreste ri hoxe xandla swinene eka sweswo.

Hi Malembe ya le Xikarhi vanhu lava, lava nga va Order of Saint Benedict, va hlayise swibedlhele swo tlula magidi mambirhi eYuropa Vupela-dyambu ntsena. ^{Lembe-xidzana ra} vu-12 a ri ri ra nkoka hi ndlela yo hlamarisa emhakeni leyi, ngopfu-ngopfu kwalaho, laha Order of Saint John a yi tirha kona. Hi xikombiso, Xibedlhele lexikulu xa Moya lowo Kwetsima xi simekiwile hi 1145 eMonpellier, lexi hi ku hatlisa xi veke ntsindza wa dyondzo ya swa vutshunguri ni ntsindza wa swa vutshunguri wa Montpellier hi lembe ra 1221. Ku engetela eka vukorhokeri bya swa vutshunguri, swibedlhele leswi a swi nyika swakudya eka lava nga ni ndlala ni a a khathalela tinoni ni vana lava nga riki na vatswari, a nyika lava a va swi lava tinyiko ta tintswalo. (8) .

Hambi leswi kereke ya Vukriste yi soriwa ngopfu eka matimu ya yona hinkwawo, ya ha ri musunguri eka vukorhokeri bya swa vutshunguri eka swisiwana, ku pfuna vabohiwa, lava pfumalaka makaya kumbe lava nga eku feni na ku antswisa tindhawu to tirhela eka tona. Le India swibedlhele leswinene ngopfu na swivandla swa dyondzo leswi hlanganisiweke na yona i mbuyelo wa ntirho wa vurhumiwa bya Vukriste, hambi ku ri ku fikela laha Mahindu yo tala ma tirhisaka swibedlhele leswi ku tlula swibedlhele leswi hlayisiwaka hi mfumo, hikuva ma swi tiva leswaku ma ta kuma vukorhokeri byo antswa ku tlula kwalaho. Ku ringanyetiwa leswaku loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungula, 90% wa vaongori eIndiya a va ri Vakreste, naswona 80% wa vona va kume dyondzo ya vona eswibedlhele swa varhumiwa. (9) .

Ekerekeni timhaka ta vutomi lebyi a ti khathaleriwa ku fana ni timhaka ta vutomi bya nkarhi lowu taka; a swi tikomba onge hinkwaswo leswi MaAfrika a va swi hetisisa, a swi huma eka ntirho wa vurhumiwa wa kereke. (Nelson Mandela eka buku ya yena ya vutomi bya yena Long Walk to Freedom)

Xana kereke yi xanise vativi va sayense? Hilaha swi vuriweke hakona, ripfumelo ra Vukreste ri kucetele swinene ku velekiwa ka ndzhundzunuko wa sayense. Xivangelo xin’wana xa leswi a ku ri tiyunivhesiti leti simekiweke hi kereke. Xihehlo lexi vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va rhandzaka ku xi hlakulela, ku nga leswaku ripfumelo ra Vukreste a ri ta va ri ri xihinga eka nhluvuko wa sayense, hikwalaho i ntsheketo lowukulu. Leswi swi tlhela swi kombisiwa hi mhaka ya leswaku matiko lawa ripfumelo ra Vukreste ri nga ni nkucetelo wo leha swinene eka wona ma ve maphayona eka swa sayense ni ndzavisiso.

    Ku vuriwa yini hi mianakanyo ya leswaku kereke a yi xanisa vativi va sayense? Swirhendzevutana swa lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona swi lava ku hlayisa mianakanyo leyi, kambe valavisisi vo tala va matimu va yi teka yi ri ku soholotiwa ka matimu. Miehleketo leyi ya ku lwisana exikarhi ka ripfumelo na sayense yi sungule ntsena eku heleni ka lembe xidzana ra vu-19, loko vatsari lava seketeleke dyondzo ya Darwin, xikombiso Andrew Dickson White na John William Draper, va yi tisa etibukwini ta vona. Kambe xikombiso mulavisisi wa malembe ya le xikarhi James Hannam u vule leswaku:

Ku hambana ni ripfumelo leri tolovelekeke, kereke a yi si tshama yi seketela mianakanyo ya misava leyi nga ni xiphepherhele, a yi si tshama yi ala ku kamberiwa ka mintsumbu naswona entiyisweni a yi si tshama yi hisa munhu ekhombyeni hikwalaho ka mianakanyo ya yona ya sayense. (10) .

