Nhlamuselo ya ntumbuluko leyi tolovelekeke swinene ya masungulo ya vuako hinkwabyo hileswaku byi velekiwile hiku tirhisa Big Bang kusuka eka ndzhawu leyi nga riki na nchumu, i.e. ndzhawu leyi akuri hava nchumu. Emahlweni ka sweswo a ku nga ri na nkarhi, ndhawu na matimba. Mhaka leyi yi hlamuseriwa kahle hi mavito ya tibuku to fana na Tyhjästä syntynyt (Ku velekiwa hi lava nga riki na nchumu) (Kari Enqvist, Jukka Maalampi) kumbe A Universe from Nothing (Lawrence M. Krauss). Xitlhokovetselo lexi landzelaka na xona xi kombetela eka nchumu lowu fanaka:

Eku sunguleni a ku nga ri na nchumu nikatsongo. Leswi swa tika swinene ku swi twisisa... Emahlweni ka Big Bang, a ku nga ri na hambi ku ri ndhawu leyi nga riki na nchumu. Ndhawu na nkarhi na matimba na swilo swi tumbuluxiwile eka ku buluka loku. A ku nga ri na nchumu "ehandle" ka vuako hinkwabyo lowu a wu ta buluka. Loko yi velekiwa naswona yi sungula ku andza ka yona lokukulu, vuako hinkwabyo a byi ri ni swilo hinkwaswo, ku katsa ni ndhawu hinkwayo leyi nga riki na nchumu. (Jim Brooks: Näin elämä alkoi / Masungulo ya vutomi, matl. 9-11)

Hilaha ku fanaka, Wikipedia yi hlamusela Big Bang. Hi ku ya hi yona, eku sunguleni a ku ri ni ndhawu yo hisa ni leyi tsindziyeleke ku fikela loko ku humelela Big Bang naswona vuako hinkwabyo byi sungula ku kula:

Hi ku ya hi dyondzo leyi, vuako lebyi byi humelerile eka xiyimo xo tsindziyela swinene ni lexi hisaka kwalomu ka 13,8 wa tibiliyoni ta malembe lama hundzeke eka leswi vuriwaka Big Bang naswona byi tshama byi ri karhi byi kula ku sukela kwalaho.

Kambe xana Big Bang ni ku velekiwa ka swilo swa le tilweni hi swoxe i ntiyiso? Emhakeni leyi, swa fanela ku nyikela nyingiso eka tinhla leti landzelaka:

Leswi nga riki kona a swi nge vi na swihlawulekisi naswona a ku na nchumu lowu nga humelelaka eka swona . Ku kanetana ko sungula ku nga kumeka eka switlhokovetselo leswi hundzeke. Hi tlhelo rin’wana, ku vuriwa leswaku hinkwaswo swi sungule eka nchumu, kasi hi tlhelo rin’wana, ku vuriwa leswaku xiyimo xo sungula a xi hisa swinene naswona xi tsindziyerile.

    Hambiswiritano, loko a ku nga ri na nchumu eku sunguleni, mfumo wo tano a wu nge vi na nhundzu. At least a yi nge hisi yi tlhela yi tsindziyela hikuva a yi kona. Ku nga vi kona na kona a ku nge vi na swihlawulekisi swin’wana ntsena hikuva ku nga ri kona.

    Hi hala tlhelo, loko hi ehleketa leswaku leswi nga riki kona swi ticincile swi va xiyimo xo tsindziyela ni xo hisa xa vukona, kumbe leswaku vuako bya sweswi byi velekiwe eka byona, sweswo na swona a swi koteki. Hi tinhlayo a swi koteki hikuva a swi koteki ku teka nchumu eka nchumu lowu nga riki na nchumu. Loko zero yi avanyisiwile hi nomboro yihi na yihi, mbuyelo wu tshama wu ri zero. David Berlinski, u teke xiyimo eka mhaka leyi: 

”A swi pfuni nchumu ku kaneta leswaku nchumu wo karhi wu va kona wu huma eka nchumu, loko mutivi wihi na wihi wa tinhlayo a twisisa leswi tanihi vuhunguki lebyi heleleke” (Ron Rosenbaum: ”Xana Big Bang I Vukanganyisi Lebyikulu Ntsena? David Berlinski U tlhontlha Un’wana ni un’wana.”New York Observer 7.7 .1998) .

Loko a ku nga ri na matimba, a ku nga ri na nchumu lowu a wu ta buluka . Xitlhokovetselo xa le mahlweninyana xi vule leswaku a ku nga ri na matimba eku sunguleni, kun’we ni nchumu lowu a wu ri kona.

    Kuna ku kanetana kun’wana laha, hikuva nawu wosungula wo angarhela wa thermodynamics wuri, "Energy ayi nge tumbuluxiwi kumbe ku herisiwa, yi cinciwa ntsena kusuka eka xivumbeko xin’wana kuya eka xin’wana."

     Hi marito man’wana, loko a ku nga ri na matimba eku sunguleni, xana matimba lawa a ma huma kwihi hikuva hi woxe a ma nge humeleli? Hi hala tlhelo, ku pfumaleka ka matimba ku sivela ku buluka kwihi na kwihi. Ku buluka loku a ku nga ta va ku humelele.

Loko xiyimo xo sungula a xi tsindziyerile swinene, a xi nge pfurhi . Xitlhokovetselo xa le mahlweni a xi kombetela eka vonelo ra leswaku xin’wana ni xin’wana xi huma eka xiyimo xo tsindziyela swinene ni lexi hisaka, xiyimo lexi eka xona swilo hinkwaswo swa vuako hinkwabyo a swi pakiwile eka ndhawu leyitsongo swinene. Yi ringanisiwile na singularity, kufana na ti black holes.

