Ndhambi

1. Vumbhoni Bya Ndhambi

Hakanyingi Ndhambi yi voniwe tanihi ntsheketo ntsena. Ngopfu-ngopfu vanhu volavo, lava pfumelaka eka dyondzo ya hundzuluko, a va pfumeli leswaku Ndhambi yi tshame yi humelela. Va ehleketa leswaku a swi koteki leswaku mati ma tshame ma funengeta misava hinkwayo. 

   Kambe xana Ndhambi yi humelerile hakunene? Loko hi endla swibumabumelo leswi tirhaka swa misava, masalela na mindhavuko ya vanhu, swi kombetela eka Ndhambi. Ma kombisa leswaku ku lovisiwa lokukulu ka vanhu vo tala ku tshame ku humelela eMisaveni. Eka leswi landzelaka, hi ta kambisisa hi ndlela leyi fanaka ni nxaxamelo vumbhoni lebyi ringanyetaka khombo leri lerikulu.

Masirha ya swiharhi hi vunyingi

• Ku ringanyetiwe leswaku kuna kwalomu ka 800 billion wa swihadyani swa marhambu swa marhambu leswi lahliweke eka ndzhawu ya Karroo e Afrika Dzonga (Robert Broom’s article in the Science, January 1959). Vukulu bya ndhawu leyi yo lahla swi kombisa leswaku ku humelele xiendlakalo xo karhi lexi nga riki xa ntumbuluko. Swiharhi swi fanele swi lahliwile hi ku hatlisa swinene. Hi ntolovelo, xiendlakalo xa muxaka lowu xi nga hlamuseriwa kahle hi ku onhiwa ka vanhu vo tala ku fana na Ndhambi, leyi nga hatlisaka ku hlengeleta swiphemu swa misava ehenhla ka swiharhi.

• Permafrost ya Alaska na Siberia yi na timiliyoni ta tithani ta marhambu ya swiharhi. Lexi xiyekaka, swo hlayanyana swa swiharhi leswi a ku ri swihadyana leswikulu leswi mamisaka leswi a swi nga ta hanya eka swiyimo swo titimela naswona a swi nga ta swi kota ku tilahla. Nhlamuselo leyi humaka ebukwini leyi nge Maailman Luonto yi vulavula hi swona. Yi kombisa ndlela leyi swiharhi leswi leswikulu swi kumiweke ha yona endzeni-ndzeni ka misava swin’we ni swimilana swo hambana-hambana:

Lexi tsakisaka ngopfu laha i mhaka ya leswaku permafrost e Alaska nale Siberia yinga katsa nhlayo leyi xiyekaka ya marhambu na nyama, na swimilani leswi boleke hafu na masalela yan’wana ya misava ya organic. Etindhawini tin’wana, leswi swi hlanganisa xiphemu lexi xiyekaka xa misava. Xiphemu lexikulu xa masalela xi huma eka swiharhi leswikulu, swofana na ti rhinoceroses letingana voya, tinghala letikulu, ti beavers, ti buffaloes, musk, tihomu, ti mammoths, na tindlopfu letingana voya, letinga nyamalala... Hi yona mhaka leyi swinga erivaleni leswaku maxelo yale Alaska aya ri kona yi kufumela swinene yi nga si va ni ayisi.

• Vumbhoni bya masirha lamakulu ya vanhu vo tala i masalela ya tingwenya, tikamela, tinguluve ta nhova na swiharhi swin’wana swo hlaya leswi kumekaka eAgate Spring, Nebraska. Hi ku ya hi swiringanyeto swa vativi, ku ni masalela ya swiharhi leswikulu swo tlula 9 000 endhawini yoleyo.

• Hi 1845, ku ceriwe masalela ya swiharhi ekusuhi na Odessa eRhaxiya, lama katsaka marhambu ya tibere to tlula 100, swin’we ni marhambu yo tala ya tihanci, tibere, ti- mammoth, tingwenya, ti- bison, ti- elk, timhisi, tingwenya, swiharhi swo hambana-hambana leswi dyaka switsotswana, switsotswana, . ti otters, ti martens na ti fox. Leswi aswi langute ehansi swi hlanganisiwe na masalela ya swimilani, swinyenyani hambi kuri na tihlampfi (!). Ku va kona ka tinhlampfi exikarhi ka swiharhi swa le misaveni swi vonaka swi kombetela erivaleni eka Ndhambi. Xana tihlampfi tingava njhani eka strata yin’we na swiharhi swale misaveni?

• Switsunga leswi nga ni nhlayo leyikulu ya marhambu ya timvubu swi kumiwe ePalermo, le Italy. Tanihi leswi ku nga ni marhambu ya timvubu letitsongo exikarhi ka leswi kumiweke, a ti nga ta va ti file hi ndlela ya ntumbuluko. Ku va kona ka timvubu leti letitsongo swi kombisa kahle leswaku ku ta va ni Ndhambi.

• Ku kumiwa emabakweni ku endliwile, xikombiso, eYorkshire eNghilandhi, China, eribuweni ra le vuxeni bya USA na le Alaska, laha marhambu ya makume ya swiharhi swo hambana-hambana leswi dyaka byanyi ni leswi dyaka swiharhi swi kumiweke emabakweni man’we. Le Yorkshire, eNghilandhi, ku kumiwe marhambu ya ndlopfu, tinghala, mbhaha, hanci, ximanga, yingwe, bere, mpfundla, hanci, mpfundla, ximanga, mbyana swin’we ni swinyenyana swo tala eka rin’wana ra mabako ya stalactite. Tani hi nawu, swiharhi leswi leswi dyaka swin’wana hi ndlela yo karhi a swi nga ta tshama swin’we.

• Sirha rin’wana lerikulu ri kumeka eFurwa, laha ku kumiweke masalela ya marhambu yo tlula 10 000 ya tihanci.

• Ku tshuburiwile emasirheni lamakulu ya ti- dinosaur na kona ku endliwile. Marhambu ya madzana yo hlayanyana, hambi ku ri magidi, ya ti- dinosaur letitsongo ma kumiwe eBelgium eka ndhawu ya vumba leyi nga ni vuenti bya kwalomu ka 300 wa timitara. Marhambu ya tinjiya ta tidada ta kwalomu ka 10 000 ma tshuburiwile endhawini leyitsongo eMontana, le U.S.A., naswona masirha ya tinhloko ta dzana ya tingwenya ta tingwenya ma kumiwe eAlberta, le Canada. Ku engetela kwalaho, swilo swin’wana leswitsongo leswi kumiweke emasirheni leswi fambisanaka ni ti- dinosaur swi endliwile etindhawini to hambana-hambana ta misava. Swi nga ha endleka leswaku swiharhi leswi swi ve ni xiave eka ku lovisiwa loku fanaka loku humeleleke misava hi nkarhi lowu fanaka.

   Xikombiso xin’wana xi tlhela xi humelela ebukwini leyi nge The Age of Dinosaur leyi tsariweke hi mutivi wa sayense la dumeke wa hundzuluko Björn Kurten. U boxa ndlela leyi masalela yo hlayanyana ya ti- dinosaur ma kumiweke ha yona eka xiyimo xo hlambela tinhloko ta tona ti soholotiwile ti tlhelela endzhaku, onge hiloko ti ri eku lweleni ka rifu.

Masalela ya swirhabyani swa mirhi, yo tala ya wona ma pfilunganyekile naswona ma rhendzelekile . Khale, aku boxiwile ndlela leyi ti fossils ta swirhabyani swa misinya ti kumiweke ha yona kusuka eka tindzhawu tohambana hambana ta misava, leti kumekaka endzeni ka misava naswona ti anama eka ti strata to hlaya to hambana hambana. Hakanyingi swinene, swirhabyani leswi na swihlahla i ntsena mpfilumpfilu wun’we lowukulu lowu hlengeletiweke swin’we na ndzhope, marhambu na ndzhope. Timintsu ta tona na tona ti nga ha va ti hundzukile, leswi nga vumbhoni bya xiendlakalo xo karhi lexi onhaka. Leswaku ti fossils ta nsinya wa misinya titswariwa naku hlayisiwa, tifanele kuva ti lahliwile eka ti layers ta misava leti ti rhendzeleke hiku hatlisa swinene - handle ka sweswo akutava kungari na ti fossils letinga sala eka tona.