Mukanakani wa le Australia Tim O’Neill u teke xiyimo eka xihehlo lexi naswona u kombisa ndlela leyi vanhu va tivaka switsongo ha yona hi matimu: "A swi nonon'hwi ku raha vuhunguki lebyi byi va swiphemuphemu, ngopfu-ngopfu loko vanhu lava vulavulaka hi byona va nga tivi nchumu hi matimu. Va lo teka miehleketo leyi yo hlamarisa eka tiwebsite na tibuku leti dumeke. Swihehlo leswi swi wa loko swi biwa hi swona." vumbhoni lebyi nga kanetiwiki.Ndzi kuma swi tsakisa ku hlekula vaseketeri hi ku hetiseka hi ku va kombela ku boxa vito ra mutivi un’we - un’we ntsena - loyi a hisiweke emhandzini kumbe ku xanisiwa kumbe ku tshikileriwa hikwalaho ka ndzavisiso wa yena eka Malembe ya le Xikarhi.A va nge pfuki va boxa vito rin’we ... Eka nkarhi lowu ndzi xaxameta vativi va sayense va Malembe ya le Xikarhi - Albertus Magnus, Robert Grosseteste, Roger Bacon, John Peckham, Duns Scotus, Thomas Bradwardine, Walter Burley, William Heytesbury, Richard Swineshead, John Dumbleton, Richard wa le Wallingford, . Nicholas Oresme, Jean Buridan, 1999, na yena.na Nicolaus Cusanus—naswona ndza vutisa leswaku ha yini vavanuna lava hi ku rhula hinkwako va yisa emahlweni sayense ya Malembe ya le Xikarhi handle ka loko kereke yi va kavanyeta, vakaneti va mina hi ntolovelo a va rhurhumela tinhloko hi ku hlamala, va tivutisa leswaku i yini lexi hoxeke hakunene." (11)

   Ku vuriwa yini hi Galileo Galilei, loyi a hundzuleke xikombiso xa Ptolemy xa Mugriki lexi a xi dzike emisaveni xa dyambu leri rhendzelekaka emisaveni? I ntiyiso leswaku Mupapa u endle hi ndlela yo biha eka yena, kambe mhaka leyi i ku soholotiwa ka matirhiselo ya matimba, ku nga ri ku kanetana na sayense. (Ina, vapapa ni Kereke ya Khatoliki va ve ni nandzu eka swilo swin’wana swo tala, swo tanihi Tinyimpi ta Nkutsulo ni Huvo ya Vuavanyisi. Hambiswiritano, i mhaka ya ku tshika ripfumelo ra Vukreste hi ku helela kumbe ku nga landzeleli tidyondzo ta Yesu. Vo tala a va swi twisisi leswi hambana.) Nakambe i swa nkoka ku xiya leswaku vayimeri va sayense ni ripfumelo havumbirhi bya vona a va avanile hi langutelo ra vona eka dyondzo ya Galileo. Vativi van’wana va sayense a va ri etlhelweni ra yena, van’wana a va kanetana na yena. Hilaha ku fanaka, vanhu van’wana va kereke va kanete mianakanyo yakwe, van’wana va yi lwerile. Leswi swi tshama swi ri tano loko ku humelela mianakanyo leyintshwa.

   Kutani ha yini Galileo a nga ha tsakeriwi hi Mupapa ivi a pfaleriwa endlwini evhilwani rakwe? Xivangelo xin’wana a ku ri mahanyelo ya Galileo hi yexe. Khale Mupapa a a ri murhandzi lonkulu wa Galileo, kambe ku tsala ka Galileo loku nga riki na vuxiyaxiya ku hoxe xandla eku nyanyiseni ka xiyimo. Ari Turunen u tsarile hi ta xisekelo xa mhaka leyi:

