|
|
|
This is a machine translation made by Google Translate and has not been checked. There may be errors in the text. On the right, there are more links to translations made by Google Translate. In addition, you can read other articles in your own language when you go to my English website (Jari's writings), select an article there and transfer its web address to Google Translate (https://translate.google.com/?sl=en&tl=fi&op=websites).
Xana ti- dinosaur ti hanye rini?
Dyondza leswaku ha yini ti- dinosaur ti hanye enkarhini lowu hundzeke wa sweswinyana, hi nkarhi wun’we ni vanhu. Timiliyoni ta malembe ya olova ku ti kanakana hi ku ya hi vumbhoni
Ku pfumela loku tolovelekeke hileswaku ti- dinosaur ti fume Misava ku tlula 100 wa timiliyoni ta malembe ku fikela loko ti nyamalala eka malembe ya 65 wa timiliyoni lama hundzeke. Mhaka leyi yi tshame yi kandziyisiwa hi tibuku ta hundzuluko ni minongonoko, hikwalaho mianakanyo ya ti- dinosaur leti hanyaka emisaveni eka timiliyoni ta malembe lama hundzeke yi tsariwile swinene emianakanyweni ya vanhu vo tala. A swi tekiwi swi koteka leswaku leswi swikulu (Size is relative. Ti blue whale ta namuntlha ti tika kwalomu ka kambirhi ku tlula ti dinosaur letikulu) .swiharhi a swi hanya enkarhini lowu hundzeke wa sweswinyana swinene naswona hi nkarhi wun’we ni vanhu. Hi ku ya hi dyondzo ya hundzuluko, ku ehleketiwa leswaku ti- dinosaur ti hanye hi nkarhi wa Jurassic na Cretaceous, swiharhi swa nguva ya Cambrian hambi ku ri emahlweninyana, naswona swihadyana leswi mamisaka swi humelele eMisaveni ro hetelela. Mhaka ya hundzuluko ya mintlawa leyi leyi humelelaka eka pulanete leyi hi minkarhi yo hambana yi tiyile swinene emianakanyweni ya vanhu lerova va pfumela leswaku yi yimela sayense naswona i ntiyiso, hambi leswi swi kotekaka ku kuma timhaka to tala leti lwisanaka ni mianakanyo leyi. Endzhaku ka sweswo, hi ta kambisisa nhlokomhaka leyi hi vuxokoxoko. Vumbhoni byo tala byi kombisa leswaku a swi tekanga nkarhi wo leha swinene ku sukela loko ti- dinosaur ti humelele emisaveni. Hi languta vumbhoni lebyi hi ku landzela.
Tifossil ta ti- dinosaur leti nga eku kambisiseni . Vumbhoni bya leswaku ti- dinosaur ti tshame emisaveni i masalela ya tona. Hi ku ya hi tona, swa koteka ku tiva hi xiringaniso vukulu ni ku languteka ka ti- dinosaur ni leswaku a ku ri swiharhi swa xiviri. A ku na xivangelo xo kanakana matimu ya tona. Hambiswiritano, ku vekiwa ka nkarhi wa ti- dinosaur i mhaka leyi hambaneke. Hambileswi hi ku ya hi chati ya nkarhi ya ntivo-misava leyi endliweke hi lembe-xidzana ra vu-19, ti- dinosaur ti nyamalarile eka malembe ya 65 wa timiliyoni lama hundzeke, makumu yo tano a ma nge endliwi hi ku ya hi masalela ya xiviri. Ti fossils ati na malebvu mayelana na malembe ya tona xikan’we na leswaku ti herile rini. Ematshan’weni ya sweswo, xiyimo lexinene xa masalela ya masalela xi ringanyeta leswaku i mhaka ya magidi ya malembe, ku nga ri ya timiliyoni. Swi vangiwa hi swivangelo leswi landzelaka:
Marhambu a hi minkarhi hinkwayo ma vaka ribye . Ti fossils letinga petrified tikumeke kusuka eka ti dinosaurs, kambe na marhambu lawa yanga petrified. Vanhu vo tala va ni mianakanyo ya leswaku masalela hinkwawo ya ti- dinosaur ma hundzuke maribye naswona hikwalaho i ya khale. Ku tlula kwalaho, va ehleketa leswaku ku endliwa ka maribye swi teka timiliyoni ta malembe. Hambiswiritano, ku hundzuka ka maribye ku nga va endlelo ra xihatla. Eka swiyimo swa laboratory, swikotekile ku humelerisa tihunyi letinga petrified hi masiku nyana. Eka swiyimo leswi faneleke, swofana na swihlovo swo hisa leswi fuweke hi timinerali, marhambu na wona yanga hundzuka maribye endzhaku ka mavhiki nyana. Maendlelo lawa a ma lavi timiliyoni ta malembe. Kutani ku kumiwe marhambu ya ti- dinosaur lama nga riki na ribye. Ti fossils tin’wana ta dinosaur tingava na marhambu yotala ya tona yosungula lawa yanga sala naswona tinga nun’hwela ku bola. Mutivi wa swilo swa khale loyi a pfumelaka eka dyondzo ya hundzuluko u vule malunghana ni ndhawu yin’wana leyikulu leyi ku tshuburiweke masalela ya ti- dinosaur leswaku “marhambu hinkwawo ya le Hell Creek ma nun’hwela.” Xana marhambu ma nga nun’hwa njhani endzhaku ka makume ya timiliyoni ta malembe? Nkandziyiso wa sayense wu vula hilaha C. Barreto na ntlawa wa yena wa ntirho va dyondzeke hakona hi marhambu ya ti dinosaur letitsongo (Science, 262:2020-2023), leti a ti nga ri na maribye. Marhambu lawa ya ringanyetiwaka kuva yari na 72-84 million wa malembe hi vukhale ayari na ratio yofana ya calcium kuya eka phosphorus kufana na marhambu ya manguva lawa. Nkandziyiso wo sungula wu paluxa vuxokoxoko lebyi hlayisiweke kahle bya microscopic bya marhambu. I marhambu matsongo ntsena lama nga ni maribye lama tlheleke ma kumiwa etindhawini ta le n’walungwini to tanihi Alberta ni le Alaska eCanada. Journal of Paleontology (1987, Vhol. 61, No 1, matl. 198-200) yi vika xin’wana xa swilo swo tano leswi tshuburiweke:
Xikombiso lexi hlamarisaka swinene xi kumiwe eribuweni ra le n’walungwini wa Alaska, laha magidi ya marhambu ma nga ha vaka ma nga rhurhumeli nikatsongo. Marhambu ya languteka naswona ya titwa kufana na marhambu ya khale ya tihomu. Vatshuburi ava vika ku tshuburiwa ka vona kuringana makume mbirhi wa malembe hikuva ava teka leswaku i bison-, naswona kungari marhambu ya dinosaur.
Xivutiso lexinene hileswaku marhambu lawa a ma ta va ma hlayisiwe njhani ku ringana makume ya timiliyoni ta malembe? Hi nkarhi wa ti- dinosaur, maxelo a ma kufumela, hikwalaho ntirho wa switsongwatsongwana hakunene a wu ta va wu onhe marhambu. Mhaka ya leswaku marhambu lawa yanga rhurhumeli, ya hlayisiwile kahle naswona ya languteka yafana na marhambu lawa yanga swekiwa swikomba nkarhi wo koma kutlula nkarhi woleha.
Tinyama to olova . Tani hilaha swinga boxiwaka hakona, ti fossils ati na ti tags eka malembe ya tona. A nga kona loyi a nga vulaka hi ku tiyiseka leswaku swivumbiwa leswi kumiweke tanihi tifossil swi hanye eka xiyimo xihi eMisaveni. Leswi aswinga humesiwi hiku kongoma kusuka eka ti fossils. Kambe loko swita eka leswi kumiweke hi masalela ya ti dinosaur, i xivono lexi hlamarisaka leswaku masalela yo hlayanyana ya hlayisiwile kahle. Xikombiso, Yle uutiset yi vikile hi December 5, 2007: "Misiha ya dinosaur na nhlonge swikumeke e USA." Mahungu lawa a hi wona ntsena ya muxaka wa wona, kambe mahungu lama fanaka ni leswi xiyiweke swi tele. Kuya hi xiviko xin’wana xa ndzavisiso, ti soft tissues ti hambanisiwile kusuka eka kwalomu ka marhambu ya dinosaur ya vumbirhi kusuka eka nkarhi wa Jurassic (145.5 – 199.6 million evolutionary years ago) (1). Ti fossils ta dinosaur leti hlayisiweke kahle hakunene i xiphiqo lexikulu loko ti huma eka kutlula 65 wa mamiliyoni ya malembe lawa yanga hundza. Xikombiso lexinene i fossil ya dinosaur leyi lavaka ku helela leyi kumekaka eka Pietraroia limestone deposits e Dzongeni wa Italy, leyi kuya hi evolutionary theory ayi tekiwa tani hi 110 million wa malembe, kambe leyi ti liver-, intestine-, muscle- na cartilage tissues ta yona ta ha sele. Ku engetela kwalaho, vuxokoxoko lebyi hlamarisaka eka leswi tshuburiweke a ku ri marhumbu lama hlayisiweke, laha tinyama ta misiha a ta ha ta voniwa kona. Hi ku ya hi valavisisi, marhumbu a ma languteka onge ma ha ku tsemiwa! ( TREE, August 1998, Vholumo 13, No. 8, matl. 303-304) Xikombiso xin’wana i masalela ya ti- pterosaur (a ku ri swinyenyana leswikulu leswi hahaka) leswi kumiweke eAraripe, le Brazil, leswi hlayisiweke kahle hi ndlela leyi nga si tshamaka yi va kona. Mutivi wa swilo swa khale swa le Yunivhesiti ya London Stafford House u vule leswaku malunghana ni swilo leswi swa masalela ya swilo leswi feke (Discover 2/1994):
Loko xivumbiwa xexo a xi file tin’hweti ta tsevu leti hundzeke, xi lahliwile ni ku ceriwa, a xi ta languteka kahle hi ndlela leyi. Yi hetisekile hi ku helela hi tindlela hinkwato.
Kutani, swilo leswi kumiweke swa tinyama to olova leswi hlayisiweke kahle swi endliwe hi ti- dinosaur. Leswi kumiweke swi fana swinene ni leswi endliweke hi ti- mammoth, leti ku ehleketiwaka leswaku ti file eka magidi ma nga ri mangani ya malembe ntsena lama hundzeke. Xivutiso lexinene hileswaku, xana ti fossils ta dinosaur tinga hlamuseriwa njhani tani hi letinga khale minkarhi yotala kutlula ti fossils ta mammoth, loko havumbirhi bya tona ti hlayisiwile kahle hiku ringana? Akuna xisekelo xin’wana xa leswi handle ka chati ya nkarhi wa geological, leyi kumiweke yi lwisana na leswinga voniwaka eka ntumbuluko minkarhi yotala. A ku ta va nkarhi wo tshika chati leyi ya nkarhi. Swi nga ha endleka swinene leswaku ti- dinosaur ni ti- mammoth a ti hanya emisaveni hi nkarhi wun’we.