Masungulo ya masalela ya masalela . Tifossil leti nga ehansi i vumbhoni bya matimba bya Ndhambi. Masungulo ya ti fossils eka misava yanga hlamuseriwa ntsena hi mhaka ya leswaku ku khuluka ka ndzhope ku lahla swimilani na swiharhi swin’wana leswi hanyaka kumbe leswinga fa sweswinyana hiku hatlisa swinene. Loko leswi aswinga endleki hiku hatlisa, ti fossils atingatava tivumbiwile, hikuva handle ka sweswo ti bacteria nati scavengers atitava ti ti bola hi nkarhi wo koma. Swa xiyeka leswaku masiku lawa ti fossils ati vumbiwi. Muvalangi la tivekaka swinene Nordenskiöld u xiye leswaku swa olova ku kuma masalela ya khale ya swinyenyana leswikulu eSpitzbergen ku tlula ya ti- seal leti ha ku lahliwaka, hambileswi ku nga ni timiliyoni ta ti- seal endhawini yoleyo.

    Hikokwalaho, i xiphiqo lexikulu ku ringeta ku hlamusela ndlela leyi swiharhi leswikulu swofana na ti mammoths, ti dinosaurs, ti rhinoceroses, ti hippopotamuses, tihanci na swiharhi swin’wana leswikulu swinga lahliwa ha yona ehansi ka ndzhope na ti layers ta misava loko munhu anga pfumeli eka Ndhambi. Ti mammoths ntsena ti ringanyetiwa kuva kwalomu ka 5 million wa vanhu lava lahliweke emisaveni. Ehansi ka swiyimo swa sweswi, swiharhi swo tano a swi nga ta lahliwa emisaveni, kambe a swi ta bola hi ku hatlisa ehansi kutani swihadyana leswi nga ta swi dya hi ku hatlisa. Nhlamuselo leyi landzelaka (James D. Dana: "Manual of Geology", p. 141) yi kombisa hilaha ku lahliwa hi xihatla swi lavekaka hakona eka fossilization:

Swiharhi swa vertebrate, swofana na tihlampfi, swihadyani leswi hahaka na swin’wana, swa bola loko swiphemu swa swona swo olova swi susiwile. Swifanele ku lahliwa hiku hatlisa endzhaku ka rifu leswaku swinga bola naku dyiwa hi swifuwo swin’wana.

KU LAHISIWA A HANYA . Ti fossils to hlaya tinyika vumbhoni lebyi nga erivaleni swinene bya leswaku ti lahliwile hiku hatlisa.

    Ku engetela eka ku lahliwa hi xihatla, ku na vumbhoni byo hlaya bya leswaku swiharhi leswi a swa ha hanya hi nkarhi wa ku lahliwa ka swona. Hi leswi swikombiso swin’wana:

Ti fossils ta tihlampfi. Nhlayo leyikulu ya ti fossils ta tihlampfi tikumeke na swikombiso swa leswaku ti lahliwile ti hanya naswona hiku hatlisa.

   Xosungula, ti fossils ta tihlampfi tikumeke letinga na swakudya leswinga endliwa: tive na tihlampfi tin’wana letintsongo emilon’wini ya tona loko ti lahliwa hi xitshuketa ehansi ka misava leyikulu. Hi marito man’wana, loko nhlampfi yi ri karhi yi dya swakudya swa yona, a yi langutani na rifu leri tolovelekeke, kambe yi hanye vutomi lebyi tolovelekeke ku kondza yi kuma ku lahliwa hi ku hatlisa.

    Xavumbirhi, nhlayo leyikulu ya ti fossils ta tihlampfi tikumeke letinga na swikalo hinkwaswo eka ndzhawu ya swona, nomu wu pfulekile naswona ti fins hinkwato ti hangalakile. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku kumiwa swikombiso swo tano eka tinhlampfi, swi kombisa leswaku ti fanele ti ha hanya naswona ti lwisana ni vuyelo bya tona kukondza ti lahliwa hi xitshuketa. Eka ndhambi, ku lahliwa hi xihatla ko tano ehansi ka ndzhope a ku ta va ndlela leyi nga ha endlekaka leswaku tinhlampfi ti fa. Xikombiso, kwalomu ka 9/10 wa tihlampfi ta armour leti kumekaka eka ti deposits ta khale ta sandstone yo tshwuka ti le ka xiyimo xo tano - ti tlakusile timhondzo ta tona timbirhi hi ti angle leti lulameke eka bony plate ya nhloko ya tona tani hi xikombiso xa khombo - leswi kombisaka leswaku ti hlangana na swona ku lahliwa hi xihatla.

    Ku tlula kwalaho, ti fossils ta tihlampfi tinga endliwi hindlela yin’wana – handle ka ndlela leyi boxiweke ekusunguleni – hikuva ehansi ka swiyimo swa ntolovelo tihlampfi ti bola hiku hatlisa swinene kutani ti dyiwa hi swiharhi swin’wana. Hambiswiritano, etindhawini to lahla tinhlampfi ku nga kumiwa timiliyoni ta masalela yo tano ya tinhlampfi.

Ti mussels ta bivalve na ti oysters. Ti bivalve mussels nati oysters tikumeke tiri eka ndzhawu leyi pfalekeke, leswi kombaka leswaku ti lahliwile tirikarhi ti hanya. Hi ntolovelo, loko swiharhi leswi swi fa misiha leyi khomaka swikhovha swa swona swi pfariwile ya ntshunxeka leswi pfumelelaka sandi na vumba leswaku swi nghena. Leswi swiphepherhele leswi swi pfaleriweke swinene, swi kombisa leswaku swiharhi leswi swi lahliwile loko swa ha hanya.

Ti- mammoth. Kukatsa ni swiharhi swin’wana swotala, ku tshuburiwile swilo leswikulu swa mammoth. Ku ringanyetiwa leswaku a ku ta va ni ti- mammoth leti fikaka eka 5 wa timiliyoni leti lahliweke emisaveni. Masalela ya tona, ngopfu ngopfu ti tusks, ya ceriwe ehandle ka misava hi tithani, naswona yatirhisiwile hambi kuri tani hi raw material eka bindzu ra ivory, hikokwalaho ahi nge vulavuli hi nhlayo yintsongo leyi kumiweke.

    Lexi hlamarisaka eka swikumiwa leswi swa ti mammoth hileswaku ti mammoths tikumeke ti hlayisiwile eka xiyimo xa kahle swinene. Tin’wana ta tona ti kumiwile ti yimile (!), tin’wana ta ha ri na swakudya leswi nga gayiwangiki emilon’wini na le makhwirini ya tona. Ku engetela kwalaho, tin’wana ti kumiwe ti nga onhakanga hi ku helela naswona a ti onhakanga.

    Loko ku tshuburiwa ko tano eka tindhawu letikulu, swi kombisa leswaku a ti dlayiwangiki eka ndhambi ya ximun’wana ya ndhawu, hi ku fa hi ku nonoka hikwalaho ka ndlala, kumbe rifu rihi na rihi leri tolovelekeke hilaha swi hlamuseriweke hakona. Ku hava mpimo wa uniformitarianism lowu nga hlamuselaka rifu ra nkarhi wun’we na ra madzolonga ra madzana ya magidi ya swiharhi na ndlela leyi swi lahliweke ha yona eka swiphemu swa silt na misava. Eka Ndhambi, sweswo swi nga ha endleka.

SWIVUMBIWA SWA LE LWANDLE NA SWIPHIQO SWA SWONA SWIKUMEKA ETINTSHAVENI NA MISAVA YO OMA .

- (Gn 7:19) Mati ma tele ngopfu emisaveni; swintshabyana hinkwaswo leswi tlakukeke, leswi a swi ri ehansi ka tilo hinkwaro, swi funengetiwe.

- (2 Pet 3:6) ... Hikwalaho misava leyi a yi ri kona hi nkarhi wolowo, yi tele hi mati, yi lova

Kumbexana vumbhoni lebyinene bya Ndhambi ya misava hinkwayo i mhaka ya leswaku hi nga kuma masalela ya swivumbiwa swa le lwandle etintshaveni ni le tindhawini leti omeke. (Swikombiso leswi fanaka swi nga kumeka eka minongonoko ya ntumbuluko eka thelevhixini.) Hakunene masalela lawa a ma nga ta va kona etindhawini ta wona ta sweswi loko lwandle a ri nga si hlanganisa tindhawu leti hi nkarhi wo karhi.

• Malembe ya 500 emahlweni ka ku sungula ka khalendara ya manguva lawa, Pythagoras u kume masalela ya swivumbiwa swa le lwandle etintshaveni. (tl.11 Planeetta maa (“Planete ya Misava”)).

• Endzhaku ka malembe ya dzana, n’wamatimu wa Mugriki Herodotus u tsale leswaku swiphepherhele swa lwandle a swi hlengeletiwa emananga ya le Egipta. U gimete hi ku vula leswaku lwandle ri fanele ri fikile ku ya fika emananga (tl. 11 "Planeetta maa"). Masalela ya swiharhi leswikulu swa le lwandle na wona ya kumiwile eka mananga lamakulu ya sava ya Afrika.