Hambileswi Galileo Galilei a tekiwaka tanihi un’wana wa vafela-ripfumelo lavakulu va sayense, ku fanele ku tsundzukiwa leswaku a a nga tsakisi ngopfu tanihi munhu. A a tikukumuxa naswona a a hlundzuka hi ku olova, a a rhurhumela ngopfu naswona a a pfumala vutlhari ni vuswikoti byo khoma vanhu.Hikwalaho ka ririmi rakwe ro kariha ni ku hlekisa, na yena a a nga pfumali valala. Ntirho wa Galileo wa tinyeleti wu tirhisa xivumbeko xa mbulavurisano. Buku leyi yi nghenisa ximunhuhatwa lexi nga tlharihangiki ngopfu lexi vuriwaka Simplicius, lexi nyikelaka Galileo hi swihehlo swo kanetana leswi nga ni vuphukuphuku swinene. Valala va Galileo va swi kotile ku khorwisa Mupapa leswaku Galileo a a vula Mupapa hi xifaniso xa yena xa Simplicus. Endzhaku ka leswi ntsena laha Urban VIII leyi nga pfuniki nchumu ni leyi nga ni vuxiyaxiya yi tekeke goza ro lwisana na Galileo...

    ...Urbanus a titeka tani hi mupfuxeti naswona u pfumerile ku vulavula na Galileo, kambe xitayili xa Galileo a xi tele ngopfu eka Mupapa. Ku nga khathariseki leswaku Galilei a a vula Mupapa hi xifaniso xa yena xa Simplicus kumbe e-e, ku hlawuriwa ka vito a ku bihile hi ndlela leyi nga twisisekiki. Galilei a a nga ri na mhaka na masungulo ya ku tsala loku humelelaka, leswi katsaka ku xixima muhlayi. (12) .

Naswona xana vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va xanise vativi va sayense? Hakatsongo-tsongo leswi swi humelele eSoviet Union leyi nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, laha vativi vo hlayanyana va sayense, vo tanihi vativi va swiaki swa xitekela, va pfaleriweke ekhotsweni naswona van’wana va dlayiwile hikwalaho ka mianakanyo ya vona ya sayense.

     Hilaha ku fanaka, vativi vo hlayanyana va sayense va dlayiwile eka Nkutsulo wa le Furwa: mutivi wa tikhemikhali Antoine Lavoisier, mutivi wa tinyeleti Jean Sylvain Bally, mutivi wa timinerali Philippe-Frédéric de Dietrich, mutivi wa tinyeleti Jean Baptiste Gaspard Bochart de Saron, mutivi wa swimilana Chrétien Guillaume de Lamoignon de Malesherbes. Hambiswiritano, a va dlayiwanga hikwalaho ka mianakanyo ya vona ya sayense, kambe hikwalaho ka mavonelo ya vona ya tipolitiki. Laha, na kona, a ku ri mhaka ya ku tirhisiwa ka matimba hi ndlela yo biha, leyi veke ni vuyelo lebyi hambaneke hi ku helela ni ndlela leyi Galileo a khomiweke ha yona.

Ndlela leyi hoxeke ya sayense: Darwin u hambukise sayense. Xihloko lexi xi sungule hi xihehlo lexi tsakeriwaka hi vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona xa leswaku ripfumelo ra Vukreste ri ve xihinga eka nhluvuko wa sayense. Ku vuriwile leswaku a ku na xisekelo eka mhaka leyi, kambe nkoka wa ripfumelo ra Vukriste wu ve wa nkoka eka ku velekiwa ni nhluvuko wa sayense. Langutelo leri ri sekeriwe eka swilo swo hlayanyana swo tanihi ku velekiwa ka tindzimi ta matsalwa, ku dyondza ku hlaya ni ku tsala, swikolo ni tiyunivhesiti, ku hluvukisiwa ka vutshunguri ni swibedlhele, ni mhaka ya leswaku nhluvuko wa sayense wu humelerile eYuropa hi lembe-xidzana ra vu-16-18, laha vukhongeri bya Vukreste bya Xikwembu byi hluleke kona. Ku cinca loku a ku sungulanga eka rixaka ra vukhongeri, kambe hi ku kongoma eka rixaka leri hlohloteriweke hi ripfumelo ra Vukriste.