    Laha, na kona, ku na ku kanetana. Hikuva loko ku hlamuseriwa makhumbi ya ntima, ku vuriwa leswaku ma tsindziye ngopfu lerova a ku na nchumu eka wona lowu nga balekelaka, ku hava ku vonakala, miseve ya gezi kumbe nchumu. Hi leswaku, ntumbuluko wu tekiwa wu ri ni matimba ya mune ya xisekelo: matimba ya nkoka-misava, matimba ya gezi ni matimba ya nyutliya lama tiyeke ni lama tsaneke. Nkoka-misava wu tekiwa wu ri lowu tsaneke swinene eka wona, kambe loko ku ri ni ntiko lowu eneleke, matimba man’wana a ma nge endli nchumu ha wona. Leswi switshembiwa leswaku swiva tano eka ti black holes.

     Xana ku nga gimetiwa yini eka leswi? Loko ti black holes ti tekiwa ti ri ta xiviri, naswona leti ku nga riki na nchumu lowu nga balekaka eka tona hikwalaho ka vukulu lebyikulu, xana munhu hi nkarhi wun’we a nga swi kotisa ku yini ku lulamisa ku buluka ku suka eka xiyimo lexi ku ehleketiwaka leswaku xi sungula, lexi a xi fanele xi tsindziyerile hambi ku ri ku tlula black holes? Lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va tikaneta.                                                         

Ku buluka a ku endli ku hleleka . Ku vuriwa yini hi ku buluka hi koxe, loko a ku ta va ku humelerile ku nga khathariseki hinkwaswo? Xana ku buluka ku ta vanga swin’wana handle ka ku lovisiwa? Lexi i nchumu lowu u nga wu ringetaka. Loko ku vekiwa xibalesa xo pfurha xikombiso. endzeni ka xirhendzevutana lexi tiyeke, a ku tumbuluxiwi nchumu hi xona. I swiphemu swa bolo ntsena leswi hangalakeke eka radius ya timitara tin’wana, kambe a ku humeleli nchumu wun’wana. Hambiswiritano, vuako hinkwabyo byi le ka xiyimo lexi hlelekeke lexi nga ni swirimela swo saseka, tinyeleti, tipulanete, tin’weti swin’we ni vutomi. Endlelo ro tano leri rharhanganeke ni leri tirhaka a ri endliwi hi ku buluka kwihi na kwihi, kambe ri vanga ku onhaka ni ku onhaka ntsena.

Hinkwaswo swi huma eka ndhawu leyitsongo ? Hilaha swi vuriweke hakona, ku tekiwa eka dyondzo ya Big Bang leswaku xin’wana ni xin’wana xi velekiwe eka ndhawu leyitsongo leyi nga pimekiki. A yi fanele yi hundzuke timiliyoni ta swirimela, tinyeleti ta magidi ya timiliyoni, kambe ni dyambu, tipulanete, maribye ni swivumbiwa leswi hanyaka swo fana ni tindlopfu, vanhu lava ehleketaka, swinyenyana leswi rhurhumelaka, swiluva swo saseka, mirhi leyikulu, maphaphatani, tinhlampfi ni lwandle leri swi rhendzeleke, leswi nandzihaka kahle mabanana na ti strawberries, etc. Hinkwaswo leswi aswifanele kuva swihume eka ndzhawu leyintsongo kutlula pinhead. Leswi hi leswi swi ehleketiwaka eka dyondzo leyi ya ntolovelo.

     Mhaka leyi yi nga fanisiwa na munhu loyi a khomeke bokisi ra macheri hi voko ivi a vula leswaku, “Loko u vona bokisi leri ra macheri evokweni ra mina, xana u nga pfumela leswaku ku suka endzeni ri ta ta madzana ya timiliyoni ta tinyeleti, dyambu ro hisa, swivumbiwa leswi hanyaka swo tano tanihi timbyana, swinyenyana, tindlopfu, mirhi, tinhlampfi ni lwandle leri swi rhendzeleke, switluka leswinene ni swiluva swo saseka? Ina, u fanele u pfumela ntsena leswaku ndzi vula ntiyiso, ni leswaku swilo leswi hinkwaswo leswikulu swi nga huma eka bokisi leri ra machela!”

     Xana a wu ta titwa njhani loko munhu un’wana a ku kanetana ka khale? Xana u nga n’wi teka a ri la nga tolovelekangikinyana? Hambiswiritano, dyondzo ya Big Bang ya hlamarisa hi ndlela leyi fanaka. Yi ehleketa leswaku hinkwaswo swi sungule eka ndhawu leyitsongo hambi ku ri ku tlula bokisi ra swibalesa. Ndzi ehleketa leswaku hi endla hi vutlhari loko hi nga pfumeli eka tidyondzo leti hinkwato leti nyikeriweke hi vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, kambe hi namarhela ntirho wa Xikwembu wa ku tumbuluxa, lowu swi nga erivaleni leswaku i nhlamuselo leyinene ya vukona bya swilo swa le tilweni ni vutomi.