• Xenofanes u kumile masalela ya lwandle eka tindzhawu tale ndzeni ka tiko ekule na lwandle kwalomu ka 500 BC Utlhele a kuma masalela ya tihlampfi eka ndzhawu yo cela maribye e Syracuse e Sicily, nale Malta nale tikweninkulu ra Italy. U gimete hi leswaku tindhawu leti khale a ti funengetiwe hi lwandle (tl. 17 Nils Edelman - Viisaita ja veijareita geologian maailmassa).

• Charles Darwin na yena u tsutsumele eka masalela ya le lwandle loko a kuma marhambu ya whale etindhawini ta tintshava ta Peru.

• Albaro Alonzo Barba, loyi a a ri mukongomisi wa migodi ePetos, u boxa ebukwini ya yena leyi tsariweke hi 1640, leswaku u kume swikhegelo leswi nga tolovelekangiki emaribyeni exikarhi ka Potos na Oroneste eBolivia, 3,000 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle (tl. 54 Nils Edelman: Viisaita ja veijareita mutivi wa ntivo-misava maailmassa ) .

• German PS Pallas hiva 1700s yikume stratified limestone na clay slates etintshaveni ta Ural na Altai – hinkwaswo e Russia – leswinga khoma masalela ya swiharhi swale lwandle na swimilani (p. 125 Nils Edelman: Viisaita ja veijareita geologian maailmassa) .

• Swivumbiwa swotala swale lwandle swofana na ti mussels, ammonites, belemnites, (ammonites na belemnites ava hanya hi nkarhi wun’we na ti dinosaurs) , tihlampfi ta marhambu, ti sea lilies, ti coral na plankton fossils na maxaka ya ti sea urchins na ti starfish ta sweswi swikumeke tikhilomitara totala ehenhla ka lwandle levele eTintshaveni ta Himalaya. Buku leyi nge Maapallo Ihmeiden Planeetta ( tl. 55) yi hlamusela masalela lawa hi ndlela leyi landzelaka:

Harutaka Sakai ku suka eYunivhesiti ya Japani eKyushu u ni malembe yo tala a ri karhi a endla ndzavisiso hi masalela lawa ya le lwandle eTintshaveni ta Himalaya. Yena na ntlawa wa yena va xaxamete aquarium hinkwayo kusuka eka nkarhi wa Mesozoic. Ti sea lilies letinga tsana, letinga maxaka na ti sea urchins na ti starfish ta sweswi, ti kumeka eka marhangu ya maribye kutlula tikhilomitara tinharhu ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Ammonites, belemnites, corals na plankton swi kumeka tani hi ti fossils emaribyeni ya tintshava (...)

   Loko va ri ehenhla ka tikhilomitara timbirhi, vativi va ntivo-misava va kume ndhawu leyi siyiweke hi lwandle hi roxe. Vuandlalo bya yona bya maribye lebyi fanaka na magandlati byi fambelana na swivumbeko leswi tshamaka eka sava kusuka eka magandlati ya mati yale hansi. Hambi ku ri ehenhla ka Everest, ku kumeka swiphemu swo tshwuka swa ribye ra kalk, leswi humeleleke ehansi ka mati leswi humaka eka masalela ya swiharhi leswi nga hlayekiki swa le lwandle.

• Ku engetela eka tintshava ta Himalaya, ku kumiwile swilo swo tala eTintshaveni ta Alps, Andes na Rocky. Swikumiwa leswi swikatsa ti mussels, crustaceans, ammonites, xikan’we na streaks na ti clay shale deposits letingana ti fossils ta le lwandle. Swin’wana swa leswi kumiweke swi le henhla ka tikhilomitara to hlayanyana. Nhlamuselo leyi landzelaka ya tintshava ta Alps yi kombisa vukona bya masalela ya le lwandle:

Kuna xivangelo xo languta kahle eka ntumbuluko wosungula wa maribye eka tintshava. Yi voniwa kahle etintshaveni ta Alps, etintshaveni ta Alps ta lime ta le n’walungwini, laha ku vuriwaka ndhawu ya Helvetian. Limestone i nchumu lowukulu wa ribye. Loko hi languta ribye laha eka swirhendzevutani leswinga rhetela kumbe ehenhla ka ntshava - loko hiri na matimba yo khandziya ehenhla kwalahaya - hita hetelela hikume masalela ya swiharhi leswinga fossilized, ti fossils ta swiharhi, eka rona. Switala ku onhaka swinene kambe swa koteka ku kuma swiphemu leswi tivekaka. Masalela wolawo hinkwawo i swiphepherhele swa lime kumbe marhambu ya swivumbiwa swa le lwandle. Exikarhi ka tona kuna ti spiral-threaded ammonites, naswona ngopfu ngopfu ti clams totala letingana swiphemu swimbirhi. (...) Muhlayi a nga ha tivutisa eka nkarhi lowu leswaku swi vula yini leswaku tintshava ti khoma swilo swo tala swonghasi leswi nga ni swilo swo tala, leswi nga tlhelaka swi kumeka swi ri ni swiphemu-phemu ehansi ka lwandle.(tl. 236,237, Pentti Eskola, Muuttuva maa) .

• Ribye ra kalk leri funengetaka kwalomu ka kotara ya tiko ra China ri katsa masalela ya tikorala leti humaka elwandle (tl. 97,100-106 “Maapallo ihmeiden planeetta”). Ku ni tindhawu leti fanaka ni le Yugoslavia ni le tintshaveni ta Alps.

• Eka ndhawu yo cela swilete eTintshaveni ta Snowdon eNghilandhi, ku ni swiphemu leswikulu swa ribye ni sava leswi teleke hi swiphepherhele swa swinyenyana swa le ribuweni leswi nga kwalomu ka 1 400 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle.

• Ti fish lizards kumbe Ichthyosaurs, letinga kula kuya fika eka timitara to hlaya hiku leha, tikumeke e England na Germany ti lahliwile eka swiphemu swa vumba na marhambu na madzovo ya tona. Yin’wana ya marhambu lawa, leyi hlayisiweke eka nhlengeleto wa Helsinki University Geological Institute, yi kumiwile eka ribye ra vumba eHolzmaden ya Wurttenberg. Yi lehe 2.5 wa timitara naswona yi hlayisiwile kahle swinene. (tl. 371 "Muuttuva maa”, Pentti Eskola)

• Exikarhi ka Furwa (Saint-Laon, Vienne), ku kumiwe swikhegelo swa ammonites eka ribye ra kalk. (tl. 365 "Muuttuva maa”, Pentti Eskola)

• Ndzhawu ya limestone e Solnhofen ya Bavaria yina masalela mambirhi ya xinyenyani xa xinyenyani (Archaeopteryx). Kusuka eka ndzhawu leyi fanaka ya limestone, masalela yan’wana lawa ya hlayisiweke kahle, yofana na switsotswana, ti medusas, ti crayfish, ti belemnites na tihlampfi na tona tikumeke. (tl. 372, "Muuttuva maa", Pentti Eskola)

• Ku na tindhawu tin’wana eLondon, Paris, na Vienna leti khale a ti ri ndhawu ya lwandle. Hi xikombiso, tindhawu tin’wana ta ribye ra kalk eParis ti vumbiwe ngopfu hi swiphepherhele swa mollusk leswi humaka emalwandle lama hisaka. (tl. 377 "Muuttuva maa”, Pentti Eskola)

• Ekusuhi na Berlin, swiphemu swa silt leswi nga ni vukulu bya timitara to hlayanyana swi katsa swikhegelo swa gastropod leyi nga ha riki kona ( Paludina diluviana ), ni masalela ya ti- pikes. (tl. 410 "muuttuva maa, Pentti Eskola) .

• Tindhawu to tanihi Siriya, Arabia, Israyele wa sweswi na Egipta ti ve tindhawu ta lwandle. (tl.401, 402 "Muuttuva maa”, Pentti Eskola)

• Ku kumiwe swilo swa khale swa oyster eTunisia, ekusuhi ni doroba ra Tozeur. (tl. 90 Björn Kurten, Kuinka Mammutti xihlamusela-marito xa xitsonga )

• Emananga ya Faijum 60 wa tikhilomitara edzonga-vupela-dyambu bya Cairo, masalela ya ti whale ni tinghala ta le lwandle ma kumiwile ematlhelo ka ntshava leyi tlakukeke ya Djebel Qatran. (tl. 23 Björn Kurten, Jääkausi, [Nguva ya Ayisi])

• Ku suka etindhawini to tala to hambana-hambana ta misava, ku kumiwe maleyara ya masalela ya tinhlampfi lama nga ni madzana ya magidi kumbe timiliyoni ta tinhlampfi. Hi xikombiso, eka swiphemu swa Herring fossil layers eCalifornia, ku ringanyetiwa leswaku ku ni tihlampfi ta biliyoni eka ndhawu ya khume ra swikwere-khilomitara. Tindhawu leti sukaka eJarimani ku ya eLwandle ra Caspian, Italy, Scotland, Denmark (eka ribye ra choko ra Steven’s Klint ) ni le Dzongeni wa Spain (switsunga swa Caravaca) ti katsa swiphemu swa timiliyoni ta masalela ya tinhlampfi. Tindzhawu leti hinkwato ta misava yo oma tifanele kuva ti funengetiwile hi lwandle kutani swikumiwa leswi swa tihlampfi aswinga ta koteka.