Ti protein tofana na albumin, collagen na osteocalcin tikumeke eka masalela ya ti dinosaurs. Nakambe ti protein letinga tsana swinene ta elastin na laminin ti kumiwile [Schweitzer, M. na van’wana va 6, Biomolecular characterization na ntlhandlamano wa ti protein ta Campanian hadrosaur B. canadensis, Science 324 (5927): 626-631, 2009]. Lexi endlaka leswaku ku tshuburiwa loku ku va xiphiqo hileswaku swilo leswi a hi minkarhi hinkwayo swi kumekaka hambi ku ri eka masalela ya swiharhi ku sukela eminkarhini ya manguva lawa. Xikombiso, eka xikombiso xin’we xa marhambu ya mammoth, lexi a xi ringanyetiwa ku va xi ri na malembe ya 13,000, collagen hinkwayo se a yi nyamalarile (Science, 1978, 200, 1275) .. Hambiswiritano, collagen yi hambanisiwile eka masalela ya ti dinosaur. Hi ku ya hi magazini wa xiphurofexinali lowu nge Biochemist, collagen a yi nge hlayisiwi hambi ku ri ku ringana malembe ya timiliyoni tinharhu eka mahiselo lamanene ya zero degrees Celsius (2) . Mhaka ya leswaku swilo swo tano leswi kumiweke swi humelela hi ku phindha-phindha yi ringanyeta leswaku masalela ya ti- dinosaur hi xitalo ma ni magidi ma nga ri mangani ya malembe hi vukhale. Ku kumiwa ka malembe loku sekeriweke eka chati ya nkarhi wa geological aswi fambelani na leswi tshuburiweke sweswi.
Hi tlhelo rin’wana, swa tiveka leswaku ti biomolecules a ti nge hlayisiwi ku tlula 100,000 wa malembe (Bada, J et al. 1999. Ku hlayisiwa ka ti biomolecules ta nkoka eka rhekhodo ya fossil: vutivi bya sweswi na mintlhontlho ya nkarhi lowu taka. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Sayense ya Ntivo-vutomi.354, [1379 ]). Lebyi i mbuyelo wa ndzavisiso wa sayense ya empirical. Collagen, leyi kunga biomolecule ya tissue ya swiharhi, i.e. structural protein leyi tolovelekeke, yitala ku hambanisiwa kusuka eka ti fossils. Switiveka hi protein leyi ku vulavuriwaka hi yona leswaku yi hatla yi tshoveka eka marhambu, naswona i masalela ya yona ntsena lawa yanga voniwaka endzhaku ka 30,000 wa malembe, handle ka swiyimo swo hlawuleka leswi omeke swinene. Ndzhawu ya Hell Creek yitiyisile leswaku yita na mpfula nkarhi na nkarhi. Hikokwalaho, collagen ayi fanelanga ku kumeka eka marhambu ya malembe ya "68 million" lawa ya lahliweke emisaveni. (3) .
Loko leswi xiyiweke mayelana na ti protein leti hambanisiweke kusuka eka marhambu ya dinosaur, kufana na albumin, collagen na osteocalcin, xikan’we na DNA swiri ntiyiso, naswona hinga ri na xivangelo xo kanakana vukheta bya valavisisi, kuya hi tidyondzo leti, marhambu lawa yafanele ku tlhela ya vekiwa eka siku ra kona ku nga hundzi 40,000-50,000 wa malembe hi vukhale, hikuva nkarhi lowukulu lowu kotekaka wo hlayisa swilo leswi ku vulavuriwaka hi swona eka ntumbuluko a wu nge hundziwi. (4) .
Tisele ta ngati . Xin’wana lexi hlamarisaka i ku tshuburiwa ka tisele ta ngati eka masalela ya ti- dinosaur. Ku kumiwe tisele ta ngati leti nga ni nyutliya naswona ku kumiwe leswaku hemoglobini ya ha tshama eka tona na tona. Xin’wana xa swilo leswikulu leswi tshuburiweke hi tisele ta ngati se a xi endliwile hi va-1990 hi Mary Schweitzer. Ku tshuburiwile swin’wana leswi fanaka ku sukela hi nkarhi wolowo. Xivutiso lexinene hileswaku tisele ta ngati ti nga hlayisiwa njhani ku ringana makume ya timiliyoni ta malembe kumbe xana endzhaku ka hinkwaswo hi tlhelo ra ntivo-misava ti sungule sweswinyana swinene? Ku tshuburiwa ko tala ka muxaka lowu ku endla leswaku chati ya nkarhi ya geological na timiliyoni ta malembe ya yona ya kanakana. Hi ku ya hi xiyimo lexinene xa masalela ya masalela, a ku na swivangelo leswi twalaka swo pfumela eka timiliyoni ta malembe.
Loko Mary Schweitzer a ri ni malembe ya ntlhanu, u tivise leswaku u ta va mulavisisi wa ti- dinosaur. Norho wa yena wu hetisekile, naswona loko ari na malembe ya 38, u kotile ku dyondza hi marhambu lawa ya hlayisiweke kwalomu ka hiku hetiseka ya Tyrannosaurus Rex, leyi kumiweke e Montana hi 1998 (Journal of American Medical Association, 17 Nov. 1993, Vol. 270, No 19 , matl.2376–2377). Malembe ya marhambu lawa ya ringanyetiwe eka "80 million wa malembe." Kufika eka 90% wa marhambu yakumeke, naswona yahari kona. Schweitzer u tiveka ngopfu eka ndzavisiso wa tinyama naswona u tivula mutivi wa swilo swa khale swa timolekhuli. U hlawule marhambu ya marhambu na marhambu ya le xifuveni ya leswi a swi kumeke kutani a ehleketa ku kambela marhambu ya marhambu. Schweitzer u xiye leswaku marhambu ya marhambu a ma nga si endliwa fossil naswona a ma hlayisiwa kahle hi ndlela leyi nga khorwisiki. Marhambu lawa a ma ri ya organic hi ku helela naswona a ma hlayisiwe kahle swinene. Schweitzer u yi dyondze hi microscope kutani a xiya swivumbeko leswi tsakisaka. A ti ri titsongo naswona a ti ri xirhendzevutana naswona a ti ri ni nyutliyasi, ku fana ni tisele to tshwuka ta ngati leti nga eka xirho xa ngati. Kambe tisele ta ngati a ti fanele ti nyamalarile eka marhambu ya dinosaur eka malembe lama hundzeke."Nkumba wa mina wu vile na swirhumbana swa goosebumps, onge ndzi languta xiphemu xa marhambu ya manguva lawa," ku vula Schweitzer. "I ntiyiso a ndzi nga swi kholwi leswi a ndzi swi vona kutani ndzi byela mutivi wa le lab: 'Marhambu lawa ya na 65 wa timiliyoni ta malembe hi vukhale, xana tisele ta ngati ti nga hanya njhani nkarhi wo leha swonghasi?'" (Science, July 1993, Vol. 261, 261, 100) . matl.160–163). Lexi xiyekaka eka ku kumiwa loku hileswaku ahi marhambu hinkwawo lawa yanga fossilized hiku hetiseka. Gayle Callis, mulavisisi la nga ni vutshila wa marhambu, u kombise swikombiso swa marhambu eka nhlengeletano ya sayense laha hi xihoxo mutivi wa mavabyi a swi voneke. Mutivi wa mavabyi u vule leswaku, "Xana a wu swi tiva leswaku ku na tisele ta ngati eka marhambu lawa?" Leswi swi endle leswaku ku va ni filimi leyi hlamarisaka leyi hlamarisaka. Mary Schweitzer u kombe xikombiso lexi eka Jack Horner, mulavisisi la dumeke wa ti- dinosaur, ."Se u ehleketa leswaku ku na tisele ta ngati eka yona?" , laha Schweitzer a hlamuleke a ku, "E-e, a ndzi swi endli." "Kambe, ringeta ntsena no kombisa leswaku a hi tisele ta ngati," Horner u hlamurile (EARTH, 1997, June: 55–57, Schweitzer et al., The Real Jurassic Park). Jack Horner u teka leswaku marhambu ya tiya swinene lerova mati ni okisijini a swi swi kotanga ku va khumba (5) .
Radiokhaboni . Ndlela ya nkoka swinene leyi tirhisiwaka ku pima malembe ya organic matter i ndlela ya radiocarbon. Eka ndlela leyi, hafu ya vutomi bya ximfumo bya radiocarbon (C-14) i 5730 wa malembe, hikokwalaho akuri na leswinga sala endzhaku ka kwalomu ka 100,000 wa malembe. Kambe ntiyiso hileswaku radiocarbon yikumeke hiku phindha-phindha eka ti deposits ta "madzana ya magidi ya malembe", swihlovo swa oyili, swivumbiwa swa Cambrian, ti coal deposits, hambi kuri ti diamonds. Loko hafu ya vutomi bya ximfumo bya radiocarbon yiri eka magidi ya malembe nyana ntsena, leswi aswifanelanga swikoteka loko tisampulu ti huma eka timiliyoni ta malembe lawa yanga hundza. Lexi nga kotekaka ntsena hileswaku nkarhi wa rifu ra swivumbiwa a wu ri ekusuhi swinene na wa sweswi, i.e. magidi, ku nga ri timiliyoni ta malembe ekule. Xiphiqo lexi fanaka xi le ka ti- dinosaur. Hiku angarhela, ti dinosaurs ati se vekiwa hambi kuri radiocarbon dated, hikuva ti dinosaur fossils ati tekiwa tani hi ta khale swinene eka radiocarbon dating. Hambiswiritano, ku endliwe mimpimo yitsongo naswona lexi hlamarisaka hileswaku radiocarbon ya ha ri kona. Leswi, ku fana ni leswi xiyiweke khale, swi ringanyeta leswaku a swi nge hundzi timiliyoni ta malembe ku sukela loko swivumbiwa leswi swi nyamalarile. Xitlhokovetselo lexi landzelaka xi vula swo tala hi xiphiqo lexi. Ntlawa wa valavisisi va le Jarimani wu vika hi masalela ya radiocarbon ya masalela ya dinosaur lama kumiweke etindhawini to hlayanyana to hambana-hambana:
Ti fossils leti ehleketiwaka kuva tiri ta khale swinene hi ntolovelo ati na carbon-14 dated hikuva atifanelanga kuva na radiocarbon leyi saleke. Hafu ya vutomi bya khaboni leyi nga ni miseve yi komile swinene lerova kahle-kahle hinkwayo yi bola ku nga si hela malembe ya 100 000. Hi August 2012, ntlawa wa valavisisi va le Jarimani wu vike enhlanganweni wa vativi va geophysics hi vuyelo bya mimpimo ya khaboni-14 leyi endliweke eka swikombiso swo tala swa marhambu ya dinosaur lama nga ni masalela. Hi ku ya hi vuyelo bya kona, swikombiso swa marhambu a swi ri ni malembe ya 22 000-39 000! At least hi nkarhi lowu hi tsalaka xiviko lexi, presentation yi kumeka eka YouTube. (6) . Xana vuyelo bya kona byi amukeriwile njhani? Vatshamaxitulu vambirhi, lava nga swi kotanga ku amukela mimpimo, va suse xitlhokovetselo xa nkulumo eka webusayiti ya nhlengeletano handle ko boxa eka vativi va sayense. Vuyelo bya kona byi kumeka eka http://newgeology.us/presentation48.html. Mhaka leyi yi kombisa hilaha paradigm ya naturalistic yi khumbaka hakona. Swi lava ku va swi nga koteki ku kuma vuyelo lebyi kanetanaka na swona lebyi kandziyisiweke eka ntlawa wa sayense lowu lawuriwaka hi vutivi bya ntumbuluko. Swinga endleka ngopfu leswaku ti raisins ti haha. (7) .