    Vativi vo tala va tinyeleti va tlhele va sola dyondzo ya ku buluka lokukulu. Va swi vona swi lwisana ni sayense ya xiviri:

Data leyintshwa yi hambana hi laha ku ringaneke na ku vhumbha ka thiyori ku herisa Big Bang-cosmology (Fred Hoyle, The Big Bang in Astronomy, 92 New Scientist 521, 522-23 / 1981)

Tanihi mutivi wa khale wa cosmologist, ndzi vona data ya sweswi ya ku langutisisa yi herisa tithiyori mayelana na masungulo ya vuako, naswona nakambe tithiyori to tala mayelana na masungulo ya Solar System. (H. Bondi, Papila, 87 Mutivi Lontshwa wa Sayense 611 / 1980)

Ku vile na mbulavurisano wutsongo hi ndlela yo hlamarisa wa loko kumbe ku nga ri ntiyiso wa xiringanyeto xa big bang... swo tala swa swibumabumelo leswi kanetanaka na swona swi hlamuseriwa hi ku tirhisa miehleketo yo tala leyi nga riki na xisekelo kutani swi honisiwa ntsena. (mutivi wa tindhuma H. ​​Alfven, Cosmic Plasma 125 / 1981)

Mutivi wa fizikisi Eric Lerner: ”Big Bang i ntsheketo lowu tsakisaka ntsena, lowu hlayisiwaka hikwalaho ka xivangelo xo karhi ” (Eric Lerner: Ku kaneta loku hlamarisaka ka Dyondzo leyi lawulaka ya Masungulo ya Vuako, The Big Bang Never Happened, NY: Times Books, 1991).

“Tiyori ya Big Bang yi titshege hi nhlayo leyi kulaka ya miehleketo leyi nga tiyisisiwangiki - swilo leswi hi nga si tshamaka hi swi xiya. Inflexini, dark matter na dark energy hi swona leswi tivekaka ngopfu eka leswi. Handle ka tona, a ku ta va ni ku kanetana loku dlayaka exikarhi ka swilo leswi xiyiweke hi vativi va tinyeleti ni ku vhumbha ka dyondzo yo sungula ya ku buluka.” (Eric Lerner na vativi van’wana va 33 va sayense ku suka eka matiko ya 10 yo hambana, Bucking the Big Bang, New Scientist 182(2448):20, 2004; www.cosmologystatement.org , yi nghenisiwile hi ti 1 Hukuri 2014.)

Gasi a yi hlangana yi va swilo swa le tilweni . Ku ehleketiwa leswaku hi nkarhi wun’wana endzhaku ka Big Bang, ku endliwe hayidirojeni ni heliyamu, laha swirimela ni tinyeleti swi hlanganeke eka swona.

     Hambiswiritano, laha nakambe milawu ya fizikisi ya tluriwa. Eka ndzhawu leyi ntshunxekeke, gasi ayi tshuki yi hlangana, kambe yi hangalaka ntsena kuya e hansi swinene exibakabakeni, yi hangalaka hiku ringana. Leyi i dyondzo ya xisekelo eka tibuku ta xikolo. Kumbe loko u ringeta ku tshikilela gasi, mahiselo ya yona ya tlakuka, naswona ku tlakuka ka mahiselo ku endla leswaku gasi yi tlhela yi kula. Wu sivela ku velekiwa ka swilo swa le tilweni.

    Fred Hoyle, loyi a solaka dyondzo ya big bang naswona a nga pfumeli eka yona, u tlhele a vula a ku: "Ku andlala swilo a swi nge tlumbani na nchumu naswona endzhaku ka ku ndlandlamuxiwa loku ringaneke ntirho hinkwawo wu herile" (The Intelligent Universe: A New View of Creation and Evolution - 1983) .

     Tinhlamuselo leti landzelaka ti ya emahlweni ti kombisa leswaku vativi va sayense a va na tinhlamulo ta masungulo ya swirimela ni tinyeleti. Hambileswi tibuku tin’wana leti dumeke kumbe minongonoko ya TV ti hlamuselaka hi ku phindha-phindha leswaku mimiri leyi ya le tilweni yi velekiwe hi yoxe, a ku na vumbhoni bya leswi. Swiphiqo swo tano swi hlangana na swona loko munhu a lava ntsena nhlamuselo ya ntumbuluko ya vukona bya swilo swa le tilweni, kambe a ala ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa, lowu vumbhoni byi kombisaka kahle eka wona: 

A ndzi lavi ku vula leswaku hakunene ha ri twisisa endlelo leri tumbuluxeke swirimela. Tiyori ya ku velekiwa ka swirimela i xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi nga tlhantlhiwangiki eka astrophysics naswona ha ha vonaka hi ri kule na ntlhantlho wa xiviri hambi ku ri namuntlha. (Steven Weinberg, Kolme ensimmäistä minuuttia / Timinetse Tinharhu to Sungula, tl. 88)

Tibuku ti tele hi switori leswi titwaka swi ri na mianakanyo, kambe ntiyiso lowu nga tsakisiki hileswaku a hi swi tivi, leswaku swirimela swi velekiwile njhani. (L. John, Ntivo-vuako Sweswi 85, 92 / 1976)

Hambiswiritano, xiphiqo lexikulu hi leswaku xana swilo hinkwaswo swi ve kona njhani? Xana gasi leyi swirimela swi velekiweke eka yona eku sunguleni yi hlengeletane njhani leswaku yi sungula ku velekiwa ka tinyeleti ni ku rhendzeleka lokukulu ka vuako hinkwabyo? (...) Hikwalaho, hi fanele ku kuma tindlela ta xiviri leti tisaka ku hlangana endzeni ka swilo leswi fanaka swa vuako hinkwabyo. Leswi swi vonaka swi olova swinene kambe tani hi ntiyiso swi yisa eka swiphiqo swa muxaka lowu dzikeke swinene. (Malcolm S. Longair, Räjähtävä maailmankaikkeus / Masungulo ya Vuako bya Hina, tl. 93)