• Ti layers ta clay slate leti tivekaka swinene e Burgess, leti kumiweke e Rocky Mountains hi lembe ra 1909, ti katsa makume ya magidi ya fossils kusuka eka ndzhawu ya khale ya lwandle, namuntlha eka ku tlakuka kutlula 2,000 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle.

• Ku suka eswiphen’wini swa le n’walungu-vupela-dyambu bya Australia (tl. 96 Maapallo ihmeiden planeetta) na New Guinea, ku nga kumiwa tikorala ni masalela ya tinhlampfi.

• Ku suka etikweni-nkulu ra Amerika N’walungu, masalela ya ti- whale ma kumiwe ekule swinene ni lwandle. Swikumiwa leswi swi endliwile hi xikombiso eTiveni ra Ontario, eVermont, Quebec na St. Hikwalaho, tindhawu leti ti fanele ti funengetiwe hi lwandle hi nkarhi wo karhi enkarhini lowu hundzeke.

• Tindhawu to tala ta le henhla emisaveni hinkwayo – tintshava ta Himalaya na tintshava tin’wana to leha – ti kombisa swikombiso swa matlhelo ya khale ya ribuwa na maendlelo ya magandlati. Swikumiwa leswi switlhele swi endliwa e New Guinea, Italy, Sicily, England, Ireland, Iceland, Spitzbergen, Novaja-Semlja, Tiko ra Franz Joseph, Greenland, eka tindzhawu letikulu e North na South America, Algeria, Spain ... nxaxamelo wuya emahlweni ku ya emahlweni na ku ya emahlweni. (Rungula ri huma ngopfu eka Maanpinnan muodot ja niiden synty , tl. 99,100 / hi Iivari Leiviskä ).      

   Ribuwa ra khale ri tlhele ri kumeka eFinland ni le tindhawini leti nga ekusuhi. Xikombiso xin’wana i Pyhätunturi, laha ku nga ni maribye lama nga ni swikombiso swa magandlati. Swikombiso swa mativa ya khale swinga tlhela swi kumeka eka swintshabyana swa swintshabyana swotala. Eka xiphemu xale dzongeni wa Finland, tindzhawu to tano i Korppoo, Jurmo, Kanissaauni e Pyhtää na Virttaankangas e Säkylä, xikan’we nale henhla swinene en’walungwini, xikombiso Lauhanvuori, Rokua na Aavasaksa. (Ku suka ebukwini leyi nge Jokamiehen geologia , tl. 96 / hi Kalle Taipale, Jouko.T. Parviainen)

• Lava yi kumiwile etintshaveni ta Ararat eka ku tlakuka ka 4,500 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, naswona yi nga va ntsena vuhumelerisi bya ku buluka ka vholkheno ehansi ka mati (Molen, M., Vårt ursprung?, 1991, p. 246) .

• Xikombiso xin’wana xa Ndhambi i maribye ya sedimentary ya le lwandle. Ti tolovelekile swinene ku tlula maribye man’wana ya sedimentary loko ma hlanganisiwa. James Hutton, loyi a tekiwaka tanihi tata wa ntivo-misava, u kombetele eka xivono lexi se eka malembe-xidzana yo tlula mambirhi lama hundzeke:

Hi fanele ku gimeta hi leswaku ti layers hinkwato ta misava (...) ti vumbiwile hi sandi na gravel leswi hlengeletaneke ehansi ka lwandle, ti crustacean shells na coral matter, misava na vumba. (J. Hutton, Dyondzo ya Misava l, 26. 1785)

JS Shelton: Eka matiko-nkulu, maribye ya sedimentary yale lwandle ya tolovelekile swinene naswona ya hangalakile kutlula maribye yan’wana hinkwawo ya sedimentary loko ya hlanganisiwa. Leyi i yin’wana ya timhaka toleto to olova leti lavaka nhlamuselo, ku va exikarhi ka hinkwaswo leswi fambelanaka na matshalatshala ya munhu lama yaka emahlweni yo twisisa ntivo-misava lowu cincaka wa nkarhi lowu hundzeke wa geology.

VUTIVI BYA NDHAWU NA NDHAWU . A swi bohi leswaku hi lavisisa rungula malunghana ni Ndhambi eka ntumbuluko ntsena; hi kuma vumbhoni bya swona eka mindhavuko ya matiko yo hambana-hambana. Ku ringanyetiwe leswaku ku ni kwalomu ka madzana ya ntlhanu ya switori leswi leswi hlamuseriwaka hi mindhavuko emisaveni hinkwayo. Vunyingi bya switori leswi swi cincile (hi ntumbuluko) hi ku famba ka nkarhi, kambe hinkwaswo swi na leswi fanaka ku boxiwa ka mati tanihi xivangelo xa ku onhaka. Switori swo tala leswi swi tlhela swi boxa minkarhi leyinene ya khale, Ku Wa ka munhu na ku pfilunganyeka ka tindzimi leswi humeleleke eBabele (Babilona) – swiendlakalo hinkwaswo leswi Bibele yi tlhelaka yi swi boxa.

   Switori leswi swi kumeka exikarhi ka vanhu vo hambana swinene: Vababilona, ​​vaaki va le Australia, vanhu va Miao va le Chayina, va-Efe dwarf va le Afrika, Maindiya ya Hopi ya le Amerika eka rixaka ra Padago ra le Amerika N’walungu ni vanhu van’wana vo tala. Ku va switlhokovetselo swa Ndhambi swi ringanyeta matimu ya xiendlakalo lexi: 

Kwalomu ka 500 wa mindhavuko – kukatsa na vanhu va ndzhavuko va Greece, China, Peru na North America – ya tiveka emisaveni laha mintsheketo na mintsheketo swi hlamuselaka xitori lexi khongotelaka xa ndhambi leyikulu leyi cinceke matimu ya rixaka leri. Eka switori swo tala, i vanhu va nga ri vangani ntsena lava poneke ndhambi, ku fana ni le mhakeni ya Nowa. Vanhu vo tala a va teka ndhambi yi vangiwe hi swikwembu leswi, hikwalaho ka xivangelo xo karhi, a swi borheka hi muxaka wa vanhu. Kumbexana vanhu lava a va ri ni vukanganyisi, ku fana ni le minkarhini ya Nowa ni le ka ntsheketo wa rixaka ra Vahopi va le Amerika N’walungu, kumbexana a ku ri ni vanhu vo tala ngopfu ni lava nga ni huwa ngopfu, ku fana ni le ka xitori xa Gilgamesh. (2) .

Lenormant u ri eka buku ya yena ya "Beginning of History":

"Hi na nkateko wo kombisa leswaku xitori xa Ndhambi i ndhavuko wa misava hinkwayo eka marhavi hinkwawo ya ndyangu wa vanhu, naswona ndhavuko wo karhi no fana wo fana na lowu a wu nge tekiwi tanihi ntsheketo lowu ehleketiwaka. Wu fanele ku va xitsundzuxo xa ntiyiso na." xiendlakalo lexi chavisaka, xiendlakalo lexi endleke ku khumbeka swinene emianakanyweni ya vatswari vo sungula va ndyangu wa vanhu lerova hambi ku ri vatukulu va vona a va nga ta swi rivala.(3) .

Vanhu va tinxaka to hambana-hambana va ni switori swo hambana-hambana swa ndzhaka malunghana ni khombo lerikulu ra ndhambi. Magriki ma hlamusele xitori lexi vulavulaka hi Ndhambi, naswona xi kongomisiwe eka ximunhuhatwa lexi vuriwaka Deukalion; hambi ku ri khale swinene emahlweni ka Columbus, vaaki va tiko-nkulu ra Amerika a va ri ni switori leswi endleke leswaku ku tsundzuka ndhambi leyikulu yi hanya. Mintsheketo mayelana na ndhambi yi yisiwe emahlweni kusuka eka xitukulwana kuya eka xitukulwana kuya fika namuntlha na le Australia, India, Polynesia, Tibet, Kašmir na Lithuania. Xana hinkwaswo i mintsheketo ni switori ntsena? Xana hinkwavo va endliwe? Ku ehleketiwa leswaku hinkwato ti hlamusela khombo lerikulu leri fanaka. (4) .