   Loko ripfumelo ra Vukreste ri ve nchumu lowunene eka nhluvuko wa sayense, xana mianakanyo ya ku kanetana ni sayense ni ripfumelo ra Vukreste yi sungule kwihi? Xivangelo xin’wana xa leswi hakunene a ku ri Charles Darwin hi tidyondzo ta yena ta hundzuluko eka lembe xidzana ra vu-19. Mianakanyo leyi, leyi fambisanaka ni vutivi bya ntumbuluko, hi yona yi nga ni nandzu lonkulu wa xifaniso lexi. Mupfumeri la tivekaka swinene wa leswaku Xikwembu xi kona Richard Dawkins u tlhele a vula leswaku emahlweni ka nkarhi wa Darwin a swi ta n'wi tikela ku va mupfumeri wa leswaku Xikwembu a xi kona: " Hambi leswi ku nga pfumeli leswaku Xikwembu a xi kona a swi vonaka swi ri ntiyiso hi ndlela leyi twisisekaka emahlweni ka Darwin, a ku ri Darwin ntsena loyi a vekeke masungulo ya ku pfumela leswaku Xikwembu a xi kona hi ndlela leyi twisisekaka". (13) .

   Kambe kambe. Loko vativi va sayense va ntumbuluko va xixima ntirho ni matshalatshala ya Darwin, hi ndlela yo karhi va lulamile, hi ndlela yin’wana va hoxile. Va vula ntiyiso leswaku Darwin a a ri mutivi wa ntumbuluko lowu heleleke loyi a a langutisisaka ntumbuluko hi ku kongoma, a dyondze hi mhaka ya yena naswona a a tiva ku tsala hi ndzavisiso wa yena. A nga kona loyi a hlayeke buku yakwe leyikulu leyi nge On the Origin of Species leyi nga kanetaka sweswo.

   Hambiswiritano, va hoxile hi ku amukela mianakanyo ya Darwin ya leswaku tinxaka hinkwato ti kume ndzhaka eka sele yin’we ya masungulo (the primordial cell-to-man theory). Xivangelo xa kona xa olova: Darwin a nga swi kotanga ku kombisa swikombiso swihi na swihi swa ku cinca ka tinxaka ta swiharhi ebukwini ya yena leyi nge On the Origin of Species, kambe swikombiso ntsena swa ku hambana ni ku pfumelelana ni swiyimo. I swilo swimbirhi leswi hambaneke. Ku hambana, ko tanihi vukulu bya nomu wa xinyenyana, vukulu bya timpapa kumbe ku lwisana ku antswa ka tibakteriya tin’wana, a swi kombisi nikatsongo leswaku tinxaka hinkwato ta sweswi ti huma eka sele yin’we yo sungula. Tinhlamuselo leti landzelaka ti vula swo tala hi nhloko-mhaka leyi. Darwin hi byakwe u boheke ku pfumela leswaku a a nga ri na swikombiso swa ku cinca ka xiviri ka tinxaka ta swiharhi. Hi ndlela leyi, ku nga vuriwa leswaku Darwin u hambukise sayense:

Darwin: Entiyisweni ndzi karhele ku byela vanhu leswaku a ndzi vuli leswaku ndzi na vumbhoni byo kongoma bya leswaku muxaka wo karhi wu cincile wu va muxaka wun’wana naswona ndzi pfumela leswaku vonelo leri ri lulamile ngopfu-ngopfu hikuva swiendlakalo swo tala swi nga hlengeletiwa ni ku hlamuseriwa hi ku ya hi rona. (14) .

Encyclopedia Britannica: Ku fanele ku kandziyisiwa leswaku Darwin a nga si tshama a vula leswaku u swi kotile ku kombisa ku hundzuka ka swilo kumbe masungulo ya tinxaka ta swiharhi. U vule leswaku loko hundzuluko wu humelerile, timhaka to tala leti nga hlamuselekiki ti nga hlamuseriwa. Xisweswo vumbhoni lebyi seketelaka hundzuluko a byi kongomanga. 