Swi khomisa tingana swinene leswaku a ku na munhu loyi a hlamuseleke ndlela leyi ti (galaxies) ti humeleleke ha yona... Vativi vo tala va tinyeleti na vativi va tinyeleti va pfumela erivaleni leswaku a ku na dyondzo leyi enerisaka ya ndlela leyi swirimela swi vumbiwaka ha yona. Hi marito man’wana, xivumbeko xa nkoka xa vuako hinkwabyo a xi hlamuseleki. (W. R. Corliss: Khathalogi ya Swihlawulekisi swa Tinyeleti, Tinyeleti, Swirimela, Cosmos, tl. 184, Phurojeke ya Buku ya Swihlovo, 1987)

Mhaka leyi chavisaka laha hileswaku loko ku nga ri na un’we wa hina loyi a a tiva ka ha ri emahlweni leswaku tinyeleti ti kona, ndzavisiso wa le mahlweni a wu ta nyikela swivangelo swo tala leswi khorwisaka swa leswaku ha yini tinyeleti ti nga si tshama ti velekiwa.” (Neil deGrasse Tyson, Rifu hi Black Hole: Na Swiphiqo Swin’wana swa Vuako, tl. 187, W. W. Norton & Company, 2007)

Abraham Loeb: “Ntiyiso hileswaku a hi twisisi ku vumbiwa ka tinyeleti hi xiyimo xa xisekelo.” (Yi tshahiwile eka xihloko xa Marcus Chown lexi nge Let there be light , New Scientist 157(2120):26-30, 7 February 1998)

Ku vuriwa yini hi ku velekiwa ka fambiselo ra dyambu, i.e. dyambu, tipulanete na tin’hweti? Ku ehleketiwa leswaku ti velekiwe eka papa rin’we ra gasi, kambe i mhaka ya ku ringanyeta. Vativi va sayense va pfumela leswaku dyambu, tipulanete na tin’hweti swina masungulo - handle ka sweswo matimba ya swona yale ndzeni aya ta va ya herile hiku famba ka nkarhi - kambe vafanele ku tirhisa miehleketo loko va lava xivangelo xa ku velekiwa ka tona. Loko va landzula ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa, va boheka ku lava nhlamuselo yo karhi ya ntumbuluko malunghana ni ku velekiwa ka mimiri leyi ya le tilweni ematshan’weni ya sweswo.

    Hambiswiritano, ti hlangana na ndlela leyi feke eka yona, hikuva vumbiwa bya tipulanete, tin’weti na dyambu swi hambanile hi ku helela eka xin’wana na xin’wana. Xana ti sungule njhani eka papa rin’we ra gasi, loko ti hambanile hi ku helela hi xivumbeko? Hi xikombiso, tipulanete tin’wana ti ni swiaki swo vevuka, kasi tin’wana ti ni swiaki swo tika.

    Vativi vo tala va sayense va tshembekile lerova va pfumela leswaku tidyondzo ta sweswi ta ntumbuluko ta masungulo ya fambiselo ra dyambu ti ni xiphiqo. Laha hansi ku na tin’wana ta tinhlamuselo ta vona. Tinhlamuselo leti ti kombisa ndlela leyi swi kanakanisaka ha yona ku hlamusela masungulo ya misava hinkwayo leyi nga hanyiki hi yoxe handle ka Xikwembu. A ku na swisekelo leswinene swo tsala matimu hi vuntshwa eka ndhawu leyi. Swa twala swinene ku pfumela entirhweni wa Xikwembu wo tumbuluxa.

Xo sungula, hi xiya leswaku mhaka leyi tihambanisaka na Dyambu ra hina, a yi swi koti nikatsongo ku vumba tipulanete to tano leti hi ti tiviwaka. Vumbiwa bya mhaka leyi a byi ta va byi hoxile hi ku helela. Xin’wana lexi nga eka ku hambana loku hileswaku Dyambu ri tolovelekile [tanihi nchumu wa le tilweni], kambe misava ya hlamarisa. Gasi leyi nga exikarhi ka tinyeleti, ni tinyeleti to tala, yi vumbiwa hi nchumu lowu fanaka ni wa Dyambu, kambe ku nga ri misava. Swifanele ku twisisiwa leswaku ku languta kusuka eka mavonelo ya cosmological – kamara, laha u tshamaka kona sweswi, ri endliwe hi switirhisiwa leswinga hoxeka. U rarity, complilation ya muqambhi wa cosmological. (Fred C. Hoyle, Magazini wa Harper, April 1951)

Hambi ku ri masiku lawa, loko astrophysics yi endle nhluvuko lowukulu swinene, mianakanyo yo tala malunghana ni masungulo ya fambiselo ra dyambu a yi enerisi. Vativi va sayense va ha kanetana hi vuxokoxoko lebyi. A ku na dyondzo leyi amukeriwaka hi ntolovelo leyi vonakaka. (Jim Brooks, Näin alkoi elämä , tl. 57 / Masungulo ya Vutomi)

Hinkwaswo swiringanyeto leswi nyikeriweke mayelana ni masungulo ya fambiselo ra dyambu swi ni ku nga twanani lokukulu. Makumu, eka nkarhi wa sweswi, ya vonaka ya ri leswaku fambiselo ra dyambu a ri nge vi kona. (H. Jeffreys, Misava: Masungulo ya Yona, Matimu na Vumbiwa bya Xiviri , nkandziyiso ^{wa vu} -6 , Cambridge University Press, 1976, tl. 387)

Xana u swi lulamisa njhani ku velekiwa ka vutomi hi byoxe?