Loko Ndhambi ya misava hinkwayo a yi nga ri ya xiviri, matiko man’wana a ma ta va ma hlamusele leswaku ku buluka loku chavisaka ka vholkheno, swidzedze leswikulu swa gamboko, dyandza (...) swi lovise vakokwa wa wona vo biha. Hikwalaho ku va ka matimu ya Ndhambi ya misava hinkwayo i yin’wana ya vumbhoni lebyinene ngopfu bya ntiyiso wa yona. Hi nga bakanya xin’wana na xin’wana xa switori leswi tanihi mintsheketo ya munhu hi xiyexe ivi hi ehleketa leswaku a ku ri ku ehleketa ntsena, kambe loko swi hlanganisiwa, hi ku ya hi langutelo ra misava hinkwayo, swi lava ku va leswi nga kanetiwiki. (Misava) .

Endzhaku ka sweswo, ku kombeteriwa loku engetelekeke eka nhloko-mhaka leyi fanaka. Van’wamatimu va nkarhi lowu hundzeke va boxe Ndhambi tanihi xiendlakalo xa xiviri xa matimu. Ku tsariwa nakambe ka matimu ka namuntlha ematshan’weni ya sweswo ku lava ku cinca matimu ya vanhu ya nkarhi lowu hundzeke hi ku kaneta khombo leri lerikulu ra ndhambi ni ku engetela madzana ya magidi ni timiliyoni ta malembe eka matimu lawa ku nga riki na vumbhoni lebyi khorwisaka ngopfu.

• N’wamatimu Josephus na Berosus wa le Babilona va boxe masalela ya ngalava ya Nowa

• N’wamatimu wa Mugriki Herodotus u kombetele eka Vaskita eka xiphemu xa vuntlhanu xa Matimu ya yena. U va boxa tani hi vatukulu va Yafeta (n'wana wa Nowa) (Gen 10:1,2: Sweswi hi lava vatukulu va vana va Nowa, Xeme, Hamu na Yafeti: naswona eka vona ku velekeriwe vana endzhaku ka ndhambi.Vana va Yafeta, na Gomere, na Magogo, na Madayi, na Yawani, na Tubali, na Mexeke, na Tirasi.

• Eka xitori xa Gilgamesh, Utnapisthim u lerisiwe ku aka xikepe: “Wena munhu wa le Shuruppak, n’wana wa Ubar-Tutu. Hirimuxa yindlu ya wena u aka xikepe, tshika rifuwo, lava vutomi bya le ndzhaku ka rifu, sandza rifuwo, ponisa vutomi bya wena. Yisa mbewu ya hinkwavo lava hanyaka u yi yisa eka xikepe lexi u xi akaka. Pima mimpimo ya yona kahle.”

• Eka rungula ra ndhambi ya le Asiriya ku ni nhlamuselo ya ku akiwa ka xikepe lexi:

Endla xikepe hi ku ya hi leswi - - .

- - Ndzi ta lovisa mudyohi na vutomi.

- - Mbewu ya vutomi a yi nghene, hinkwayo ya yona, .

ku ya exikarhi ka xikepe, ku ya eka xikepe lexi u xi endlaka.

Ku leha ka yona i swisungunu swa madzana ya tsevu

ni ku anama ni ku leha ka yona swisungunu swa 60.

- - Swi tshike swi ya ehansi. – .

Ndzi amukele xileriso kutani ndzi ku eka Hea, Hosi ya mina:

Loko ndzi heta

ku aka swikepe leswi u ndzi byeleke ku swi endla, .

hikwalaho lavatsongo ni lavakulu va ndzi hlekula. (5) .

• Vaaztec va vulavule hi Ndhambi:

Loko misava yi ri kona ku ringana malembe ya 1716, Ndhambi yi tile: “Vanhu hinkwavo va nyamalarile va nwela, naswona

va xiye leswaku va hundzuke tinhlampfi. Hinkwaswo swi nyamalarile hi siku rin’we”. I Nata ni nsati wakwe Nana ntsena lava ponisiweke, hikuva xikwembu xa le Titlachauan a xi va byele leswaku va aka xikepe hi murhi wa cypress. (6) .

• Ku kumiwe xiphepherhele xa vumba lexi humaka edorobeni ra Babilona, ​​Nippur, hi va-1890, naswona xiphepherhele lexi a xi ri xa khale ku tlula Epic of Gilgamesh . Xiphepherhele xa vumba xisungule kwalomu ka 2100 BC, tani hileswi ndzhawu leyi yinga kumeka eka yona, layiburari ya mani na mani, yi onhiwile hi nkarhi walowo.

Xifaniso xa yona xi fana swinene ni lexi nga eBukwini ya Genesa. Yi vulavula hi ku ta ka Ndhambi naswona yi tsundzuxa ku aka xikepe lexikulu leswaku ku sirhelela lava poneke. Tsalwa leri nga eka xiphepherhele lexi ri hundzuluxeriwe hi mutivi wa mutivi wa vaasiriya Herman Hilprecht. Marito lama nga eka swiphemu swa swikwere a ma kumiwi eka tsalwa, kambe Hilprecht u ma katsa hi ku ya hi mongo:

(2) ... [mindzilakano ya tilo na misava ndzi] susa

(3) ... [Ndzi ta tisa ndhambi, naswona] yi ta kukula vanhu hinkwavo hi nkarhi wun’we;

(4) ... [kambe lava vutomi ndhambi yi nga si fika;

(5).......[Hikuva ehenhla ka swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka], hinkwaswo leswi nga kona, ndzi ta tisa ku mbundzumuxiwa, ku lovisiwa, ku herisiwa

(6) ...Aka xikepe lexikulu na

(7) ...ku leha hinkwako a ku ve xivumbeko xa yona

(8) ...a ku ve xikepe xa le kaya xo rhwala lava poneke.

(9) ...hi xifunengeto xo tiya xa xifunengeto (yona).

(10) ... [Eka xikepe] lexi u xi endlaka

(11) ... [tisani swiharhi swa misava, swinyenyana swa le tilweni, .

(12) ... [ni swilo leswi hahaka swa misava, mpatswa wa xin’wana ni xin’wana] ematshan’weni ya ntshungu, .

(13) ...na ndyangu... (7) .

• Loko ku ri ku landzelelana ka minkarhi ya Egipta, yi nga ha va yi nga ha tirhi hi malembe-xidzana yo tala. Vaegipta avari na minxaxamelo ya vafumi eka masiku yosungula, kambe yi hlengeletiwile endzhaku ka malembe xidzana (c. 270 BC) hi muprista wa Egypt Manetho. Xin’wana xa swihoxo eka minxaxamelo ya yena ku ve leswaku Manethon a a ehleketa leswaku tihosi tin’wana ti fume hi ku landzelelana, hambi leswi ku kumiweke leswaku ti fuma hi nkarhi wun’we.

    Ku nga khathariseki hinkwaswo, Manetho u tiyisisa matimu ya Genesa. U "tsarile leswaku 'endzhaku ka ndhambi' eka Ham, n'wana wa Nowa, u velekiwile 'Egyptos, kumbe Misraim', loyi a nga wo sungula ku tshama endhawini ya Egipta wa manguva lawa hi nkarhi lowu tinyimba ti sunguleke ku hangalaka". (8) .

SWIVUMBEKO SWA MAPILELO . Hi ku ya hi Bibele, loko Nowa a nghena eAreka a ku ri ni vanhu van’wana va nkombo ntsena; loko hinkwaswo swi hlanganisiwa a ku ri ni vanhu va tsevu eAreka (Gn 7:7 na 1 Petro 3:20).

   Hambiswiritano, swa tsakisa leswi nomboro leyi fanaka ya vutsevu ni ku kombeteriwa loku nga erivaleni ka Ndhambi swi humelelaka hambi ku ri eka mimfungho ya maletere, ngopfu-ngopfu eka fambiselo ra matsalelo ra Xichayina. Eka fambiselo ra matsalelo ra Xichayina, xifaniso xa xikepe i xikepe lexi nga ni vanhu va nhungu eka xona, ku nga nhlayo leyi fanaka ni leyi nga eAreka ya Nowa! Xikombiso xa rito leri nge “ndhambi” na xona xi ni nomboro ya tsevu! A swi nge vi hi xiwelo ntsena leswaku nhlayo leyi fanaka, ya tsevu, yi fambisana ni mimfungho ya xikepe ni Ndhambi. Ku hlangana loku hakunene ku vangiwa hileswi Machayina na wona ma nga ni ndhavuko lowu hlayisiweke wa Ndhambi leyi fanaka ya misava hinkwayo ni vanhu van’wana. Nakambe va pfumerile ku sukela eminkarhini ya khale leswaku ku ni Xikwembu xin’we ntsena, lexi nga etilweni.