DNA . Xin’wana lexi kombisaka leswaku masalela ya ti- dinosaur a ma nge vi ya timiliyoni ta malembe lama hundzeke i ku kumiwa ka DNA eka wona. DNA yi hambanisiwile kusuka eka xikombiso Malunghana na Tyrannosaurus Rex bone material (Helsingin Sanomat 26.9.1994) na matandza ya dinosaur e China (Helsingin Sanomat 17.3.1995). Lexi endlaka leswaku ku tshuburiwa ka DNA swi tika eka dyondzo ya hundzuluko hileswaku hambi ku ri eka ti- mummmy ta khale ta vanhu kumbe ti- mammoth leti kambisisiweke, swikombiso swa DNA a swi nge kumiwi minkarhi hinkwayo hikuva nchumu lowu wu onhiwile. Xikombiso lexinene i loko Svante Pääbo a dyondze hi swikombiso swa tinyama ta 23 wa ti- mummy ta vanhu emuziyamu ya Berlin eUppsala. U kotile ku hambanyisa DNA eka mummy yin’we ntsena, leswi kombisaka leswaku nchumu lowu a wu nge tshami nkarhi wo leha swinene (Nature 314: 644-645). Mhaka ya leswaku DNA ya ha ri kona eka ti- dinosaur yi kombisa leswaku masalela ya masalela a ma nge vi ya timiliyoni ta malembe lama hundzeke. Lexi endlaka leswaku swi tika swinene hileswaku endzhaku ka 10,000 wa malembe a ku fanelanga ku sala DNA nikatsongo (Nature, 1 Aug, 1991, vol 352). Hilaha ku fanaka, eka nkambisiso wa sweswinyana swinene ku sukela hi 2012, ku hlayiwile leswaku hafu ya vutomi bya DNA i malembe ya 521 ntsena. Leswi swi kombisa leswaku mianakanyo ya masalela ya makume ya timiliyoni ta malembe hi vukhale yi nga kanetiwa. Eka mahungu lama fambelanaka na swona (yle.fi > Uutiset > Tiede, 13.10.2012) ku vuriwile:
Ndzilakano wohetelela wa nhlayiso wa DNA wukumeke - milorho ya cloning dinosaurs yi herile
Ti- dinosaur ti nyamalarile eka malembe ya 65 wa timiliyoni lama hundzeke. DNA a yi hanyi nkarhi wo leha ku ringana, hambi ku ri eka swiyimo leswinene, hi ku ya hi nkambisiso wa sweswinyana... Ti- enzyme ni switsongwatsongwana swi sungula ku hahlula DNA ya tisele endzhakunyana ka loko xiharhi xi file. Hambiswiritano, ku ehleketiwa leswaku xivangelo-nkulu xa leswi i ku angula loku vangiwaka hi mati. Hikwalaho ka leswi ku nga ni mati ya le hansi ka misava kwalomu ka hinkwako-nkwako, DNA yi fanele, hi ku ya hi mianakanyo, ma bola hi rivilo leri nga cinciki. Ku kumisisa leswi, hambiswiritano, emahlweni ka siku leri ahi swikotanga ku kuma nhlayo leyikulu leyi ringaneleke ya ti fossils letinga ha ri na DNA leyi saleke. Sweswi vativi va sayense va le Denmark ni va le Australia va tlhantlhe xihundla lexi, tanihi leswi va amukeleke marhambu ya 158 ya swikunwana swa xinyenyana lexikulu xa Moa elaboratori ya vona, naswona marhambu lawa a ma ha ri ni swilo swa xitekela leswi saleke eka wona. Marhambu yana 600 – 8000 wa malembe hi vukhale naswona yasungula kwalomu ka ndzhawu yin’we, xisweswo ya dyuharile eka swiyimo leswi tiyeke.
Hambi ku ri amber a yi nge nyikeli DNA nkarhi lowu engetelekeke
Hi ku pimanisa malembe ya swikombiso ni mpimo wa ku bola ka DNA, vativi va sayense va swi kotile ku hlayela hafu ya vutomi bya malembe ya 521. Leswi swi vula leswaku endzhaku ka malembe ya 521 hafu ya mahlangano ya nyukiliyoti eka DNA ma tshovekile. Endzhaku ka malembe man’wana ya 521 leswi switlhele swihumelela eka hafu ya mahlangano lawa yanga sala na swin’wana. Valavisisi va xiye leswaku hambiloko marhambu ma wisa eka mahiselo lamanene, mahlangano hinkwawo a ma ta va ma tshovekile ku nga si hundza endzhaku ka malembe ya 68 wa timiliyoni. Hambi ku ri endzhaku ka malembe ya miliyoni ni hafu, DNA yi va leyi nga hlayekiki: ku sale rungula ritsongo swinene, hikuva swiphemu hinkwaswo swa nkoka swi herile.
Loko DNA ya ha ri kona eka ti- dinosaur naswona hafu ya vutomi bya nchumu lowu yi pimiwa ntsena hi madzana ya malembe, ku fanele ku endliwa makumu eka leswi. Kumbe mimpimo ya DNA a yi tshembeki, kumbe mianakanyo malunghana ni ti- dinosaur leti hanyeke eka makume ya timiliyoni ta malembe lama hundzeke a hi ntiyiso. Hakunene ndlela yo hetelela i ntiyiso, hikuva mimpimo yin’wana na yona yi kombetela eka minkarhi yo koma, ku nga ri eka timiliyoni ta malembe. Leyi i sayense leyi sekeriweke eka mimpimo, naswona loko yi ariwa hi ku helela, hi va hi hambukisa.
KU LOVIWA KA TI- DINOSAURS . Loko swita eka ku lovisiwa ka ti dinosaur, hakanyingi ku ehleketiwa leswaku swihumelerile eka timiliyoni ta malembe lawa yanga hundza, eku heleni ka nguva ya Cretaceous. Ku tshembiwa leswaku ti ammonites, belemnites na tinxaka tin’wana ta swimilani na swiharhi na swona a swi katseka eka ku onhiwa loku fanaka ka vanhu vo tala. Ku lovisiwa loku ku vuriwa leswaku ku herisile xiphemu lexikulu xa swiharhi swa nguva ya Cretaceous. Hi ntolovelo xivangelo-nkulu xa ku lovisiwa loku xi tekiwe tanihi meteorite, leyi a yi ta va yi pfuxe papa lerikulu ra ntshuri. Papa ra ntshuri a ri ta va ri funengete ku vonakala ka dyambu nkarhi wo leha, loko swimilana a swi ta va swi file naswona swiharhi leswi dyaka swimilana na swona a swi ta va swi dlayiwe hi ndlala. Hambiswiritano, dyondzo ya meteorite na tidyondzo ta ku cinca ka maxelo hi ku nonoka ti na xiphiqo xin’we: a ti hlamuseli ku kumiwa ka ti fossils endzeni ka maribye yo tiya na tintshava. Ti fossils ta ti dinosaur ti kumeka kusuka eka tindzhawu tohambana hambana ta misava endzeni ka maribye yo tiya, leswi hlamarisaka. Swi hlamarisa, hikuva akuri hava xiharhi lexikulu - kumbexana 20 wa timitara hiku leha - lexinga nghenaka endzeni ka ribye ro tiya. Nkarhi na wona a wu pfuni timhaka, hikuva loko wo rindza timiliyoni ta malembe leswaku xiharhi xi lahliwa emisaveni ivi xi endliwa fossil, a xi ta bola kahle emahlweni ka nkarhi wolowo kutani swiharhi swin’wana a swi ta xi dya. Entiyisweni, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi hlangana ni ti- dinosaur ni masalela man’wana, swi fanele swi hatle swi lahliwa ehansi ka ndzhope. Ti fossils a ti nge velekiwi hi ndlela yin’wana:
Swi le rivaleni leswaku loko ku vumbiwa ka ti deposits a ku ta endleka hi rivilo ro nonoka swonghasi, ku hava ti fossils leti nga hlayisiwaka, tanihi leswi a ti nga ta lahliwa eka sediments ti nga si bola hi ti acid ta mati, kumbe ti nga si onhiwa ti tlhela ti tshoveka ti va kona swiphemu loko swi ri karhi swi rhurhumela ni ku ba ehansi ka malwandle lama nga ehansi. Tinga funengetiwa ntsena hi sediments eka mhangu, laha ti lahliwaka hi xitshuketa. ( Geochronology kumbe Nguva ya Misava hi swisekelo swa Sediments and Life , Bulletin of the National Research Council No. 80, Washington DC, 1931, tl. 14)
Makumu ya kona hileswaku ti- dinosaur leti ti kumekaka emisaveni hinkwayo ti fanele ti hatle ti lahliwa hi ku khuluka ka ndzhope. Ndzhope wo olova wu tile wu va rhendzerile eku sunguleni ivi wu nonoka hi matimba hi ndlela leyi fanaka ni ya semende. Hi ndlela leyi ntsena laha kunga hlamuseriwa masungulo ya ti dinosaurs, mammoths nati fossils tin’wana ta swiharhi. Eka Ndhambi, sweswo swi nga endleka hakunene. Hi languta nhlamuselo, leyi nyikaka mianakanyo leyinene mayelana na leswi. Yikombisa ti dinosaurs leti kumekaka endzeni ka maribye yo tiya, leswi kombaka leswaku tifanele kuva ti funengetiwile hi ndzhope wo olova. Kutani ndzhope wu nonon’hwile wu va rhendzela. Ntsena eka Ndhambi, kambe kungari eka xirhendzevutani lexi tolovelekeke xa ntumbuluko, hinga langutela leswaku kuta humelela swin’wana swofana na sweswo (xihloko lexi xitlhela xikombetela eka ndlela leyi swirhendzevutani swa mati swinga hlengeleta marhambu ya dinosaur ha yona). Ku engeteriwile matsalwa yo dzwihala eka tsalwa endzhaku ka sweswo ku va swi va erivaleni:
Uyile emananga ya South Dakota, laha kungana marhangu ya maribye ya mihlovo yo vangama, yo tshwuka na ya orenji na maribye. Ku nga si hela masiku ma nga ri mangani u kume marhambu man’wana erirhangwini ra maribye , lawa a ringanyeteke leswaku hi wona ya muxaka lowu a a tiyimisele ku ma kuma. Loko a cela ribye ku rhendzela marhambu , u kume leswaku marhambu ya kona a ma ri hi ku landzelelana ka xivumbeko xa xiharhi. A va nga ri eka nhulu ku fana ni marhambu ya ti- dinosaur hakanyingi. Tinhulu to tala to tano a ti fana ni loko ti endliwe hi xidzedze xa matimba xa mati. Sweswi marhambu lawa a ma ri eka ribye ra sandi ra wasi, leri tiyeke swinene . Ribye ra sandi a ri fanele ri susiwa hi grader ivi ri susiwa hi ku bulusa. Brown na vanghana va yena va endle mugodi lowu a wu enta kwalomu ka timitara ta nkombo na hafu leswaku va humesa marhambu. Ku susa marhambu man’we lamakulu swi va tekele swimumu swimbirhi. A va susa marhambu eribyeni nikatsongo. Va yise maribye lawa hi xiporo va ya yisa emuziyamu, laha vativi va sayense va koteke ku tsemelela swilo swa maribye ivi va veka marhambu. Sweswi ximanga lexi xa tihanyi xi yime eholweni ya minkombiso ya muziyamu. (tl. 72, Tidinosaur / Ruth Wheeler na Harold G. Coffin)
VUMBHONI BYIN'WANI BYA Ndhambi . Kutani ntiyiso hileswaku masalela ya ti- dinosaur ma kumeka endzeni ka maribye yo tiya, laha swi tikaka ku ma susa eka wona. Nchumu wun’we ntsena lowu nga endlekaka leswaku ti nghene njhani eka xiyimo lexi hileswaku ndzhope wo olova wu hatle wu vumbiwa wu va rhendzela ivi wu nonoka wu va ribye. Eka xiendlakalo xo fana ni Ndhambi, leswi swi nga ha va swi humelerile. Hambiswiritano, ku boxiwa swiharhi leswikulu swo fana ni leswi ematin’wini ya vanhu hambi ku ri endzhaku ka ndhambi, hikwalaho a swi nga fa hinkwaswo hi nkarhi wolowo. Ku vuriwa yini hi vumbhoni byin’wana bya Ndhambi? Laha hi kandziyisa swi nga ri swingani ntsena swa swona. Leswi eka chati ya nkarhi wa geology swi hlamuseriwaka hi timiliyoni ta malembe, kumbexana makhombo yo tala, hinkwaswo swi nga vangiwa hi khombo rin’we ni rin’we: Ndhambi. Swinga hlamusela ku onhiwa ka ti dinosaur xikan’we na swivumbeko swin’wana swotala leswi voniweke emisaveni. Vumbhoni byin’wana byo tiya bya Ndhambi i xikombiso leswaku sediments yale lwandle yi tolovelekile emisaveni hinkwayo, tani hileswi swikombo leswi landzelaka swikombisaka. Yo sungula eka tinhlamuselo leti yi huma ebukwini ya James Hutton, tata wa ntivo-misava, ya malembe yo tlula 200 lama hundzeke:
Hi fanele ku gimeta hi leswaku ti layers hinkwato ta misava (...) ti vumbiwile hi sandi na gravel leswi hlengeletaneke ehansi ka lwandle, ti crustacean shells na coral matter, misava na vumba. (J. Hutton, Dyondzo ya Misava l, 26. 1785)
JS Shelton: Eka matiko-nkulu, maribye ya sedimentary yale lwandle ya tolovelekile swinene naswona ya hangalakile kutlula maribye yan’wana hinkwawo ya sedimentary loko ya hlanganisiwa. Leyi i yin’wana ya timhaka toleto to olova leti lavaka nhlamuselo, ku va exikarhi ka hinkwaswo leswi fambelanaka na matshalatshala ya munhu lama yaka emahlweni yo twisisa ntivo-misava lowu cincaka wa nkarhi lowu hundzeke wa geology. (8) .