"I xihlekiso swinene leswaku buku leyi nga duma hi ku hlamusela masungulo ya tinxaka ta swiharhi a yi swi hlamuseli hi ndlela yo karhi." (Christopher Booker, mutsari wa mahungu wa Times a kombetela eka magnum opus ya Darwin, On the Origin of Species )   (15)

Loko Darwin a a dyondzise hi ndlela ya leswaku ematshan’weni ya murhi wun’we wa ndyangu (langutelo ra hundzuluko, leri ehleketaka leswaku swivumbeko swa sweswi swa vutomi swi tumbuluke ku suka eka sele yin’we ya khale), a ku ta va ku ri ni madzana ya mirhi ya ndyangu, ni leswaku murhi wun’wana ni wun’wana wu ni marhavi ni ku hambanisiwa ka swiphemu swimbirhi, a a ta va a ri ekusuhi swinene ni ntiyiso. Ku hambana ka kona ku humelela, hilaha Darwin a kombiseke hakona, kambe ntsena endzeni ka muxaka wa xisekelo. Swibumabumelo swi fambelana ku antswa na modele wa vutumbuluxi ku tlula modele laha swivumbeko swa vutomi bya sweswi leswi humaka eka sele yin’we ya primordial, i.e. xivumbeko xin’we xa nsinya:

Hi nga ha ringanyeta ntsena hi minsusumeto leyi endleke leswaku vativi va sayense va amukela mianakanyo ya kokwa la tolovelekeke hi ndlela leyi nga solangiki. Handle ko kanakana ku hlula ka VuDarwin ku engetele ndhuma ya vativi va sayense, naswona mianakanyo ya endlelo ra ku tisungulela yi fambisana kahle ni moya wa nkarhi wolowo lerova dyondzo leyi yi tlhele yi kuma nseketelo lowu hlamarisaka eka varhangeri va vukhongeri. Eka xiyimo xin’wana na xin’wana, vativi va sayense va amukele dyondzo leyi yi nga si kamberiwa hi vukheta, ivi va tirhisa vulawuri bya vona ku khorwisa vaaki hinkwavo leswaku maendlelo ya ntumbuluko ya ringanerile ku humesa munhu eka xitsongwatsongwana na xitsongwatsongwana lexi humaka eka nkatsakanyo wa tikhemikhali. Sayense ya hundzuluko yi sungule ku lava vumbhoni lebyi seketelaka kutani yi sungula ku ta ni tinhlamuselo leti nga ta endla leswaku vumbhoni lebyi nga riki byinene byi nga pfuni nchumu. (16) .

Rhekhodo ya fossil yi tlhela yi kaneta dyondzo ya Darwin. Switiveka kuringana nkarhi woleha leswaku kungari na nhluvuko lowu nga voniwaka hakatsongotsongo eka ti fossils, hambi leswi dyondzo ya evolutionary yi lavaka ku humelela ka switwi, swirho na tinxaka tintshwa hiku tirhisa leswi. Hi xikombiso, Steven M. Stanley u te: “A ku na xikombiso ni xin’we eka swilo leswi tiviwaka swa fossil laha xivumbeko lexintshwa xa nkoka xa xivumbeko xi hluvukaka eka muxaka lowu (17) .”

    Ku pfumaleka ka nhluvuko hakatsongo-tsongo swi amukeriwile hi vativi vo hlayanyana lava dumeke va swilo swa khale. Ku nga khathariseki masalela kumbe tinxaka ta manguva lawa a swi kombisi swikombiso swa ku kula hakatsongo-tsongo loku dyondzo ya Darwin yi ku lavaka. Laha hansi ku na tinhlamuselo tin’wana leti humaka eka vayimeri va mimyuziyamu ya matimu ya ntumbuluko. Mimyuziyamu ya matimu ya ntumbuluko yi fanele yi va ni vumbhoni lebyinene bya hundzuluko, kambe a yi na byona. Xo sungula, nhlamuselo ya Stephen Jay Gould, kumbexana mutivi wa swilo swa khale la dumeke swinene enkarhini wa hina (Muziyamu ya le Amerika). U kanete ku kula hakatsongo-tsongo eka masalela ya masalela:

Stephen Jay Gould: A ndzi lavi hi ndlela yo karhi ku tekela ehansi vuswikoti lebyi nga vaka kona bya langutelo ra ku hundzuka hakatsongo-tsongo. Ndzi lava ntsena ku xiya leswaku a yi si tshama yi ‘voniwa’ emaribyeni.  (Xikunwana xa Panda, 1988, tl. 182,183).