Laha henhla, ku boxiwe ntsena misava leyi nga riki ya ntumbuluko ni masungulo ya yona. Ku vuriwile leswaku vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona a va swi koti ku tiyimelela hi mianakanyo ya vona malunghana ni masungulo ya vuako ni swilo swa le tilweni. Mianakanyo ya vona yi lwisana ni milawu ya nyama ni swibumabumelo leswi tirhaka.

    Kusuka laha swikahle kuva u rhurhela eka misava ya organic, i.e. ku tirhana na misava leyi hanyaka. Hakanyingi hi byeriwa leswaku vutomi byi humelerile hi byoxe eka 3-4 wa tibiliyoni ta malembe lawa yanga hundza eka xidziva xin’wana xo kufumela kumbe elwandle.

    Kambe nakambe, ku ni xiphiqo eka mianakanyo leyi: a nga kona loyi a tshameke a vona masungulo ya vutomi. A nga kona loyi a swi voneke, hikwalaho i xiphiqo lexi fanaka ni xa tidyondzo ta khale ta ntumbuluko. Vanhu va nga ha va na xifaniso xa leswaku xiphiqo xa ku velekiwa ka vutomi xi tlhantlhiwile, kambe a ku na xisekelo lexi kongomeke xa xifaniso lexi: Lexi i ku navela, naswona a hi ku xiya loku sekeriweke eka sayense.

    Mianakanyo ya ku velekiwa ka vutomi hi ku tisungulela na yona yi ni xiphiqo hi ndlela ya sayense. Xibumabumelo lexi tirhaka hileswaku vutomi byi velekiwa ntsena evuton’wini, naswona a ku kumeki nchumu ni wun’we lowu hambaneke ni nawu lowu . I sele leyi hanyaka ntsena leyi nga vumbaka swilo swo aka leswi faneleke ku tumbuluxiwa ka tisele letintshwa. Xisweswo, loko ku nyikeriwa leswaku vutomi byi humelerile hi byoxe, byi kanetiwa hi sayense ya xiviri ni swibumabumelo leswi tirhaka.

    Vativi vo tala va sayense va pfumerile vukulu bya xiphiqo lexi. A va na ntlhantlho wa masungulo ya vutomi. Va pfumela leswaku vutomi bya laha misaveni a byi ri ni masungulo, kambe va yime emhakeni leyi hikuva a va pfumeli ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa. Hi leti tinhlamuselo tin’wana malunghana ni mhaka leyi: 

Ndzi ehleketa leswaku hi fanele ku ya emahlweni hi pfumela leswaku nhlamuselo leyi amukelekaka i ku tumbuluxa. Ndza swi tiva leswaku mianakanyo leyi yi hlongoriwile hi vativi va physics, naswona entiyisweni hi mina, kambe a hi fanelanga ku yi ala ntsena hikuva hi nga yi tsakeli loko vumbhoni bya ku ringeta byi yi seketela. (H. Lipson, "Mutivi wa Fizikisi u languta eka ku hundzuka", Physics Bulletin, 31, 1980)

Van’wasayense a va na vumbhoni byo lwisana ni mianakanyo ya leswaku vutomi byi ve kona hikwalaho ka ntumbuluko. (Robert Jastrow: The Enchanted Loom, Miehleketo eka Vuako hinkwabyo, 1981)

Ku tlula malembe ya 30 ya ku ringeta eka ntirho wa ku hundzuka ka tikhemikhali ni timolekhuli ma kombise vukulu bya xiphiqo lexi fambisanaka ni ku sungula ka vutomi ematshan’weni ya ntlhantlho wa xona. Namuntlha, kahle-kahle ku xopaxopiwa ntsena tithiyori leti faneleke na swikambelo naswona ku khulukela ka swona eka ndlela leyi feke, kumbe ku pfumala vutivi ku amukeriwa (Klaus Dose, Interdisciplinary Science Review 13, 1988) .

Eku ringeteni ku hlanganisa leswi hi swi tivaka hi matimu lama dzikeke ya vutomi eka pulanete ya Misava, masungulo ya vutomi, na switeji swa ku vumbiwa ka byona leswi yiseke eka ntivo-vutomi lowu humelelaka lowu hi rhendzeleke, hi fanele ku pfumela leswaku wu funengetiwile hi ku nga vonaki. A hi swi tivi leswaku vutomi byi sungule njhani eka pulanete leyi. A hi swi tivi kahle leswaku swi sungule rini, naswona a hi swi tivi leswaku swi ve ehansi ka swiyimo swihi. (Andy Knoll, Profesa wa Yunivhesiti ya Harvard) (1) .

Xitlhokovetselo lexi landzelaka na xona xi fambelana na nhlokomhaka. Yi vulavula hi Stanley Miller loyi a burisaneke na yena loko a ya eku heleni ka vutomi bya yena. U dume hi swikambelo swa yena leswi fambelanaka na masungulo ya vutomi, leswi nga humesiwa hi ku phindha-phindha eka matluka ya tibuku ta xikolo na ta sayense, kambe swikambelo leswi a swi fambisani nikatsongo na masungulo ya vutomi. J. Morgan u hlamusele mbulavurisano lowu eka wona Miller a bakanyeke swiringanyeto hinkwaswo swa masungulo ya vutomi hi byoxe tanihi vuhunguki kumbe tikhemikhali ta maphepha. Ntlawa lowu wa tikhemikhali ta maphepha wu tlhele wu katsa swikambelo leswi endliweke hi Miller hi yexe makume ya malembe emahlweninyana, leswi swifaniso swa swona swi khaviseke tibuku ta xikolo:

A a nga ri na mhaka na swiringanyeto hinkwaswo mayelana na masungulo ya vutomi, a swi teka tanihi “vuhunguki” kumbe “khemikhali ya maphepha”. A a delela swinene hi ti hypotheses to karhi lerova loko ndzi vutisa mavonelo ya yena hi tona, a ni dzungudza nhloko ntsena, a hefemuteka swinene a tlhela a rhurhumela – ku fana na ku ringeta ku ala ku penga ka rixaka ra vanhu. U pfumerile leswaku vativi va sayense va nga ha va va nga si tshama va swi tiva kahle leswaku vutomi byi sungule rini naswona njhani. “Hi ringeta ku burisana hi xiendlakalo xa matimu lexi hambaneke kahle na sayense ya ntolovelo”, u xiyile. (2) .