Xin’wana lexi kombisaka Ndhambi i ti coal deposits emisaveni hinkwayo, leti tivekaka kuva ti stratified hi mati. Ku engetela kwalano, vukona bya ti fossils tale lwandle na tihlampfi swikomba leswaku ti deposits tingava mbuyelo wa slow peating eka marsh yin’wana yokarhi. Ematshan’weni ya sweswo, nhlamuselo yo antswa hileswaku mati lawa a ma yisa swimilana eka tindhawu leti malahla ya vumbiweke eka tona. Mati ma tsuvule swimilana ni mirhi, ma swi hlengeleta etinhuleni letikulu ni ku tisa swiharhi swa le lwandle exikarhi ka swimilana swa le misaveni. Leswi swi koteka ntsena eka khombo lerikulu, ro tanihi Ndhambi leyi boxiweke eBibeleni.
Loko makhwati lawa ya lahliwile eka ndzhope hikokwalaho ka swivangelo swokarhi, ku tumbuluxiwa ti deposits ta malahla. Ndhavuko wa hina wa sweswi wa michini wu sekeriwe hi xiphemu eka ti strata leti. (Mattila Rauno, Teuvo Nyberg & Olavi Vestelin, Vutshila bya swilo leswi hanyaka bya Koulun 9, tl. 91)
Ehansi nale henhla ka ti mineral coal seams kuna, tani hileswi swinga vuriwa, ti layers ta ntolovelo ta maribye ya vumba, naswona kusuka eka xivumbeko xa wona hinga vona leswaku ya stratified kusuka ematini. (9) .
Vumbhoni hi xitalo byi ringanyeta leswaku malahla ya timinerali ya endliwa hiku hatlisa loko makhwati lamakulu ya onhiwa, ya endliwa ti layeri kutani ya lahliwa hiku hatlisa. Kuna ti lignite strata letikulu swinene e Yallourn, Victoria (Australia) letingana swirhabyani swotala swa misinya ya pine – misinya leyinga mila sweswi eka misava ya marsh. Ti strata leti hleriweke, to tiya letingana kufika eka 50% wa pollen yo basa naswona leti hangalakeke eka ndzhawu leyikulu swikombisa kahle leswaku ti lignite strata ti endliwe hi mati. (10) .
Swi dyondzisiwa eswikolweni leswaku khaboni yi endliwa hakatsongotsongo kusuka eka peat, hambi leswi kungari na laha kunga voniwaka leswaku leswi swa humelela. Loko hi tekela enhlokweni vukulu bya tindzhawu ta malahla, tinxaka tohambana hambana ta swimilani, na swirhabyani leswi yimisiweke leswinga na swiphemu swotala, switikomba onge ti coal deposits ti endliwe hi swimilani leswikulu leswi khulukaka, hi nkarhi wa ndhambi leyikulu swinene. Tiphaseji leti vatliweke hi swivumbiwa swale lwandle na tona ti kumeka eka masalela lawa ya swimilani leswinga na khaboni. Ti fossils ta swiharhi swale lwandle titlhele ti kumeka eka ti coal deposits ("A note on the Occurrence of Marine Animal Remains in a Lancashire Coal Ball", Geological Magazine, 118:307,1981) ... Ti deposits leti xiyekaka ta ti shell ta swiharhi swale lwandle na ti fossils ta Spirorbis , leyi a yi hanya elwandle, yi nga tlhela yi kumeka eka tindhawu leti nga ni malahla.(Weir, J., ”Dyondzo ya sweswinyana ya Swiphepherhele swa Mimpimo ya Khaboni”, Science Progress, 38:445, 1950). (11) .
Prof. Price u humesa timhaka laha 50- kuya eka100 wa ti minerali coal layers tinga ehenhla kun’we naswona exikarhi ka tona kuna ti layers kukatsa na ti fossils kusuka elwandle leri enteke. U teka vumbhoni lebyi byi tiyile swinene naswona byi khorwisa lerova a nga si tshama a ringeta ku hlamusela timhaka leti hi swisekelo swa dyondzo ya Lyell ya ku fana. (12) .
Xikombiso xa vunharhu xa Ndhambi i vukona bya masalela ya lwandle eka tintshava to leha tofana na Himalaya, Alps na Andes. Hi leswi swikombiso swin’wana leswi humaka etibukwini ta vativi va sayense ni va ntivo-misava hi voxe:
Loko a ri karhi a famba hi xikepe xa Beagle Darwin hi byakwe u kume swiphepherhele swa le lwandle leswi nga ni masalela lama humaka ehenhla eTintshaveni ta Andean. Swi kombisa leswaku, leswi sweswi swi nga ntshava khale a swi ri ehansi ka mati. (Jerry A. Coyne: Miksi evoluutio on totta [Ha yini ku hundzuka ka swilo ku ri ntiyiso], tl. 127)
Kuna xivangelo xo languta kahle eka ntumbuluko wosungula wa maribye eka tintshava. Yi voniwa kahle etintshaveni ta Alps, etintshaveni ta Alps ta lime ta le n’walungwini, laha ku vuriwaka ndhawu ya Helvetian. Limestone i nchumu lowukulu wa ribye. Loko hi languta ribye laha eka swirhendzevutani leswinga rhetela kumbe ehenhla ka ntshava - loko hiri na matimba yo khandziya ehenhla kwalahaya - hita hetelela hikume masalela ya swiharhi leswinga fossilized, ti fossils ta swiharhi, eka rona. Switala ku onhaka swinene kambe swa koteka ku kuma swiphemu leswi tivekaka. Masalela wolawo hinkwawo i swiphepherhele swa lime kumbe marhambu ya swivumbiwa swa le lwandle. Exikarhi ka tona kuna ti spiral-threaded ammonites, naswona ngopfu ngopfu ti clams totala letingana swiphemu swimbirhi. (...) Muhlayi a nga ha tivutisa eka nkarhi lowu leswaku swi vula yini leswaku tintshava ti khoma swilo swo tala swonghasi leswi nga ni swilo swo tala, leswi nga tlhelaka swi kumeka swi ri ni swiphemu-phemu ehansi ka lwandle. (tl. 236,237 "Muuttuva maa", Pentti Eskola)
Harutaka Sakai ku suka eYunivhesiti ya Japani eKyushu u ni malembe yo tala a ri karhi a endla ndzavisiso hi masalela lawa ya le lwandle eTintshaveni ta Himalaya. Yena na ntlawa wa yena va xaxamete aquarium hinkwayo kusuka eka nkarhi wa Mesozoic. Ti sea lilies letinga tsana, letinga maxaka na ti sea urchins na ti starfish ta sweswi, ti kumeka eka marhangu ya maribye kutlula tikhilomitara tinharhu ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Ammonites, belemnites, corals na plankton swi kumeka tani hi ti fossils emaribyeni ya tintshava (...) Loko va ri ehenhla ka tikhilomitara timbirhi, vativi va ntivo-misava va kume ndhawu leyi siyiweke hi lwandle hi roxe. Vuandlalo bya yona bya maribye lebyi fanaka na magandlati byi fambelana na swivumbeko leswi tshamaka eka sava kusuka eka magandlati ya mati yale hansi. Hambi ku ri ehenhla ka Everest, ku kumeka swiphemu swo tshwuka swa ribye ra kalk, leswi humeleleke ehansi ka mati leswi humaka eka masalela ya swiharhi leswi nga hlayekiki swa le lwandle. ("Maapallo ihmeiden pulanieta", tl. 55)
Xikombiso xa vumune xa Ndhambi i switori swa ndhambi, leswi hi ku ya hi swiringanyeto swin’wana, ku nga kwalomu ka 500 wa swona. Ntumbuluko wa misava hinkwayo wa switori leswi wu nga tekiwa tanihi vumbhoni lebyinene bya xiendlakalo lexi:
Kwalomu ka 500 wa mindhavuko – kukatsa na vanhu va ndzhavuko va Greece, China, Peru na North America – ya tiveka emisaveni laha mintsheketo na mintsheketo swi hlamuselaka xitori lexi khongotelaka xa ndhambi leyikulu leyi cinceke matimu ya rixaka leri. Eka switori swo tala, i vanhu va nga ri vangani ntsena lava poneke ndhambi, ku fana ni le mhakeni ya Nowa. Vanhu vo tala a va teka ndhambi yi vangiwe hi swikwembu leswi, hikwalaho ka xivangelo xo karhi, a swi borheka hi muxaka wa vanhu. Kumbexana vanhu lava a va ri ni vukanganyisi, ku fana ni le minkarhini ya Nowa ni le ka ntsheketo wa rixaka ra Vahopi va le Amerika N’walungu, kumbexana a ku ri ni vanhu vo tala ngopfu ni lava nga ni huwa ngopfu, ku fana ni le ka xitori xa Gilgamesh. (13) .
Loko Ndhambi ya misava hinkwayo a yi nga ri ya xiviri, matiko man’wana a ma ta va ma hlamusele leswaku ku buluka loku chavisaka ka vholkheno, swidzedze leswikulu swa gamboko, dyandza (...) swi lovise vakokwa wa wona vo biha. Hikwalaho ku va ka matimu ya Ndhambi ya misava hinkwayo i yin’wana ya vumbhoni lebyinene ngopfu bya ntiyiso wa yona. Hi nga bakanya xin’wana na xin’wana xa switori leswi tanihi mintsheketo ya munhu hi xiyexe ivi hi ehleketa leswaku a ku ri ku ehleketa ntsena, kambe loko swi hlanganisiwa, hi ku ya hi langutelo ra misava hinkwayo, swi lava ku va leswi nga kanetiwiki. (Misava) .