Dokodela Etheridge, muhlayisi la dumeke emisaveni hinkwayo wa Muziyamu ya le Britain:  Eka muziyamu leyi hinkwayo, a ku na hambi ku ri nchumu lowutsongo lowu nga kombisaka masungulo ya tinxaka leti humaka eka swivumbeko swa le xikarhi. Dyondzo ya hundzuluko a yi sekeriwanga eka leswi xiyiweke ni le ka mintiyiso. Loko swi ta emhakeni yo vulavula hi malembe ya rixaka ra vanhu, xiyimo xa fana. Muziyamu leyi yi tele hi vumbhoni lebyi kombisaka ndlela leyi mianakanyo leyi yi nga riki na mianakanyo ha yona. (18) .

Ku hava ni un’we wa vatirhela-mfumo eka mimyuziyamu ya ntlhanu leyikulu ya swilo swa khale loyi a nga nyikelaka hambi ku ri xikombiso xin’we xo olova xa xivumbiwa lexi nga tekiwaka tanihi vumbhoni bya ku hundzuka hakatsongo-tsongo ku suka eka muxaka wun’wana ku ya eka wun’wana. (Nkatsakanyo wa Dokodela Luther Sunderland ebukwini yakwe leyi nge  Darwin’s enigma . U burisanile ni vayimeri vo tala va mimyuziyamu ya matimu ya ntumbuluko leswaku a kuma buku leyi kutani a va tsalela a kongomisa ku kuma leswaku i vumbhoni bya muxaka muni lebyi va nga na byona byo kombisa ku hundzuka ka swilo. [19])

Xitatimende lexi landzelaka xi ya emahlweni eka mhaka leyi fanaka. Mufi Dr Colin Patterson ari mutivi lonkulu wa paleontologist na mutivi wa fossil eka British Museum (Natural History). U tsarile buku mayelana na evolution - kambe loko munhu un’wana a n’wi vutisa leswaku hikokwalaho ka yini buku ya yena yinga ri na swifaniso swa swivumbeko swale xikarhi (organisms in transition), u tsarile nhlamulo leyi landzelaka. Eka nhlamulo ya yena, u kombetela eka Stephen J. Gould, kumbexana mutivi wa swilo swa khale la dumeke swinene emisaveni (ku engeteriwile hi ntima):

Ndzi pfumelelana hi ku helela na vonelo ra wena mayelana na ku pfumaleka ka swifaniso eka buku ya mina mayelana na swivumbiwa leswi hi ku hundzuka swi nga eka xiteji xa ku cinca. Loko a ndzi ri ni vutivi bya nchumu wo tano, wa fossil kumbe wa swilo leswi hanyaka, a ndzi ta va ndzi swi katsile hi ku tirhandzela ebukwini ya mina . U ringanyeta leswaku ndzi fanele ku tirhisa mutshila ku kombisa swivumbeko swo tano swa le xikarhi kambe xana a a ta kuma kwihi rungula ra swifaniso swa yena? Hi ku vula ntiyiso, a ndzi nga ta n’wi nyika rungula leri, naswona loko ndzi fanele ndzi tshikela mutshila mhaka leyi, xana a swi nga ta hambukisa muhlayi?

   Ndzi tsale tsalwa ra buku ya mina eka malembe ya mune lama hundzeke [ebukwini u vula leswaku u pfumela eka swivumbeko swin’wana swa le xikarhi]. Loko a ndzi ta yi tsala sweswi, ndzi ehleketa leswaku buku leyi a yi ta va yi hambanile swinene. Ku cinca-cinca hakatsongo-tsongo (ku cinca hakatsongo-tsongo) i mianakanyo leyi ndzi pfumelaka eka yona. A hi hikwalaho ka ndhuma ya Darwin ntsena kambe hileswi ku twisisa ka mina ka xitekela ku vonakaka ku swi lava. Hambiswiritano, swa tika ku vula leswaku u lwisana ni [mutivi la dumeke wa masalela ya swilo leswi feke Stephen J.] Gould ni vanhu van’wana va le muziyamu ya le Amerika loko va vula leswaku a ku na swivumbeko swa le xikarhi . Tanihi mutivi wa swilo swa khale, ndzi tirha ngopfu hi swiphiqo swa filosofi loko ndzi lemuka swivumbeko swa khale swa swivumbiwa leswi humaka eka swilo leswi feke. U vula leswaku ndzi fanele ndzi tlhela ndzi ‘nyika xifaniso xa fossil, lexi ntlawa wo karhi wa swivumbiwa wu humeleleke eka xona.’ Ndzi vulavula hi ku kongoma – a ku na fossil leyi nga ta va vumbhoni lebyi nga ngheniwiki hi mati . (20) .