Hambileswi ku nga riki na mutivi wa sayense la nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona loyi a tivaka nchumu hi masungulo ya vutomi, va ha pfumela leswaku byi sungule kwalomu ka 1000. 4 wa tibiliyoni ta malembe lama hundzeke. Ku ehleketiwa leswaku yisungule kusuka eka "simple primitive cell", leswi, hambiswiritano, switika ku tikombisa swiri ntiyiso, hikuva hambi kuri ti cells ta namuntlha ti rharhanganile swinene naswona tina nhlayo leyikulu swinene ya vuxokoxoko.

    Ku nga khathariseki leswaku swi njhani, loko hi namarhela dyondzo ya hundzuluko ni timiliyoni ta malembe, ku va ni swiphiqo swin’wana leswikulu leswi swi nonon’hwaka ku swi honisa.

     Xin’wana xa swiphiqo leswikulu i leswi vuriwaka ku buluka ka Cambrian. Swivula leswaku tinxaka hinkwato ta xivumbeko xa swiharhi, kumbe mintlawa leyikulu, kukatsa na ti vertebrates, ti humelerile eka ti Cambrian strata ntsena "eka 10 million wa malembe" (540-530 million wa malembe kuya hi evolutionary scale) ti hetiwile hiku hetiseka naswona kungari na ti pre-forms emisaveni. Hi xikombiso, trilobite leyi nga ni mahlo ya yona lama rharhanganeke ni swivumbeko swin’wana swa vutomi swi kumiwe swi hetisekile. Stephen Jay Gould u hlamusela xiendlakalo lexi xo hlamarisa. U vula leswaku ku nga si hela timiliyoni ti nga ri tingani ta malembe mintlawa hinkwayo leyikulu ya mfumo wa swiharhi yi humelerile:

Vativi va paleontologists vativile nkarhi woleha, naswona ava tivutisa leswaku mintlawa hinkwayo leyikulu ya mfumo wa swiharhi yihumelele hiku hatlisa eka nkarhi wo koma eka nkarhi wa Cambrian... vutomi hinkwabyo, kukatsa na vakokwa wa swiharhi, byitshame byiri na sele yin’we kuringana ntlhanu wa tiphesente ta tsevu ta matimu ya sweswi, ku fikela kwalomu ka 550 wa timiliyoni ta malembe lama hundzeke ku buluka ka hundzuluko ku endle leswaku ku va ni mintlawa hinkwayo leyikulu ya mfumo wa swiharhi ntsena ku nga si hela timiliyoni ti nga ri tingani ta malembe... (3)

I yini lexi endlaka leswaku ku buluka ka Cambrian ku va xiphiqo? Ku ni swivangelo swinharhu swa nkoka swa leswi:

1. Xiphiqo xo sungula hileswaku a ku na swilo swo olova leswi rhangelaka ehansi ka swiphemu swa Cambrian. Hambi ku ri ti trilobites leti nga ni mahlo ya tona lama rharhanganeke, ku fana ni swivumbiwa swin’wana, hi xitshuketa ti vonaka ti lunghekile, ti rharhanganile, ti hluvukile hi ku helela naswona ti nga ri na vakokwa wa tona eka swiphemu swa le hansi. Leswi swa hlamarisa hikuva ku tshembiwa leswaku vutomi byi sungule hi xivumbeko xa sele yo olova 3.5 wa tibiliyoni ta malembe emahlweni ka nguva ya Cambrian. Ha yini ku nga ri na hambi ku ri xivumbeko xin’we xa le xikarhi eka nkarhi wa malembe ya 3,5 wa tibiliyoni ? Lexi i ku kanetana loku nga erivaleni, loku kanetaka dyondzo ya hundzuluko. Swikumiwa swi seketela kahle modele wa vutumbuluxi laha tinxaka a ti lulamerile, ti rharhanganile naswona ti hambanile kusukela ekusunguleni. Vativi vo hlayanyana va swilo swa khale va pfumerile leswaku ku buluka ka Cambrian a ku fambisani kahle ni modele wa hundzuluko.