Xikombiso xa vumbirhi. Xikombiso xa xikepe xa Machayina i xikepe lexi nga ni vanhu va tsevu eka xona. Vanhu va tsevu? Areka ya Nowa a yi ri ni vanhu va nhungu hi ku kongoma eka yona.

   (...) Valavisisi hinkwavo a va na mavonelo yo fana eka nhlamuselo leyi kongomeke ya xifaniso xin’wana na xin’wana. Eka xiyimo xin’wana na xin’wana, Machayina hi woxe (kufana na Majapani yotala, lawa – hiku kongoma – yanga na endlelo ro tsala leri fanaka) ya tsakela tinhlamuselo leti varhumiwa va va nyikeke tona. Hambileswi tidyondzo a ti nga ri ntiyiso, ku vulavula ntsena ha tona swi nga ha va swi ringanerile ku kombisa ntiyiso wa moya eka lava nga pfumeriki.

   Mina hi ndzexe ndzi xiye leswaku vachumayeri vo tala va Machayina ni Majapani va ehleketa leswaku swifaniso leswi swo hambana-hambana swi vumba ndlela leyinene ngopfu yo nghena eka mianakanyo ya vanhu va vona. (Don Richardson, Vutomi lebyi nga heriki eTimbilwini ta vona)

Rito leri nge ku lulama . Eka fambiselo ra matsalelo ya Xichayina, ku tlhela ku va na xikombiso xin’wana xo hlawuleka: rito “lowo lulama”. Xifaniso xa lowo lulama xi vumbiwa hi swiphemu swimbirhi swo hambana: xiphemu xa le henhla xi vula xinyimpfana kasi ehansi ka xona ku na risivi ra munhu hi xiyexe I . Hikwalaho, ku ve ni langutelo ra leswaku vanhu a va nge vi lava lulameke hi voxe. Va lulamile ntsena loko va ri ehansi ka xinyimpfana. Kutani, fambiselo ra ku tsala ra Xichayina ri dyondzisa marungula lama fanaka ni ya Testamente Leyintshwa. Hi fanele ku va ehansi ka Xinyimpfana lexi hi nyikiweke xona hi Xikwembu (Yesu Kriste), leswaku hi ta endliwa lava lulameke. Leswi swi boxiwa eka tindzimana leti landzelaka ta Bibele:

- (Yohane 1:29) Hi siku leri landzelaka Yohane u vona Yesu a ta eka yena, kutani a ku: “ Vonani Xinyimpfana xa Xikwembu , lexi susaka xidyoho xa misava.”

- (1 Vakor 1:30) Kambe n'wina mi le ka Kriste Yesu, loyi hi Xikwembu hi endleriweke vutlhari, ni ku lulama , ni ku kwetsimisiwa, ni ku kutsuriwa

2. Ku velekiwa ka khaboni na oyili

KHABONE NA OYILI . Hi ntolovelo hi dyondzisiwa leswaku khaboni ni oyili swi vumbiwe hi ku tirhisa endlelo ro nonoka leri laveke timiliyoni ta malembe. Vanhu va vulavula hi nguva ya khaboni, laha nhlayo leyikulu hi ndlela yo hlawuleka ya khaboni a yi ta va yi vumbiwile. Kambe mhaka yi njhani? Xana swilo leswi swi humelerile eka madzana ya timiliyoni ta malembe lama hundzeke naswona xana swi teke timiliyoni ta malembe leswaku swi vumbiwa? Loko hi swi languta hi ku ya hi timhaka leti landzelaka, swi tlula ku kombisa leswaku swi vumbiwile hi ku hatlisa naswona hi ku helela ‘eka nkarhi lowu hundzeke wa sweswinyana’, ntsena magidi ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke naswona swi le rivaleni leswaku swi le ka mongo wa ndhambi leyi boxiweke eBibeleni.

Malembe ya ti carbon deposits na swihlovo swa oyili. Mhaka yo sungula hileswaku vumbhoni bya malembe ya khaboni na oyili a byi kombeteli eka minkarhi leyikulu. Hi vulavule hi mhaka leyi se khale naswona tinhla timbirhi leti landzelaka ti tiyisisa leswi:

• Ntshikelelo wa swihlovo swa oyili wu le henhla swinene (swi tolovelekile leswaku oyili yi nga khulukela emoyeni ku suka eka khumbi leri boriweke ehansi), lerova a yi nge hundzi 10,000 wa malembe hi vukhale. (Tindzima 12-13 ta Matimu ya le mahlweni na swikombiso swa misava hi Melvin A. Cook, Max Parrish na khamphani, 1966). Loko swihlovo leswi swa oyili a swi ri ni timiliyoni ta malembe hi vukhale, ntshikilelo a wu ta va wu herile khale swinene.

• Mikondzo ya vanhu yikumeke eka ti carbon layers leti hlamuseriwaka tani hi "250–300 million years old" eka tindzhawu totala (Mexico, Arizona, Illinois, New Mexico, na Kentucky, exikarhi ka tin’wana). Swilo leswi nga swa munhu na masalela ya vanhu (!) swi kumiwile eka swiphemu leswi fanaka. Leswi swi vula leswaku kumbe vanhu a va tshama emisaveni eka malembe ya 300 wa timiliyoni lama hundzeke, kumbe leswaku swiphemu sweswo swa khaboni hakunene swi ni magidi ma nga ri mangani ya malembe ntsena. (Glashouver, WJJ, So entstand die Welt , Hänssler, 1980, ss. 115-6; Bowden, M., Ape-men – Ntiyiso kumbe Vuxisi? Minkandziyiso ya Sovereign, 1981; Barnes, FA, Mhaka ya Marhambu eRibyeni, Mananga/Hukuri, 1975, tl. 36-39). Swi nga endleka ngopfu leswaku ndlela yin’wana yo hetelela i ntiyiso, hikuva hambi ku ri vativi va sayense a va tshembi leswaku vanhu va tshame eMisaveni eka malembe ya 300 wa timiliyoni lama hundzeke:

"Loko munhu (...) hi xivumbeko xin'wana na xin'wana ari kona kusukela eka nguva ya Iron Carbon, sayense hinkwayo ya geological yi hoxile hiku hetiseka lerova vativi hinkwavo va geology vafanele ku tshika ntirho eka mintirho ya vona kutani vava vachayeri va tilori. Kutani, at least for the present, sayense yi ala ndlela yin'wana leyi ringaka ya leswaku munhu u siye mikondzo yoleyo." ( Xihundla xa Khaboni , N’hweti ya Sayense, vholumo 162, Jan.1940, tl.14)

• Xivangelo xa vunharhu xo ka hi nga teki tidipoziti ta malahla na oyili ti ri na timiliyoni ta malembe hi vukhale i radiocarbon leyi ti nga na yona. Loko hafu ya vutomi bya ximfumo bya radiocarbon yiri ntsena 5730 wa malembe, aswifanelanga kuva na yin’we ya yona leyinga sala eka ti deposits letingana timiliyoni kumbe madzana ya timiliyoni ta malembe hi vukhale. Hambiswiritano, khale hi 1969 nkandziyiso wa Radiocarbon wu boxe ndlela leyi swikombiso swa radiocarbon swi nyikeke swikombiso leswi tekiweke eka malahla, oyili na gasi ya ntumbuluko malembe ya radiocarbon yale hansi ka 50,000 wa malembe.

Rivilo ra ku vumbiwa. Malunghana na ku vumbiwa ka oyili na khaboni a swi lavi ku teka nkarhi wo leha. Nseketelo wun’wana wa dyondzo leyi wu kumeka eka mhaka ya leswaku hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava oyili a yi endliwa hi malahla na lignite eJarimani, naswona yi humelerile. A swi tekanga malembe yo tala, kambe swi humelerile hi nkarhi wo koma. Hiku tirhisa thekinoloji yohambana sweswinyana, barrel ya oyili yi endliwile hi timinete ta 20 kusuka eka thani yin’we ya thyaka ra organic (Machine design, 14 May 1970 ).

   Nakambe swi kotekile ku hundzula mapulanga ni cellulose swi va khaboni kumbe swilo leswi fanaka ni khaboni hi tiawara ti nga ri tingani ntsena. Leswi swi kombisa leswaku loko swiyimo swi ri kahle, oyili na khaboni swi nga vumbiwa hi ku hatlisa swinene. A swi lavi timiliyoni ta malembe leswaku ti vumbiwa. I tidyondzo leti vulavulaka hi hundzuluko ntsena leti lavaka timiliyoni ta malembe. Xikombiso lexi landzelaka xi kombisa leswaku malahla ya timinerali ya nga vumbiwa hi nkarhi wo koma, hi mavhiki ma nga ri mangani ntsena. Mutsari u kombisa leswaku swiendlakalo swo tano a swi ta va swi humelerile hi ku hatlisa, malunghana ni Ndhambi.