Xana ku nga gimetiwa yini eka leswi nga laha henhla? Hi nga xixima Darwin tanihi mutivi lonene wa ntumbuluko, kambe a hi fanelanga hi amukela ku ehleketa ka yena malunghana ni ndzhaka ya tinxaka leti humaka eka sele yin’we ya khale. Swi le rivaleni leswaku vumbhoni byi faneleka swinene eka ntumbuluko lerova Xikwembu xi hatle xi lunghiselela hinkwaswo. Ku hambana ka swona swa humelela, naswona tinxaka tinga cinciwa kuya eka mpimo wokarhi hiku tswala, kambe hinkwaswo leswi swina swipimelo leswinga ta fikeleriwa ku nga ri khale.

    Makumu ya kona hileswaku Darwin u hambukise sayense, naswona vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va n’wi landzerile. Swa twala swinene ku titshega hi langutelo ra matimu ra leswaku Xikwembu xi tumbuluxe xin’wana ni xin’wana leswaku xi nga humeleli hi xoxe. Langutelo leri ri tlhela ri seketeriwa hi mhaka ya leswaku vativi va sayense a va tivi ntlhantlho wa ndlela leyi vutomi byi nga humelelaka ha yona hi byoxe. Leswi swa twisiseka hikuva a swi koteki. Vutomi ntsena lebyi nga tumbuluxaka vutomi, naswona a ku kumeki ku hambana eka nawu lowu. Eka swivumbeko swo sungula swa vutomi, leswi swi kombetela kahle eka Xikwembu:

- (Gn 1:1) Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe tilo ni misava.

- (Rhom 1:19,20) Hikuva leswi nga tiviwaka hi Xikwembu swi vonaka eka vona; hikuva Xikwembu xi va kombisile swona.

20 Hikuva swilo leswi nga vonakiki swa yena ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava, swi twisisiwa kahle hi swilo leswi endliweke, ku nga matimba ya yena lama nga heriki ni Vukwembu bya yena; lerova va nga ri na xivangelo : .

- (Nhlav 4:11) We Hosi, u faneleka ku amukela ku vangama ni ku xiximiwa ni matimba: hikuva u tumbuluxe swilo hinkwaswo, naswona swi tumbuluxiwile hikwalaho ka ku tsakisa ka wena .

Jesus is the way, the truth and the life

Grap to eternal life!

Other Google Translate machine translations:

Timiliyoni ta malembe / ti- dinosaur / ku hundzuka ka vanhu?
Ku herisiwa ka ti- dinosaur
Sayense eka ku kanganyisa: tidyondzo ta masungulo ya vupfumeri bya leswaku Xikwembu xi kona na timiliyoni ta malembe
Xana ti- dinosaur ti hanye rini?

Matimu ya Bibele
Ndhambi

Ripfumelo ra Vukriste: sayense, timfanelo ta ximunhu
Vukriste na sayense
Ripfumelo ra Vukriste na timfanelo ta ximunhu

Vukhongeri bya le Vuxeni / New Age
Budha, Vubudha kumbe Yesu?
Xana ku tswariwa nakambe i ntiyiso?

Vuislem
Tinhlavutelo ta Muhammad na vutomi bya yena
Ku gandzela swifaniso swa hava eka Vuislem ni le Mecca
Xana Koran ya tshembeka?

Swivutiso swa mahanyelo
Ntshunxeka eka vusodoma
Vukati lebyi nga riki na rimbewu
Ku susa khwiri i xiendlo xa vugevenga
Euthanasia na swikombiso swa minkarhi

Ku ponisiwa
U nga ponisiwa