Loko ku hundzuka ku suka eka ku olova ku ya eka loku rharhanganeke ku ri ntiyiso, kutani vakokwa wa swivumbiwa leswi swa le Cambrian, leswi hluvukeke hi ku helela va fanele ku kumiwa; kambe a ti si kumiwa, naswona vativi va sayense va pfumela leswaku ku ni nkarhi wutsongo wo ti kuma. Hi ku ya hi mintiyiso ntsena, hi ku ya hi leswi entiyisweni swi kumiweke emisaveni, dyondzo ya leswaku mintlawa leyikulu ya swilo leswi hanyaka yi sungule eka xiendlakalo xa xitshuketa xa ku tumbuluxiwa hi yona yi nga ha endlekaka ngopfu. (Harold G. Coffin, “Ku Hundzuka Kumbe Ku Tumbuluxa?” Liberty, September-October 1975, tl. 12)

Minkarhi yin’wana vativi va ntivo-vutomi va herisa kumbe va honisa ku humelela ka xitshuketa ka vutomi bya swiharhi leswi a swi ri xihlawulekisi xa nguva ya Cambrian ni xivumbeko xa swona lexikulu. Hambiswiritano, ndzavisiso wa sweswinyana wa paleontological wu endle leswaku xiphiqo lexi xa ku tswariwa ka swivumbiwa hi xitshuketa xi ya xi tika eka un’wana na un’wana ku xi honisa... (Scientific American, August 1964, matl. 34-36)

Mhaka ya ha ri kona, tani hileswi mutivi un’wana na un’wana wa paleontologist a switivaka, leswaku tinxaka totala, genera na tinxaka xikan’we na kwalomu ka mintlawa hinkwayo leyintshwa leyikulu kutlula xiyimo xa tinxaka hi xitshuketa swihumelela eka rhekhodo ya fossil, na nxaxamelo lowu tivekaka, hakatsongotsongo wa swivumbeko swa nkarhinyana leswi landzelelanaka hiku hetiseka a va kombisi ndlela ya vona yo ya ehenhla. (George Gaylord Simpson: Swihlawulekisi Leswikulu Swa Hundzuluko, 1953, tl. 360)

2. Xiphiqo xin’wana lexi fanaka na lexi hundzeke hileswaku endzhaku ka nkarhi wa Cambrian, i.e. eka malembe ya 500 wa timiliyoni (hi ku ya hi xikalo xa hundzuluko), a ku na mintlawa leyintshwa leyikulu ya swiharhi leyi humeleleke na yona. Hi ku ya hi dyondzo ya Darwin, hinkwaswo swi sungule eka sele yin’we, naswona mintlawa leyintshwa leyikulu ya swiharhi yi fanele yi humelela nkarhi hinkwawo, kambe nkongomiso wa kona wu hambanile. Sweswi ku ni tinxaka titsongo ku tlula eku sunguleni; ti ya ti nyamalala nkarhi hinkwawo naswona a ti nge vuyeleriwi. Loko modele wa hundzuluko a wu ri ntiyiso, hundzuluko wu fanele wu famba hi ndlela leyi hambaneke, kambe sweswo a swi endleki. Murhi wa hundzuluko wu hundzukile naswona wu lwisana ni leswi a swi fanele swi languteriwa hi ku ya hi dyondzo ya Darwin. Tinhla ti fambelana ku antswa na modele wa ntumbuluko, laha akuri na ku rharhangana na kutala ka tinxaka ekusunguleni.

    Switlhokovetselo leswi landzelaka swiya emahlweni swikombisa xiphiqo lexi, i.e. ndlela leyi eka malembe ya 500 wa mamiliyoni (kuya hi xikalo xa evolutionary) endzhaku ka ku buluka ka Cambrian, kunga humelelanga mintlawa leyintshwa leyikulu ya swiharhi, tani hileswi swinga humelelangiki hi nkarhi wa pre-Cambrian (3.5 biliyoni ya malembe).

Stephen J. Gould: Vativi va swilo swa khale va tiva khale, naswona va tivutisa leswaku mintlawa hinkwayo leyikulu ya mfumo wa swiharhi yi humelerile hiku hatlisa eka nkarhi wo koma hi nkarhi wa Cambrian... vutomi hinkwabyo, kukatsa na vakokwa wa swiharhi, byi tshamile byi ri na sele yin’we eka ntlhanu wa tiphesente ta tsevu ta matimu ya sweswi, kufikela kwalomu ka 550 wa mamiliyoni ya malembe lawa yanga hundza ku buluka ka hundzuluko ku nyikele mintlawa hinkwayo leyikulu ya mfumo wa swiharhi ntsena eka timiliyoni ti nga ri tingani ta malembe...

    Ku buluka ka Cambrian i xiendlakalo xa nkoka eka matimu ya vutomi bya swiharhi leswi nga na tisele to tala. Loko hi ya hi dyondza xiendlakalo lexi, hi ya hi tsakisiwa hi vumbhoni bya ku hlawuleka ka xona ni nkucetelo wa xiboho eka ndlela leyi matimu ya vutomi bya le ndzhaku ma fambaka ha yona. Swivumbeko swa xisekelo swa anatomical leswi velekiweke hi nkarhi wolowo swi lawuleke vutomi ku sukela kwalaho handle ka ku engeteriwa lokukulu. (4) .

Ku hambana loku voniweke hi nkarhi wa Cambrian ku tlakusa timhaka timbirhi leti nga tlhantlhiwangiki. Xo sungula, hi wahi maendlelo ya hundzuluko lama vangeke ku hambana exikarhi ka xivumbeko (xivumbeko) xa mintlawa leyikulu ya xivumbiwa? Tlhandlakambirhi, hikokwalaho ka yini mindzilakano ya xivumbeko exikarhi ka switirhisiwa yi tshamile yi nga cinci eka malembe ya 500 wa timiliyoni lama hundzeke? (Erwin D. Valentine J (2013) Ku buluka ka Cambriad: Ku akiwa ka Bioversity ya Swiharhi, Roberts na Vakandziyisi va Khamphani, 416 p.)

Ku nga khathariseki leswaku ku cinca kwihi ka hundzuluko loku humeleleke endzhaku ka leswi, eka ku hambana hinkwako, kahle-kahle a ku ri mhaka ntsena ya ku cinca-cinca ka swivumbeko swa xisekelo leswi simekiweke eka ku buluka ka Cambrian. (A Seilacher, Vendobionta als Alternative zu Vielzellern. Mitt Hamb. zool. Mus. Inst. 89, Erg.bd.1, 9-20 / 1992, tl. 19) Xihlamusela-marito xa Xitsonga.