Vativi va sayense eka Argonne National Laboratory (e US) va kombisile leswaku khaboni ya ntima ya xiyimo xale henhla yinga kumiwa hiku tirhisa ndlela leyi landzelaka: teka lignin yin’wana (xiaki xa nkoka eka mapulanga) kutani u yi hlanganisa na vumba byin’wana bya acid na mati. Hisisa nkatsakanyo eka xigwitsirisi xa quartz lexi pfalekeke lexingariki na oxygen eka 150 oC handle ko engetela ntshikelelo. Leri ahi mahiselo yale henhla kusuka eka mavonelo ya geological – entiyisweni, akuri na nchumu wo hlawuleka kumbe “lowu nga riki wa ntumbuluko” eka switirhisiwa, na swona. Naswona endlelo leri ari teki timiliyoni ta malembe – riteka ntsena 4–36 wa mavhiki!

   (...) Mutivi wa misava wa ndhuma wa le Australia Sir Edgeworth David u hlamusele eka xiviko xa yena xa 1907 leswi ha yimeke swirhabyani swa mirhi leswi hisiweke leswi kumiweke exikarhi ka swiphemu swa khaboni ya ntima eNewcastle (Australia). Swiphemu swa le hansi swa swirhabyani a swi lahliwile endzeni-ndzeni ka xiphemu xa khaboni, ivi endzhaku ka sweswo swirhabyani swi hundze hi le ka swiphemu leswi nga laha henhla, eku heteleleni swi hetelela swi ri eka xiphemu xa khaboni lexi nga ehenhla!

 Ehleketa leswaku vanhu va ringeta ku hlamusela swilo leswi hi ku ya hi maendlelo yo nonoka lama humeleleke eka swinambyana swimbirhi leswi hambaneke leswi nga ni nkarhi lowukulu exikarhi ka swona. Loko bias yive "slow and gradual development", swile rivaleni leswaku leswi swisivele nhlamuselo leyi vonakaka swinene ya masungulo ya malahla, i.e. leswaku mpfilumpfilu lowukulu wa ntumbuluko lowu vangiwaka hi mati wu hatle wu lahla swimilani leswi handzukeke.

    Mati lama fambafambaka ma nga hatla ma vanga ku cinca lokukulu swinene ka geology, ngopfu-ngopfu loko ku ri ni mati yo tala. Vanhu vo tala va ehleketa leswaku ku cinca loku ku fanele ku teka timiliyoni ta malembe. (...) .

    Vativi van’wana va ntivo-misava (ku katsa ni vo tala lava pfumelaka eka maendlelo ya “magidi ya malembe”) sweswi va vula leswaku Grand Canyon yi vumbiwe hi ndlela leyi fanaka, hi ndlela leyi nga ni khombo, naswona a yi tumbuluxiwanga hi ku khuluka ka Nambu wa Colorado hakatsongo-tsongo eka timiliyoni ta malembe.

    Ndhambi yi teke lembe rin’we, yi funengete tintshava, yi vange mpfilumpfilu wa misava hinkwayo naswona yi onhe xirhendzevutana xa misava loko mati (naswona hi ndlela leyi nga papalatekiki na magma) ma khuluka ku ringana tin’hweti (”swihlovo swa vuenti lebyikulu swi tshovekile”, Gen 7:11). Khombo ro tano leri chavisaka a ri ta vanga ku cinca loku nga tshembisiki ka ntivo-misava. (9) .

Vumbhoni lebyi seketelaka ku vumbiwa ka nkarhi wo koma. Tinhla leti landzelaka ti seketela swinene mianakanyo ya leswaku khaboni ni oyili swi tumbuluxiwe hi ku hatlisa hi nkarhi wa Ndhambi, ku nga ri hi ku nonoka eka timiliyoni ta malembe:

• Ti fossils ta swirhabyani swa misinya leswi nghenaka hi ti layers to hambana hambana tinga kumeka exikarhi ka ti carbon layers. Xifaniso xa khale xa mugodi wa malahla eFurwa xi kombisa ndlela leyi swirhabyani swa ntlhanu swa mirhi swi nghenaka ha yona hi swiphemu swa kwalomu ka khume. Ti fossils leti ati nga ta va ti vumbiwile kumbe ku humelela loko ti carbon layers ti vumbiwile eka ku famba ka timiliyoni ta malembe.

• Xin’wana lexi tsakisaka lexi kumiweke hileswaku eka ti carbon deposits totala ta misava, nhlayo leyikulu ya ti crustal deposits ta le lwandle na ti fossils ta swiharhi swale lwandle swa kumeka ("A note on the occurrence of marine animal remains in a Lancashire coal ball", Geological magazine, 118:307 , 1981 na Weir, J. "Dyondzo ya sweswinyana ya swipimelo swa xikhegelo xa malahla ", Science progress, 38:445, 1950).   Nakambe, swimilani leswinga kuliki hambi kuri eka tindzhawu ta swihlahla swikumeke eka ti carbon layers leti. Swikumiwa leswi swikomba kahle eka Ndhambi, leyi ayi tava yi rhwale swiharhi swale lwandle na swivumbeko swin’wana swa vutomi exikarhi ka swimilani leswi kumekaka eka misava leyi omeke.

Prof. Price u humesa timhaka laha 50–100 wa ti coal layers tinga ehenhla ka yin’we naswona exikarhi ka tona kuna ti layers kukatsa na ti fossils kusuka elwandle leri enteke. U teka vumbhoni lebyi byi tiyile swinene naswona byi khorwisa lerova a nga si tshama a ringeta ku hlamusela timhaka leti hi swisekelo swa dyondzo ya Lyell ya ku fana. (Wiljam Aittala: Kaikkeuden sanoma , tl. 198) Xitombo xa Xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga xitsonga

• Khaboni na oyili a swi endliwi hi ntumbuluko masiku lawa. Hi yona mhaka leyi ti vuriwaka switirhisiwa swa ntumbuluko leswi nga pfuxetiwiki. A ti vumbiwi hi ntumbuluko hambi ku ri ematikweni lama hisaka, hambileswi swiyimo ematikweni wolawo swi faneleke swi va leswi faneleke. Ku hambana ni sweswo, swimilana swa kwalaho swi bola ntsena hi ku hatlisa naswona a ku tumbuluxiwi oyili kumbe khaboni.

   Nchumu wun’we ntsena lowu nga kotekaka wa ku tumbuluxiwa ka malahla i khombo ra ntumbuluko leri hi xitshuketa ri funengetaka thyaka ra swimilani ehansi ka vunyingi bya misava, ri ri siya ehansi ka ntshikelelo lowukulu naswona ri ri eka xiyimo lexi nga riki na okisijini, laha okisijini yi nga ta ka yi nga ri onhi. Ntshikelelo wale henhla xikan’we na movha wo pfumala oxygen swi tekiwe swiri swa nkoka eka ku tumbuluxiwa ka malahla. Ku engetela kwalaho, tibakteriya a ti swi koti ku bola thyaka ra swimilana eka xiyimo lexi nga riki na okisijini. Ndhambi, leyi hlengeleteke vunyingi bya ndzhope ni misava ehenhla ka yin’wana, yi nga hlamusela kahle xiendlakalo xo tano. Xitlhokovetselo lexi landzelaka lexi humaka ebukwini ya "Muttuva maa" (tl. 114) hi mutivi wa misava wa le Finland Pentti Eskola, xi kombetela eka nchumu lowu fanaka. Swikomba leswaku, mayelana na swirhabyani swa malahla, kuna maribye ya vumba lawa yanga stratified kusuka ematini. Xitlhokovetselo lexi xi kombetela kahle eka Ndhambi tanihi leyi humeleleke eka magidi ma nga ri mangani ntsena ya malembe lama hundzeke:

“Ehansi nale henhla ka swirhendzevutani swa malahla kuna, tani hileswi swinga vuriwa, swiphemu swa nkarhi na nkarhi swa maribye ya vumba, naswona kusuka eka xivumbeko xa wona hinga vona leswaku ya stratified kusuka eka mati."

3. Ku onhiwa ka ti- dinosaur

Hi ntolovelo vanhu va pfumela leswaku ku onhiwa ka ti- dinosaur ku humelele eka timiliyoni ta malembe lama hundzeke hi nkarhi wo hetelela wa nguva ya Cretaceous, ku tlhela ku onha ti- ammonite, ti- belemnite ni mixaka yin’wana yo hlayanyana ya swimilana ni swiharhi. Ku tshembiwa leswaku ku onhiwa loku ku kukule swiharhi swo tala swinene swa le nkarhini wa Cretaceous.