Ti- dinosaur ni swiharhi leswi mamisaka . Loko hi hlaya tibuku ta ntivo-vutomi ni tibuku ta hundzuluko, hi tshamela ku hlangana ni mianakanyo ya ndlela leyi vutomi hinkwabyo byi hundzukeke ha yona ku suka eka sele yo olova ya khale ku ya eka swivumbeko swa sweswi. Ku hundzuka ka swilo a ku katsa leswaku tinhlampfi ti fanele ti hundzuka tinjiya, tinjiya ti hundzuka swihadyana leswi hahaka ni ti- dinosaur ti va swihadyana leswi mamisaka. Kambe, xivono xa nkoka hileswaku marhambu ya dinosaur ya kumiwile exikarhi ka marhambu lawa ya fanaka na marhambu ya tihanci, homu na tinyimpfu (Anderson, A., Tourism falls victim to tyrannosaurus, Nature, 1989, 338, 289 / Dinosaurus yingava yi file hiku miyela phela, 1984 , New Scientist, 104, 9.), hikwalaho ti- dinosaur ni swiharhi leswi mamisaka swi fanele swi hanye hi nkarhi wun’we. Xitlhokovetselo lexi landzelaka xi kombetela eka leswi fanaka. Yi vula ndlela leyi Carl Werner a endleke xiboho xo kambela dyondzo ya Darwin hi ku tirhisa. U endle ndzavisiso wa malembe ya 14 naswona u teke swifaniso swa magidi. Minkambisiso yi kombise leswaku swiharhi leswi mamisaka ni swinyenyana a swi hanya hi xitalo naswona hi nkarhi wun’we ni ti- dinosaur:
Handle ka vutivi byo karhi bya le mahlweni mayelana na ti fossils leti hanyaka, dokodela wa vutshunguri bya xihatla wa le Amerika Carl Werner u teke xiboho xo veka dyondzo ya Darwin ehansi ka xikambelo lexi tirhaka... U endle ndzavisiso lowukulu wa malembe ya 14 eka ti fossils ta nguva ya ti dinosaurna tinxaka letinga kotekaka letinga hanya swin’we na tona... Werner u tolovelane na matsalwa ya xiphurofexinali ya paleontology naswona u endzele 60 wa ti museum ta matimu ya ntumbuluko emisaveni hinkwayo, laha anga teka 60 000 wa swifaniso. U kongomise ntsena eka ti fossils letinga ceriwa kusuka eka strata yin’we, laha ti dinosaur fossils tinga kumekaka (Triassic -, Jurassic -, na Cretaceous periods 250-65 million wa malembe lawa yanga hundza). Kutani u pimanisile magidi ya masalela ya khale hi ku ringana lawa a ma kumeke etimyuziyamu ni ku ma vona eka tibuku ni tinxaka ta sweswi naswona u burisane ni vativi vo tala va swilo swa khale ni vativi van’wana. Vuyelo bya yena akuri leswaku ti museum na matsalwa lawa ya sekeriweke eka paleontology swikombe ti fossils ta ntlawa wun’wana na wun’wana wa tinxaka letinga kona sweswi ... Hi byeriwe leswaku swihadyana leswi mamisaka swi sungule ku kula hakatsongo-tsongo hi nkarhi wa “nguva leyikulu” ya ti- dinosaur, leswaku swihadyana swo sungula leswi mamisaka a ku ri “swivumbiwa leswitsongo leswi fanaka ni ti- shrew leswi hanyaka swi tumbele naswona a swi famba-famba ntsena nivusiku hi ku chava ti- dinosaur.” Kambe eka matsalwa ya xiphurofexinali, Werner u kumile swiviko swa swinyenyani, ti opossums, ti beavers, ti primates nati platypuses letinga ceriwa kusuka eka ti dinosaur strata. U tlhele a kombetela eka ntirho lowu kandziyisiweke hi 2004, hi ku ya hi wona 432 wa swivumbiwa leswi mamisaka swi kumiwile eka Triassic -, Jurassic -, na Cretaceous strata, naswona kwalomu ka dzana ra swona i marhambu lama heleleke... Eka mbulavurisano wa vhidiyo wa Werner mulawuri wa muziyamu ya le Utah ya le mahlweni ka matimu, Dokodela Donald Burge, wa hlamusela: “Hi kuma masalela ya swihadyana leswi mamisaka kwalomu ka hinkwaswo leswi hi ceriweka hi ti- dinosaur. Hi na khume ra tithani ta vumba bya bentonite lebyi nga na mammal fossils, naswona hi le ka endlelo ro ti nyika valavisisi van’wana. A hi mhaka ya leswaku a hi nga ta ti kuma ti ri ta nkoka, kambe hikuva vutomi byi komile, naswona a ndzi hlawulekile eka swihadyani leswi mamisaka: ndzi hlawulekile eka swihadyani leswi hahaka na ti dinosaur”. Mutivi wa swilo swa khale Zhe-Xi Luo (Carnegie Museum of Natural History, Pittsburgh) u vule leswi eka mbulavurisano wa Werner hi vhidiyo hi May, 2004: “Rito leri nge ‘nguva ya ti- dinosaur’ i vito leri hoxeke. Swihadyani leswi mamisaka swi endla ntlawa wa nkoka lowu a wu hanya swin’we na ti dinosaurs naswona wu tlhele wu pona”. (Mavonelo lawa ya huma eka buku leyi: Werner C. Living Fossils, p. 172 –173). (14) .
Hi ku ya hi leswi kumiweke hi masalela, rito leri nge nguva ya dinosaur hikwalaho ra hambukisa. Swihadyani leswi mamisaka swa manguva lawa leswi tolovelekeke swi hanye hi nkarhi wun’we na ti dinosaur, i.e. kwalomu ka 432 wa tinxaka ta swihadyani leswi mamisaka. Ku vuriwa yini hi swinyenyana leswi ku ehleketiwaka leswaku swi huma eka ti- dinosaur? Titlhele ti kumeka eka strata yin’we xikan’we na ti dinosaurs. Lawa i tinxaka leti fanaka kahle na namuntlha: parrot, penguin, eagle owl, sandpiper, albatross, flamingo, loon, duck, cormorant, avocet...Dr Werner u vule leswaku ""Timuseum ati kombisi ti fossils leti ta swinyenyani ta manguva lawa , kumbe ku ti dirowa hi swifaniso leswi kombisaka tindhawu ta ti- dinosaur. Swi hoxile. Kahle-kahle, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku kombisiwa T. Rex kumbe Triceratops eka nkombiso wa le muziyamu, tidada, ti- loon, ti- flamingo kumbe swin’wana swa swinyenyana leswi swin’wana swa manguva lawa leswi kumiweke eka swiphemu leswi fanaka ni ti- dinosaur na swona swi fanele swi kombisiwa. Kambe sweswo a swi endleki. A ndzi si tshama ndzi vona nkuku lowu nga ni dinosaur emuziyamu ya matimu ya ntumbuluko, a swi tano ke? Xana i ximanga? Ximanga?”
Ti- dinosaur ni vanhu . Eka dyondzo ya hundzuluko, swi tekiwa swi nga koteki leswaku munhu u hanye emisaveni ku sukela eku sunguleni ka ti- dinosaur. A swi amukeriwi, hambi leswi switivekaka leswaku swihadyani swin’wana leswi mamisaka swihumelerile hi nkarhi wun’we na ti dinosaurs, naswona hambi leswi swin’wana leswi tshuburiweke switlhele swiringanyeta leswaku vanhu avafanele kuva va humelerile emahlweni ka ti dinosaurs (swilo na ti fossils ta vanhu eka ti coal deposits etc.). Hambiswiritano, ku ni vumbhoni byin’wana lebyi nga erivaleni bya leswaku ti- dinosaur ni vanhu a va hanya hi nkarhi wun’we. Xikombiso tinhlamuselo ta dragon ti tano. Khale, vanhu a va vulavula hi tidragon, kambe ku nga ri hi ti- dinosaur, vito ra tona ri sunguriwe hi Richard Owen ntsena hi lembe-xidzana ra vu-19.
Xitori s. Vumbhoni byin’wana bya leswaku ti- dinosaur a ti hanya enkarhini lowu hundzeke wa sweswinyana i switori swo tala ni tinhlamuselo ta tidragon letikulu ni swinyenyana leswi hahaka. Loko tinhlamuselo leti ti ri ta khale, ti ya ti va ntiyiso. Tinhlamuselo leti, leti nga ha vaka ti sekeriwe eka mahungu ya khale ya ku tsundzuka, ti nga kumeka exikarhi ka vanhu vo tala vo hambana, lerova ti boxiwa xikombiso eka matsalwa ya Xinghezi, Xiirish, Xidenixi, Xinorway, Xijarimani, Xigriki, Xirhoma, Xiegipta na Xibabilona. Switlhokovetselo leswi landzelaka swi vulavula hi ku andza ka swifaniso swa dragona.
Tidragon eka mintsheketo, hi ndlela yo hlamarisa, ti fana na swiharhi swa xiviri leswi hanyeke enkarhini lowu hundzeke. Swifana na swihadyani leswikulu leswi hahaka (dinosaurs) leswinga fuma tiko khale swinene loko ku vuriwa leswaku munhu u humelerile. Hi ntolovelo tidragon a ti tekiwa ti bihile ni leti onhaka. Rixaka rin’wana ni rin’wana a ri kombetela eka vona eka mintsheketo ya rona. ( Encyclopedia ya Buku ya Misava Hinkwayo, Vhol. 5, 1973, s. 265)
Ku sukela eku sunguleni ka matimu lama rhekhodiweke, tidragon ti humelerile hinkwako: eka marungula yo sungula ya Vaasiriya na Babilona ya nhluvukiso wa nhluvuko, eka matimu ya Vayuda ya Testamente ya Khale, eka matsalwa ya khale ya China na Japani, eka ntsheketo wa Greece, Rhoma na Vakreste vo sungula, eka swifaniso swa Amerika ra khale, eka mintsheketo ya Afrika na India. Swa tika ku kuma rixaka leri a ri nga katsi ti dragon eka matimu ya rona ya ntsheketo...Aristotle, Pliny na vatsari van’wana va nkarhi wa classical va vule leswaku switori swa ti dragon swi sekeriwe eka ntiyiso ku nga ri eka miehleketo. (15) .
Mutivi wa ntivo-misava wa le Finland Pentti Eskola se u byele makume ya malembe lama hundzeke ebukwini yakwe leyi nge Muuttuva maa ndlela leyi swifaniso swa tidragon swi fanaka ha yona ni ti- dinosaur:
Swivumbeko swohambana hambana swa swiharhi swofana na swinyenyani swivonaka swi hlekisa swinene eka hina hikuva swotala swa swona swifana – hi ndlela yale kule naswona hakanyingi yofana na caricature – swihadyani leswi mamisaka swa manguva lawa leswi hanyaka ehansi ka swiyimo swofana. Hambiswiritano, ti- dinosaur to tala a ti hambanile swinene ni swivumbeko swa vutomi swa manguva lawa lerova swifaniso leswi fanaka swa le kusuhi swi nga kumeka eka swifaniso swa tidragon eka mintsheketo. Lexi hlamarisaka, vatsari va mintsheketo hi ntumbuluko a va nga dyondzanga hi swifaniso leswi endliweke hi maribye kumbe hambi ku ri ku swi tiva. (16) .