   Xana ripfumelo rero i ntiyiso? Xana ti- dinosaur ti lovisiwile hakunene hi nkarhi lowu vuriwaka wa Cretaceous eka timiliyoni ta malembe lama hundzeke, kumbe ti lovisiwile hi Ndhambi? Eka leswi landzelaka, hi ta lavisisa mhaka leyi hi ri karhi hi languta tithiyori leti tolovelekeke swinene leti vekiweke:

Xana ti- dinosaur ti lovisiwile hi ntungu, xitsongwatsongwana kumbe vaphangi va tandza ? Vanhu van’wana va vula leswaku ti- dinosaur ti herisiwile hi ntungu kumbe xitsongwatsongwana. Van’wana va vula leswaku swiharhi swin’wana hi xitshuketa swi sungule ku dya tandza ra ti- dinosaur.  

   Hambiswiritano, kuna xiphiqo lexikulu eka ti theories leti hatimbirhi: ku hava na yin’we leyi hlamuselaka ndlela leyi swimilani swin’wana na swiharhi -- plesiosaurs, ichthyosaurs, pterosaurs, swimilani, herbivores ammonites, na belemnites -- swinga fa hi nkarhi wun’we. (Amonites na belemnites i swiharhi swa le lwandle leswi masalela ya swona ya kumiweke eswitsungeni swa tintshava ta Alps na Himalaya, exikarhi ka tindhawu tin’wana.) Ha yini tinxaka leti tin’wana ti file hi nkarhi wun’we? Hakunene switsongwatsongwana a swi nge vi mudlayi; switsongwatsongwana swi nga swi herisa njhani tinxaka to hambana-hambana swinene, swiharhi swa le lwandle ni swa le misaveni, hambi ku ri swimilana? Switsongwatsongwana swo tano a swi tiviwi.

   Loko swi ta eka lava dyaka tandza, na vona a va nge swi koti ku hlamusela ku onhiwa ka tinxaka to hlayanyana to hambana-hambana hi nkarhi wun’we, hi nga ha vuli swimilana. A ti nga swi koti ku vanga ku onhiwa lokukulu ni ku herisiwa ka tinxaka to hambana-hambana hi nkarhi wun’we. Ku fanele ku ri ni nhlamuselo yo antswa ya leswi.

Xana meteorite hi yona yi vangeke ku onhiwa loku? Vanhu van’wana va vula leswaku meteorite yi tlakusile papa lerikulu swinene ra ntshuri, naswona papa leri ra ntshuri ri pfale Dyambu nkarhi wo leha swinene lerova swimilani hinkwaswo swi file naswona swiharhi leswi dyaka byanyi swi dlayiwile hi ndlala.

   Hambiswiritano, ku ni xiphiqo xin’we eka dyondzo leyi ya ku cinca ka maxelo hi ku nonoka. Mianakanyo leyi, kumbe tidyondzo leti boxiweke laha henhla, a ti nge swi koti ku hlamusela ndlela leyi masalela ya ti- dinosaur ma nga kumekaka ha yona endzeni ka maribye ni tintshava etindhawini letikulu ta misava. Tinga kumeka emisaveni hinkwayo endzeni ka ribye ro tiya, leswi swi hlamarisaka hakunene. Swi hlamarisa hikuva xiharhi xin’wana na xin’wana lexikulu – kumbexana 20 wa timitara hiku leha – axi koti ku nghena endzeni ka ribye ro tiya. Nkarhi a wu pfuni nchumu, na wona. Hambiloko hi rindze timiliyoni ta malembe leswaku swiharhi leswi swi lahliwa emisaveni ivi swi hundzuka masalela ya masalela, a swi ta bola swi nga si swi dya sweswo kumbe swiharhi swin’wana swi nga si swi dya. Entiyisweni, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi vona masalela ya dinosaur kumbe masalela man’wana, ma fanele ma lahliwe hi ku hatlisa ehansi ka ndzhope ni ndzhope. A va nge vi va velekiwe hi ndlela yin’wana:

Swi le rivaleni leswaku loko ku vumbiwa ka ti deposits ku endleke hi rivilo ro nonoka swonghasi, a ku nga ta humesiwa ti fossils, hikuva a ti nga ta lahliwa eka sediments, kambe emahlweni ka yona a ti ta bola ehansi ka nkucetelo wa ti acid ta mati, kumbe va lovisiwa va tlhela va tshoveka va va swiphemu-phemu loko va ri karhi va rhurhumela ni ku ba ehansi ka malwandle lama nga ehansi. Tinga funengetiwa ntsena hi sediments eka mhangu, laha ti lahliwaka hi xitshuketa. ( Geochronology kumbe Nguva ya Misava hi swisekelo swa Sediments and Life , Bulletin of the National Research Council No. 80, Washington DC, 1931, tl. 14)

Mahetelelo hileswaku ti dinosaur leti, leti kumekaka emisaveni hinkwayo, tifanele kuva ti lahliwile hiku hatlisa swinene ehansi ka ndzhope na slime deposits. Ndzhope wo olova ekusunguleni wu tile wu va rhendzela, kutani wu nonoka swinene hi ndlela leyi fanaka na semende. Hi ndlela leyi ntsena laha kunga hlamuseriwa masungulo ya ti fossils ta ti dinosaurs, mammoths na swiharhi swin’wana. Eka Ndhambi, nchumu wo tano wu nga humelela hakunene. Hi languta nhlamuselo, leyi nyikaka mianakanyo leyinene ya mhaka leyi. Yikombisa ku tshuburiwa ka ti dinosaur endzeni ka maribye yo tiya, leswi kombaka leswaku tifanele kuva ti funengetiwe hi ndzhope wo olova. Kutani ndzhope wu nonon’hwile wu va rhendzela. Hi Ndhambi ntsena, kambe kungari eka xirhendzevutani xa ntumbuluko lexi tolovelekeke, laha hinga langutela leswaku kuta humelela swin’wana swofana na sweswo (kutlhela kuva na ku kombeteriwa eka tsalwa eka ndlela leyi ti vortices ta mati tinga hlengeleta marhambu ya dinosaur).

Uyile emananga ya South Dakota, laha kungana marhangu ya maribye ya mihlovo yo vangama, yo tshwuka na ya orenji na maribye. Ku nga si hela masiku ma nga ri mangani u kume marhambu man’wana erirhangwini ra maribye , lawa a ringanyeteke leswaku hi wona ya muxaka lowu a a tiyimisele ku ma kuma. Loko a cela ribye ku rhendzela marhambu , u kume leswaku marhambu ya kona a ma ri hi ku landzelelana ka xivumbeko xa xiharhi. A va nga ri eka nhulu ku fana ni marhambu ya ti- dinosaur hakanyingi. Tinhulu to tala to tano a ti fana ni loko ti endliwe hi xidzedze xa matimba xa mati.

   Sweswi marhambu lawa a ma ri eka ribye ra sandi ra wasi, leri tiyeke swinene . Ribye ra sandi a ri fanele ri susiwa hi grader ivi ri susiwa hi ku bulusa. Brown na vanghana va yena va endle mugodi lowu a wu enta kwalomu ka timitara ta nkombo na hafu leswaku va humesa marhambu. Ku susa marhambu man’we lamakulu swi va tekele swimumu swimbirhi. A va susa marhambu eribyeni nikatsongo. Va yise maribye lawa hi xiporo va ya yisa emuziyamu, laha vativi va sayense va koteke k

REFERENCES:

1. J.S. Shelton: Geology illustrated

2. Kalle Taipale: Levoton maapallo, p. 78

3. Toivo Seljavaara: Oliko vedenpaisumus ja Nooan arkki mahdollinen?, p. 5

4. Werner Keller: Raamattu on oikeassa, p. 29

5. Arno C. Gaebelein: Kristillisyys vaiko uskonto?, p. 48

6. Francis Hitching: Arvoitukselliset tapahtumat (The World Atlas of Mysteries), p. 165

7. siteeraus: Luominen 17, p. 39

8. J. Ashton: Evolution Impossible, Master Books, Green Forest AZ, 2012, p. 115, lainaa viitettä 1, p. 7

9. Carl Wieland: Kiviä ja luita (Stones and Bones), p. 12-14

u tsemelela swilo swa maribye ivi va veka marhambu. Sweswi ximanga lexi xa tihanyi xi yime eholweni ya minkombiso ya muziyamu. (tl. 72, Tidinosaur / Ruth Wheeler na Harold G. Coffin)