Xikombiso lexinene xa ndlela leyi ti- dinosaur ti nga ha vaka ti ri tidragoni ha yona hakunene i khalendara ya n’weti ya le Chayina ni horoscope, leyi tiviwaka yi ri ni malembe-xidzana yo tala yi ri kona. Kutani loko zodiac ya Machayina yi sekeriwe eka swikombiso swa swiharhi swa 12 leswi phindha-phindhiwaka hi swirhendzevutana swa malembe ya 12, ku ni swiharhi swa 12 leswi katsekaka. 11 wa tona ti tolovelekile hambi ku ri eminkarhini ya manguva lawa: mbewulani, homu, yingwe, hare, nyoka, hanci, tinyimpfu, nghala, huku, mbyana na nguluve.Ematshan’weni ya sweswo, xiharhi xa vu-12 i dragona, leyi nga riki kona namuntlha. Xivutiso lexinene hileswaku loko swiharhi leswi swa 11 a swi ri swiharhi swa xiviri, ha yini dragona a yi ta va xihlawuhlawu ni xivumbiwa xa ntsheketo? Xana a swi twali ngopfu ku ehleketa leswaku yi tshame yi hanya hi nkarhi wun’we ni vanhu, kambe yi herile ku fana ni swiharhi swin’wana leswi nga hlayekiki? I swinene ku tsundzuka nakambe leswaku rito leri nge dinosaur ri sunguriwe ntsena hi lembe-xidzana ra vu-19 hi Richard Owen. Emahlweni ka sweswo, vito leri nge dragona a ri tirhisiwa ku ringana malembe-xidzana yo tala:
Ku engetela kwalaho, ku nga boxiwa swilo leswi landzelaka leswi xiyiweke:
Lexi tsakisaka, etempeleni leyi nga ni malembe ya 800 yi ri ekhwatini ra le Cambodia, ku kumiwe xifaniso lexi vatliweke lexi fanaka ni stegosaurus. I muxaka wa dinosaur. (Ku suka eTempeleni ya Ta Prohm. Maier, C., Swivumbiwa swo Hlamarisa swa Angkor, www.unexplainedearth.com/angkor.php, 9 February 2006.)
• Le China, tinhlamuselo na switori mayelana na tidragon swi tolovelekile swinene; magidi ya tona ta tiviwa. Ti vula ndlela leyi tidragon ti vekaka tandza ha yona, ndlela leyi tin’wana ta tona a ti ri ni timpapa ha yona ni ndlela leyi swikalo a swi ti funengeta ha yona. Mhaka ya Xichayina yi vulavula hi wanuna la vuriwaka Yu loyi a hlanganeke ni tidragon loko a ri karhi a humesa mati exihlahleni. Leswi swi humelele endzhaku ka ndhambi leyikulu ya misava hinkwayo. Le Chayina, marhambu ya ti- dinosaur ma tirhisiwe ku ringana malembe-xidzana yo tala tanihi mirhi ya ndhavuko ni mirhi yo tshungula ku hisiwa. Vito ra Xichayina ra ti dinosaurs (kong long) rivula ntsena "dragon bones" (Don Lessem, Dinosaurs rediscovered p. 128-129. Touchstone 1992.). Nakambe ku vuriwa leswaku Machayina a ma tirhisa tidragon tanihi swifuwo swa le ndlwini ni le ka tiparade ta vuhosi (Molen G, Forntidens vidunder, Genesis 4, 1990, matl. 23-26.)
• Vaegipta va kombise dragona ya Apophis tanihi nala wa Hosi Re. Hilaha ku fanaka, tinhlamuselo ta tidragoni ti hangalaka eka tibuku ta le Babilona. Ku vuriwa leswaku Gilgamesh loyi a tivekaka swinene u dlaye dragona, xivumbiwa lexikulu lexi fanaka ni swihadyana leswi hahaka, ekhwatini ra mikedari. (Encyclopedia Britannica, 1962, Vholumo 10, tluka 359)
• Ku vuriwa leswaku Apollo wa Mugriki u dlaye dragona ya Python exihlobyeni xa Delfin. Loyi a xiyekaka ngopfu eka vadlayi va dragona va khale va Magriki ni va Rhoma a ku ri munhu la vuriwaka Perseus.
• Xitlhokovetselo lexi rhekhodiweke hi xivumbeko xa vutlhokovetseri ku sukela hi 500-600 AD. yi vulavula hi xitori xa wanuna wa xivindzi la vuriwaka Beowulf, loyi a nyikiweke ntirho wo basisa swinambyana swa Denmark eka swiharhi leswi hahaka ni leswi hanyaka ematini. Xiendlo xa yena xa vunhenha a ku ri ku dlaya xivandzana xa Grendel. Ku vuriwa leswaku xiharhi lexi a xi ri ni swirho leswikulu swa le ndzhaku ni swirho leswitsongo swa le mahlweni, a xi kota ku tiyisela ku biwa hi banga naswona a xi ri xikulu hi ndlela yo karhi ku tlula munhu. Yi famba yi yimile hi ku hatlisa swinene.
• Mutsari wa Murhoma Lucanus na yena u vulavule hi tidragon. U kongomise marito yakwe eka dragona ya le Etiyopiya: “Wena dragona ya nsuku leyi hatimaka, u endla leswaku moya wu tlakukela ehenhla, u dlaya tinkunzi letikulu.
• Tinhlamuselo ta tinyoka leti hahaka eArabia hi Herodotos wa Mugriki (ca. 484–425 BC) ti hlayisiwile. U hlamusela hi ndlela leyi faneleke swinene ti- pterosaur tin’wana. (Rein, E., Buku ya III-VI ya Herodotos , tl. 58 na Buku ya VII-IX , tl. 239, WSOY, 1910)
• Pliny u boxe (Matimu ya Ntumbuluko) eka lembe xidzana ro sungula BC hilaha dragona yi nga "yi tshama yi ri enyimpini na ndlopfu, naswona hi yoxe yikulu swinene hi vukulu lerova yi phutsela ndlopfu hi swirhendzevutana swa yona yi yi phutsela endzeni ka xikhovha xa yona."
• Encyclopedia ya khale ya History Animalium yi boxa leswaku a ka ha ri na "ti dragons" hi malembe ya va 1500, kambe a ti hungutekile swinene hi vukulu naswona a ti nga talanga.
• Buku ya matimu ya Xinghezi ya 1405 yi kombetela eka dragona: "Ekusuhi na doroba ra Bures, ekusuhi na Sudbury, sweswinyana ku voniwe dragona leyi onheke swinene etindhawini ta le makaya. I ya vukulu lebyikulu swinene, yi ambale xirhendzevutani." nhloko ya yona, meno ya yona ma fana ni swirhendzevutana, naswona ncila wa yona wu lehe ngopfu.Endzhaku ko dlaya murisi wa ntlhambi, u dye tinyimpfu to tala enon'wini wa yena." (Cooper, B., Endzhaku ka Ndhambi-Matimu yo sungula ya le ndzhaku ka Ndhambi ya le Yuropa ma landzele ku ya fika eka Nowa, New Wine Press, West Sussex, UK, matl. 130-161)
• Hi lembe-xidzana ra vu-16, mutivi wa sayense wa le Italy Ulysses Aldrovanus u hlamusele kahle dragona leyitsongo eka yin’wana ya minkandziyiso yakwe. Edward Topsell u tsale endzhaku ka 1608 a ku: “Ku ni mixaka yo tala ya tidragon. Tinxaka to hambana ti hambanisiwa hi ku ya hi xiphemu xa tiko ra tona, xiphemu xin’wana hi ku ya hi vukulu bya tona, xiphemu xin’wana hi ku ya hi swikombiso swa tona swo hambanisa."
• Swikombiso swa dragona a swi tolovelekile eka mavuthu yo tala ya masocha. A yi tirhisiwa hi xikombiso vafumi va le Vuxeni bya Rhoma na tihosi ta Manghezi (Uther Pendragon, tata wa Hosi Arthur, Richard wo Sungula hi nkarhi wa nyimpi ya 1191 na Henry III hi nkarhi wa nyimpi ya yena yo lwisana na ma-Welsh hi 1245) xikan’we na le China, dragon a yi ri xikombiso xa tiko hi xihuku xa ndyangu wa vuhosi.
• Ti- dinosaur na ti dragon i xiphemu xa ntsheketo wa matiko yo tala. Ku engetela eChayina, leswi swi tolovelekile eka matiko ya Amerika Dzonga.
• Johannes Damascene, wo hetelela eka Vatatana va Kereke ya Magriki, loyi a velekiweke hi 676 AD, u hlamusela tidragon (The Works of St. John Damascene, Martis Publishing House, Moscow, 1997) hi ndlela leyi landzelaka:
Roman Dio Cassius (155–236 AD), loyi a tsaleke matimu ya Mfumo wa Rhoma na Riphabliki, u kombisa tinyimpi ta muyimeri wa Rhoma Regulus eCarthage. Dragona yi dlayiwile enyimpini. Yi tsemiwile nhlonge kutani nhlonge yi rhumeriwa eka Senate. Hi xileriso xa Senate, nhlonge yi pimiwe naswona a yi lehe 120 wa timitara (ca. 37 wa timitara). Xikhumba lexi a xi hlayisiwa etempeleni leyi nga eswitsungeni swa Rhoma ku fikela hi lembe ra 133 BC, loko ri nyamalala loko ma-Celt ma teke Rhoma. (Plinius, Natural History . Buku 8, Ndzima 14. Plinius hi byakwe u vula leswaku u vone xidlodlo lexi ku vulavuriwaka ha xona eRhoma). (17) . • Swifaniso leswi dirowiweke. Swifaniso, swifaniso na swifaniso swa ti dragons na swona swi hlayisiwile, leswi lavaka ku fana hi vuxokoxoko bya anatomical emisaveni hinkwayo. Swi kumeka kwalomu ka mindhavuko ni vukhongeri hinkwabyo, tanihi leswi switori leswi vulavulaka hi swona swi tolovelekeke. Swifaniso swa ti dragons swi rhekhodiwile eka xikombiso switlhangu swa masocha (Sutton Hoo) na swikhaviso swa rirhangu ra kereke (xikombiso SS Mary na Hardulph, England). Handle ka tinkunzi ni tinghala, tidragoni ti kombisiwile eGedeni ya Ishtar ya muti wa khale wa Babilona. Ti cylinder seals to sungula ta le Mesopotamiya ti kombisa tidragon ti ri karhi ti hlangana hi misisi leyi lavaka ku leha ku fana na tinhamu ta tona (Moortgat, A., The art of ancient Mesopotamia, Phaidon Press, London 1969, matl. 1,9,10 na Plate A.) . Swifaniso swotala leswinga na nhlokomhaka ya dragon-dinosaur swinga voniwa, xikombiso eka www.helsinki.fi/~pjojala/Dinosauruslegendat.htm. Lexi tsakisaka, ku ni swifaniso swa swiharhi leswi hambi ku ri emakhumbini ya mabaku ni le minkoveni. Swikumiwa leswi swi endliwile kwalomu ka eArizona na ndzhawu ya khale ka Rhodesia (Wysong. RL, The Creation-evolution controversy, matl. 378,380). Xikombiso, e Arizona hi 1924, loko ku kamberiwa rirhangu ro leha ra tintshava, ku kumiwe leswaku swifaniso swa swiharhi swo hambana hambana swi vatliwe eribyeni, xikombiso xa tindlopfu na timfenhe ta le tintshaveni, kambe na xifaniso lexi nga erivaleni xa dinosaur (Thoralf Gulbrandsen: Puuttuva rengas, 1957, tluka 91). Maindiya ya le Mayan na wona ma hlayise xifaniso lexi vatliweke lexi nga ni xinyenyana lexi fanaka ni Archeopteryx, i.e. xinyenyana xa ximanga (18) . Hi ku ya hi langutelo ra hundzuluko, a ri fanele ri hanye hi nkarhi wun’we ni ti- dinosaur. Vumbhoni byitlhele byi hlayisiwile bya tinjiya leti hahaka, leti timpapa ta tona tingava tiri makume mbirhi wa timitara, naswona leti kutshembiwaka leswaku ti fa makume ya mamiliyoni ya malembe lawa yanga hundza. Nhlamuselo leyi landzelaka yi kombetela eka vona na ndlela leyi xiharhi lexi hahaka lexi fanaka na Pterosaur xi kombisiweke ha yona eka swibya swa vumba:
Lexikulu eka swinyenyana leswi hahaka a ku ri pterosaur leyi timpapa ta yona ti nga ha vaka ti tlula 17 wa timitara. (...) Eka BBC Wildlife Magazine (3/1995, Vol. 13), Richard Greenwell u ringanyete hi vukona bya pterosaur namuntlha. U tshaha muvalangi A. Hyatt Verrill, loyi a a kume swibya swo karhi swa vumba swa le Peru. Swibya swa vumba swi kombisa pterosaur leyi fanaka na pterodactyl. Verrill u ringanyeta leswaku vatshila va tirhise masalela ya masalela tanihi xikombiso xa vona naswona wa tsala:
Ku ringana malembe-xidzana yo tala, tinhlamuselo leti kongomeke hambi ku ri swifaniso swa ti- pterodactyl fossils swi hundziseriwe eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana, tanihi leswi vakokwa wa vanhu va le Cocle a va tshama etikweni leri a ku ri ni masalela lama hlayisiweke kahle ya ti- pterosaur.
Nakambe, Maindiya ya le Amerika N’walungu a ma tolovelane ni xinyenyana lexi vuriwaka thunderbird, lexi vito ra xona a ri lomba movha na rona. (19) .
EBibeleni , Behemoth na Leviathan lava boxiweke ebukwini ya Yobo va vonaka va kombetela eka ti- dinosaur. Yi vula hi behemoth leswaku ncila wa yona wu fana ni murhi wa kedari, leswaku misiha ya mathanga ya yona yi hlanganisiwe swinene naswona marhambu ya yona ma fana ni swirhendzevutana swa nsimbi. Tinhlamuselo leti ti fambisana kahle na ti dinosaur tokarhi, tofana na ti sauropods, letinga kula kuya tlula 20 wa timitara hiku leha. Hilaha ku fanaka, ndhawu ya Behemoth eka xihundla xa nhlanga, na ti fens swi fanela ti dinosaur, hikuva to hlayanyana ta tona a ti tshama ekusuhi na mativa. Loko ku ri ncila lowu fanaka ni mukedari lowu Behemoth a wu fambisaka, swa tsakisa leswi namuntlha a ku na xiharhi lexikulu lexi tiviwaka xi ri ni ncila wo tano. Ncila wa dinosaur leyi dyaka byanyi wungava wu lehe 10-15 wa timitara naswona wu tika 1-2 wa tithani, naswona swiharhi leswi fanaka aswitiveki eka minkarhi ya manguva lawa. Vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi hundzuluxela Behemoti tanihi mbvungu (na Levhiyathani tanihi ngwenya), kambe nhlamuselo ya ncila lowu fanaka ni mukedari a yi fambisani ni mbvungu hi ndlela yihi na yihi. Nhlamuselo yin’wana leyi tsakisaka emhakeni leyi yi nga kumiwa eka mutivi wa sayense wa masalela ya swilo leswi feke la xiximiwaka Stephen Jay Gould, loyi a a ri mupfumeri wa Marxist. U vule leswaku loko buku ya Yobo yi vulavula hi Behemoth, xiharhi lexi fambelanaka na nhlamuselo leyi i dinosaur (Pandans Tumme, p. 221, Ordfrontsförlag, 1987). Tanihi mutivi wa hundzuluko, a a pfumela leswaku mutsari wa buku ya Yobo u fanele a kume vutivi bya yena eka masalela lama kumiweke. Kambe, leyi yin’wana ya tibuku ta khale swinene eBibeleni yi kombetela kahle eka xiharhi lexi hanyaka (Yobo 40:15: Vonani sweswi behemoth, leyi ndzi yi endleke na wena...).
- (Yobo 40:15-23) Vonani sweswi behemoth , leyi ndzi yi endleke na n'wina; u dya byanyi kukota homu. 16 Vona sweswi, matimba ya yena ma le masengeni ya yena, ni matimba ya yena ma le nhan'wini ya khwiri ra yena. 17 U fambisa ncila wakwe ku fana ni mukedari : Misiha ya mathanga yakwe yi hlanganisiwe swinene . 18 Marhambu ya yena ma fana ni swiphemu swa koporo leswi tiyeke ; marhambu ya yena ma fana ni swirhendzevutana swa nsimbi. 19 Hi yena ndhuna ya tindlela ta Xikwembu, loyi a n’wi endleke a nga endla leswaku banga rakwe ri tshinela eka xona. 20 Hakunene tintshava ti n’wi tisela swakudya, laha swiharhi hinkwaswo swa nhova swi tlangaka kona. 21 U etlela ehansi ka mirhi leyi nga ni ndzhuti, exifundzheni xa nhlanga ni le makhumbi . 22 Mirhi ya ndzhuti yi n’wi funengeta hi ndzhuti wa yona; mirhi ya mirhi ya nambu yi n’wi rhendzela. 23 Waswivo, u nwa nambu , kambe a nga hatliseli, u tshemba leswaku a nga koka Yordani enon'wini wa yena.
Levhiyathani i xivumbiwa xin’wana lexi tsakisaka lexi boxiweke eBukwini ya Yobo. Ku vuriwa leswaku xivumbiwa lexi i hosi ya swiharhi naswona ku hlamuseriwa ndlela leyi langavi ri humaka enon’wini wa xona. (Leswi vuriwaka bomber beetle leyi kotaka ku humesa gasi yo hisa – 100 degrees Celsius – hiku kongoma eka muhlaseri, yitlhela yitiveka eka mfumo wa swiharhi). Swinga endleka leswaku switori swotala mayelana na ti dragon leti kotaka ku pfurheta ndzilo emilon’wini ya tona ti huma eka leswi. Vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi hundzuluxele Levhiyathani tanihi ngwenya, kambe i mani loyi a voneke ngwenya leyi ku pfotlosaka loko u yi vona, naswona i mani loyi a nga teka nsimbi tanihi byanyi, ni koporo tanihi timhandzi leti boleke, naswona i mani hosi ya swiharhi hinkwaswo leswikulu? Hilaha swinga endlekaka, nakambe i xiharhi lexinga nyamalala lexinga ha riki kona, kambe axi tiveka hi nkarhi wa Yobo. Buku ya Yobo yi vula leswi landzelaka:
- (Yobo 41:1,2,9,13-34) Xana u nga koka levhiyathani hi xihuku? kumbe ririmi ra yena hi ntambhu leyi u yi hunguteke? 2 Xana u nga n’wi nghenisa xihuku enon’wini wakwe? kumbe u tshove nhamu yakwe hi mutwa? 9 Waswivo, ntshembo wa yena i wa hava: xana a nga ka a nga lahliwi ehansi hambi ku ri loko a n'wi vonile ? 13 I mani la nga tshubulaka xikandza xa nguvu yakwe? kumbe i mani loyi a nga ta eka yena a ri ni swihuku swa yena swimbirhi? 14 I mani la nga pfulaka tinyangwa ta xikandza xa yena? meno ya yena ya chavisa ku rhendzela . 15 Swikalo swa yena i ku tikukumuxa ka yena, leswi pfaleriweke swin’we ku fana ni xilemo lexi pfaleriweke . 16 Un’wana u le kusuhi swinene ni un’wana, lerova ku hava moya lowu nga nghenaka exikarhi ka vona. 17 Va hlanganisiwe, va namarhela, lerova a va nge hambanisiwi. 18 Ku vonakala ku voninga hi swilaveko swa yena, ni mahlo ya yena ma fana ni swirhumbana swa nimixo. 19 enon’wini wakwe ku huma timboni leti pfurhaka, kutani swibalesa swa ndzilo swi tlula-tlula . 20 Eka tinhompfu ta yena ku huma musi, ku fana ni loko ku huma embiteni kumbe xibya lexi virisaka. 21 Ku hefemula ka yena ku pfurhetela makala, ni langavi ri huma enon’wini wakwe . 22 Enhan’wini ya yena ku tshama matimba, naswona gome ri hundzuke ntsako emahlweni ka yena. 23 Swiphepherhele swa nyama ya yena swi hlanganile, swi tiyile hi swoxe; a va nge rhurhisiwi. 24 Mbilu ya yena yi tiyile ku fana ni ribye; ina, ku tiya ku fana ni xiphemu xa ribye ro sila ra le hansi. 25 Loko a pfuka, tinhenha ta chava, ti tibasisa hikwalaho ka ku tshoveka. 26 Banga ra loyi a n’wi tlhavaka a ri nge swi koti ku khoma: fumu, miseve kumbe miseve. 27 U teka nsimbi yi fana ni byanyi, ni koporo yi fana ni timhandzi leti boleke. + 28 Nseve a wu nge n’wi balekeli, maribye ya swikepe ma hundzuriwa na yena ma va swirhabyani. 29 Miseve yi hlayiwa tanihi swirhabyani: u hleka ku tsekatseka ka fumu. 30 Ehansi ka yena ku ni maribye yo kariha, u andlala swilo leswi tlhavaka endzhopeni. 31 U endla leswaku xidziva xi vila ku fana ni mbita, u endla lwandle ku fana ni mbita ya mafurha yo nun'hwela. 32 U endla ndlela yo vangama endzhaku ka yena; munhu a nga ehleketa leswaku deep i hoary. 33 Laha misaveni a ku na ku fana na yena, loyi a vumbiweke handle ko chava. 34 U vona swilo hinkwaswo leswi tlakukeke, i hosi ya vana hinkwavo lava tikukumuxaka .
Ku vuriwa yini hi tinhlamuselo ta Bibele ta tidragon? Bibele yi tele hi swifaniso leswi kombisaka matuva, timhisi leti nga ni gome, tinyoka ta mano, tinyimpfu ni timbuti, leswi hinkwaswo swi nga swiharhi leswi kumekaka eka ntumbuluko namuntlha. Ha yini dragona, leyi boxiweke ko hlayanyana eka Testamente ya Khale ni Leyintshwa, ni le ka tibuku ta khale, yi nga va xihlawuhlawu? Loko Genesa (1:21) yi hlamusela hilaha Xikwembu xi tumbuluxeke swiharhi leswikulu swa le lwandle, swiharhi swa le lwandle (the revised version) (Gen 1:21 Naswona Xikwembu xi tumbuluxe ti whale letikulu, ni swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka leswi famba-fambaka, leswi mati ma swi humeseke hi xitalo, endzhaku ka swona musa, ni xinyenyana xin’wana ni xin’wana lexi nga ni timpapa hi ku ya hi muxaka wa xona: naswona Xikwembu xi swi vonile leswaku a swi ri swinene.) , ririmi ro sungula ri tirhisa rito leri fanaka leri nge “tannin”, leri ringanaka ni dragona kun’wana eBibeleni. Hi xikombiso, tindzimana leti landzelaka ti kombetela eka tidragon:
- (Yobo 30:29) Ndzi makwerhu eka tidragon , ni munghana wa swinyenyana.
- (Ps 44:19) Hambi leswi u hi tshoveke swinene endhawini ya tidragon , u hi funengeta hi ndzhuti wa rifu.
- (Esa 35:7) Misava leyi omeke yi ta hundzuka xidziva, ni misava leyi nga ni torha yi ta hundzuka swihlovo swa mati: evutshameni bya tidragona , laha yin’wana ni yin’wana yi etleleke kona, ku ta va byanyi lebyi nga ni tinhlanga ni swihlahla.
- (Esa 43:20) Xivandzana xa nhova xi ta ndzi xixima, tidragona ni swimanga, hikuva ndzi nyika mati emananga, ni milambu emananga, ku nwa vanhu va mina, vahlawuriwa va mina.
- (Yer 14:6) Naswona timbhongolo ta nhova ti yime etindhawini leti tlakukeke, ti pfale moya ku fana ni tidragona ; mahlo ya vona ma tsanile, hikuva a ku nga ri na byanyi.
- (Yr 49:33) Hasoro yi ta va vutshamo bya tidragona , ni rhumbi hilaha ku nga heriki, a ku nge vi na munhu la tshamaka kona, hambi ku ri n'wana wa munhu loyi a nga ta tshama eka yona.
- (Mikiya 1:8) Hikokwalaho ndzi ta rila ndzi rila, ndzi ta famba ndzi hluvuriwile ndzi nga ambalanga nchumu: Ndzi ta endla xirilo ku fana na tidragona , ndzi rila ku fana ni swimanga.
- (Ml 1:3) Kutani ndzi venga Esawu, ndzi onhe tintshava ta yena ni ndzhaka ya yena hikwalaho ka tidragona ta mananga.
- (Ps 104:26) Swikepe swi famba kona: ku ni levhiyathani yoloye, leyi u yi endleke yi tlanga eka yona.
- (Yobo 7:12) Xana ndzi lwandle, kumbe i whale , leyi u ndzi vekelaka murindzi? (vuhundzuluxeri lebyi pfuxetiweke: xiharhi xa le lwandle, hi Xiheveru tannin, leswi vulaka dragona)
- (Yobo 26:12,13) U avanyisa lwandle hi matimba ya yena, naswona hi ku twisisa ka yena u ba lava tikukumuxaka. 13 Hi moya wa yena u khavisile matilo; voko ra yena ri vumbe nyoka leyi gombonyokeke.
- (Ps 74:13,14) Hakunene u avanyise lwandle hi matimba ya wena: u tshove tinhloko ta tidragona ematini . 14 U tshove tinhloko ta levhiyathani , u n’wi nyika swakudya swa vanhu lava tshamaka emananga.
- (Ps 91:13) U ta kandziya nghala ni ximanga: nghala leyitsongo ni dragona u ta kandziyela ehansi ka milenge.
- (Esa 30:6) Ndzhwalo wa swiharhi swa le dzongeni: etikweni ra maxangu ni ku xaniseka, laha ku humaka nghala leyitsongo ni leyi dyuhaleke, nyoka ni nyoka leyi hahaka leyi pfurhaka ndzilo , va ta rhwala rifuwo ra vona emakatleni ya vana timbhongolo, ni xuma xa tona ehenhla ka swirhabyani swa tikamela, eka vanhu lava nga ta ka va nga va vuyerisi.
- (Dt 32:32,33) Hikuva mirhi ya vona ya vhinya yi huma eka murhi wa vhinya wa Sodoma, ni wa masimu ya Gomora: madiriva ya vona i madiriva ya nhova, swirhabyani swa wona swa bava. 33 Vhinyo ya tona i chefu ya tidragona , ni chefu ya tihanyi ya timbhongolo.
- (Neh 2:13) Kutani ndzi huma nivusiku hi nyangwa wa nkova, emahlweni ka xihlovo xa dragona , ni le ribuweni ra vulongo, ndzi languta marhangu ya Yerusalema, lama mbundzumuxiweke, ni tinyangwa ta wona ti herisiwile hi ndzilo.
- (Esaya 51:9) Pfuka, pfuka, ambala matimba, wena voko ra HOSI Xikwembu; pfuka, ku fana ni le masikwini ya khale, eka switukulwana swa khale. Xana a hi wena u tsemeke Rahava, u vavisa dragona?
- (Esaya 27:1) Hi siku rero HOSI Xikwembu hi banga ra xona ro vava, lerikulu ni ra matimba, xi ta xupula levhiyathani nyoka leyi tlhavaka, hambi ku ri levhiyathani nyoka leyi gombonyokeke; u ta dlaya dragona leyi nga elwandle.
- (Yer 51:34) Nebukadnetsara hosi ya Babilona u ndzi dyile, u ndzi pfotlose, u ndzi endlile xibya lexi nga riki na nchumu, u ndzi mite ku fana ni dragona , u tata khwiri ra yena hi swakudya swa mina swo nandziha, u lahlele mina ndzi humile.
Apokrifa ya Testamente ya Khale ni tidragoni . Ku vuriwa yini hi Apokrifa ya Testamente ya Khale? Na tona, ti ni ku boxiwa ko hlayanyana ka dragona, leyi a yi voniwa tanihi swiharhi swa xiviri, ematshan’weni ya swivumbiwa leswi nga riki swa xiviri. Mutsari wa Buku ya Sirach u tsala hilaha a nga tsakelaka ku hanya na nghala na dragona, ku ri na ku hanya na nsati wa yena wo biha. Swiengetelo eka Buku ya Estere swi vulavula hi norho wa Mordekayi (Mordekayi wa Bibele), loko a vona tidragona timbirhi letikulu. Daniyele u tlhele a langutana ni dragona leyikulu, leyi a yi gandzeriwa hi Vababilona. Leswi swi kombisa ndlela leyi swiharhi leswi swi nga ha vaka swi kurile ha yona ku ya eka mpimo lowukulu swinene.
- (Sirach 25:16) A ndzi fanele ndzi tshama ni nghala ni dragona, ku ri ni ku tshama endlwini ni wansati wo homboloka .
- (Vutlhari bya Salomoni 16:10) Kambe vana va wena a va hlulanga meno ya tidragona leti nga ni chefu , hikuva tintswalo ta wena a ti tshamela ku va hanyisa.
- (Sirach 43:25) Hikuva eka yona ku ni mintirho yo hlamarisa ni yo hlamarisa, ku tumbuluxiwa ka swiharhi swa mixaka hinkwayo ni ti- whale.
- (Ku engeteriwa eka Estere 1:1,4,5,6) Mordekayi, Muyuda loyi a a ri wa rixaka ra Benjamini, u yisiwe evuhlongeni, kun’we na Hosi Yoyakini wa Yuda, loko Hosi Nebukadnetsara wa Babilona a teka Yerusalema. Mordekayi a a ri n'wana wa Yayiri, ntukulu wa Kixi na Ximeyi. 4 A lorhe leswaku ku va ni huwa leyikulu ni mpfilumpfilu, ku dzindza ka tilo lokukulu ni ku tsekatseka ka misava, ku ri ni mpfilumpfilu lowu chavisaka emisaveni. 5 Kutani ku humelela tidragona timbirhi letikulu, ti lunghekele ku lwa . 6 Va endle huwa yo chavisa , kutani matiko hinkwawo ma tilulamisela ku lwa ni tiko ra Xikwembu ra vanhu vo lulama.
- (Ku engeteriwa eka Daniyele, Bele na Dragona 1:23-30) Naswona endhawini yoleyo a ku ri na dragona leyikulu , leyi vona va Babilona a va yi gandzela. 24 Hosi yi ku eka Daniyele: “Xana na wena u ta vula leswaku leswi i swa koporo? lo, wa hanya, wa dya ni ku nwa ; a wu nge vuli leswaku a hi xikwembu lexi hanyaka; 25 Kutani Daniyele a ku eka hosi: “Ndzi ta gandzela Yehovha Xikwembu xanga, hikuva hi yena Xikwembu lexi hanyaka.” 26 Kambe ndzi pfumelele, Wena hosi, ndzi ta dlaya dragona leyi ndzi nga ri na banga kumbe nhonga. Hosi yi ku: “Ndzi ku nyika mpfumelelo.” 27 Kavaloko Daniyele a teka misisi, ni mafurha, ni misisi, a swi sweka, a swi endla swirhumbana, a swi nghenisa enon’wini wa dragona, kutani dragona yi pfurha gandzela. 28 Loko vanhu va le Babilona va twa sweswo, va hlundzuka swinene, va endla xikungu xo lwisana ni hosi, va ku: “Hosi yi hundzuke Muyuda, yi lovisa Bele, yi dlaye dragona, yi dlaya vaprista.” 29 Hiloko va ta eka hosi, va ku: “Hi kutsule Daniyele, loko swi nga ri tano hi ta lovisa wena ni yindlu ya wena.” 30 Loko hosi yi vona leswaku va n’wi tshikilela hi matimba, yi va nyiketa Daniyele.
REFERENCES:
1. J. Morgan: The End of Science: Facing the Limits of Knowledge in the Twilight of Scientific Age (1996). Reading: Addison-Wesley 2. Thoralf Gulbrandsen: Puuttuva rengas, p. 100,101 3. Stephen Jay Gould: The Panda’s Thumb, (1988), p. 182,183. New York: W.W. Norton & Co. 4. Niles Eldredge (1985): “Evolutionary Tempos and Modes: A Paleontological Perspective” teoksessa Godrey (toim.) What Darwin Began: Modern Darwinian and non-Darwinian Perspectives on Evolution 5. George Mc Cready Price: New Geology, lainaus A.M Rehnwinkelin kirjasta Flood, p. 267, 278 6. Kimmo Pälikkö: Taustaa 2, Kehitysopin kulisseista, p. 927. 7. Kimmo Pälikkö: Taustaa 2, Kehitysopin kulisseista, p. 194 8. Pekka Reinikainen: Unohdettu Genesis, p. 173, 184 9. Stephen Jay Gould: Catastrophes and steady state earth, Natural History, 84(2):15-16 / Ref. 6, p. 115. 10. Thoralf Gulbrandsen: Puuttuva rengas, p. 81 11. Toivo Seljavaara: Oliko vedenpaisumus ja Nooan arkki mahdollinen, p. 28 12. Uuras Saarnivaara: Voiko Raamattuun luottaa, p. 175-177 13. Scott M. Huse: Evoluution romahdus, p. 24 14. Many dino fossils could have soft tissue inside, Oct 28 2010, news.nationalgeographic.com/news_/2006/02/0221_060221_dino_tissue_2.html 15. Nielsen-March, C., Biomolecules in fossil remains: Multidisciplinary approach to endurance, The Biochemist 24(3):12-14, June 2002 ; www.biochemist.org/bio/_02403/0012/024030012.pdf 16. Pekka Reinikainen: Darwin vai älykäs suunnitelma?, p. 88 17. Pekka Reinikainen: Dinosaurusten arvoitus ja Raamattu, p. 111 18. Pekka Reinikainen: Dinosaurusten arvoitus ja Raamattu, p. 114,115 19. http://creation.com/redirect.php?http://www. youtube.com/watch?v=QbdH3l1UjPQ20. Matti Leisola: Evoluutiouskon ihmemaassa, p.146 21. J.S. Shelton: Geology illustrated 22. Pentti Eskola: Muuttuva maa, p. 114 23. Carl Wieland: Kiviä ja luita (Stones and Bones), p. 11 24. Pekka Reinikainen: Unohdettu Genesis, p. 179, 224 25. Wiljam Aittala: Kaikkeuden sanoma, p. 198 26. Kalle Taipale: Levoton maapallo, p. 78 27. Mikko Tuuliranta: Koulubiologia jakaa disinformaatiota, in book Usko ja tiede, p. 131,132 28. Francis Hitching: Arvoitukselliset tapahtumat (The World Atlas of Mysteries), p. 159 29. Pentti Eskola: Muuttuva maa, p. 366 30. Siteeraus kirjasta: Pekka Reinikainen: Dinosaurusten arvoitus ja Raamattu, p. 47 31. Scott M. Huse: Evoluution romahdus, p. 25 32. Pekka Reinikainen: Dinosaurusten arvoitus ja Raamattu, p. 90
|
Jesus is the way, the truth and the life
Grap to eternal life!
|
Other Google Translate machine translations:
Timiliyoni ta malembe / ti- dinosaur /
ku hundzuka ka vanhu? |