3. Xiphiqo xa vunharhu, loko hi namarhela xikalo xa hundzuluko na xiyimiso xa xona, hileswaku leswi vuriwaka ku buluka ka Cambrian swi tshembiwa leswaku swi humelerile ntsena "ku nga si hela 10 wa timiliyoni ta malembe ". Phela, i yini lexi hlamarisaka ngopfu hi mhaka leyi? Kambe, i xiphiqo xa xiviri hi ku ya hi langutelo ra dyondzo ya hundzuluko, hikuva 10 wa timiliyoni ta malembe i nkarhi wutsongo hi ndlela yo hlamarisa eka xikalo xa hundzuluko, i.e. ntsena kwalomu ka. 1/400 wa nkarhi hinkwawo lowu ku tshembiwaka leswaku vutomi byi ve kona emisaveni (kwalomu ka 4 wa tibiliyoni ta malembe). Kutani xiphiqo hileswaku tinxaka hinkwato ta swivumbeko swa swiharhi na mintlawa leyikulu swihumelele eka nkarhi wo koma swonghasi, kambe akuri hava vakokwa wa swiharhi leswi emahlweni ka sweswo, naswona akuri hava swivumbeko leswintshwa leswi humeleleke kusukela kwalano. Leswi a swi fambisani ni xikombiso xa hundzuluko. Swi hambanile hi ku helela ni leswi u nga swi langutelaka.

     Kutani mhaka leyi yi nga hlamuseriwa njhani hi ku ya hi langutelo ra ntumbuluko? Ku twisisa ka mina hileswaku ku buluka ka Cambrian ku kombetela eka ntumbuluko, i.e. ndlela leyi hinkwaswo swi tumbuluxiweke ha yona hi ku hatlisa. Hambiswiritano, sweswo a swi vuli swona leswaku swivumbiwa swin’wana, swo tanihi swiharhi swa le misaveni ni swinyenyana, swi tumbuluxiwe endzhaku swinene. A swi tano, kambe swiharhi hinkwaswo na swimilani swi tumbuluxiwile hi nkarhi wun’we naswona switlhele swi hanya hi nkarhi wun’we emisaveni, kambe ntsena eka swiyenge swohambana hambana swa ikholoji (lwandle, swamp, misava, tindzhawu tale henhla...). Hambi ku ri namuntlha, vanhu ni swihadyana leswi mamisaka swa le misaveni a swi tshami etindhawini tin’we ni swiharhi swa le lwandle. Handle ka sweswo a va ta nwela hi ku hatlisa. Hilaha ku fanaka, swiharhi swa le lwandle, leswi vuriwaka vayimeri va nguva ya Cambrian ku vuriwa leswaku a swi ri tano, a swi nga ta swi kota ku hanya emisaveni hilaha swihadyani leswi mamisaka swa laha misaveni ni vanhu va hanyaka hakona. A va ta fa hi ku hatlisa swinene.

Xana u swi kombisa njhani leswaku timiliyoni ta malembe i ntiyiso

Nchumu wa nkoka swinene wa le ndzhaku eka dyondzo ya hundzuluko i ku ehleketiwa ka timiliyoni ta malembe. A va kombisi dyondzo ya hundzuluko i ntiyiso, kambe vativi va hundzuluko va teka timiliyoni ta malembe tanihi vumbhoni lebyinene bya ku tshembeka ka dyondzo ya hundzuluko. Va ehleketa leswaku, loko va nyikiwa nkarhi lowu ringaneke, hinkwaswo swa koteka: ku velekiwa ka vutomi ni ndzhaka ya tinxaka hinkwato ta sweswi ku suka eka sele yo sungula ya khale. Kutani eka ntsheketo, loko nhwanyana a tswontswa ximanga, xi hundzuka hosinkulu. Hambiswiritano, loko u pfumelela nkarhi lowu ringaneke, i.e. 300 wa timiliyoni ta malembe, nchumu lowu fanaka wu hundzuka sayense, hikuva hi nkarhi wolowo vativi va sayense va tshemba leswaku ximanga xi hundzuke munhu. Leyi i ndlela leyi vativi va hundzuluko va nyikaka nkarhi swilo leswi tlulaka swa ntumbuluko ha yona, hi ndlela yo fanekisela.

    Kambe swi njhani? Hi languta tindhawu timbirhi leti fambelanaka na nhlokomhaka: mimpimo leyi endliweke hi maribye na mpimo wa ku vumbiwa ka tidipoziti. Leswi i swilo swa nkoka leswi u faneleke u swi kuma endhawini leyi.

1. Mimpimo leyi endliweke hi maribye. Vativi va hundzuluko va ehleketa leswaku xin’wana xa vumbhoni lebyinene lebyi seketelaka timiliyoni ta malembe i ku pima loku endliweke emaribyeni lama nga ni miseve ya miseve. Hi ku ya hi maribye, ku gimetiwile leswaku misava yi na magidi ya timiliyoni ta malembe hi vukhale.

    Xana maribye ma kombisa leswaku Misava yi ni malembe ya magidi ya timiliyoni? A va nyikeli vumbhoni. Maribye lawa a ma na vumbhoni bya malembe ya wona; i nhlayo ya tona ntsena leyi nga pimiwa naswona eka yona ku endliwe makumu ya nkarhi wo leha. Hambiswiritano, ku ni swiphiqo swo tala eku pimeni ka miseve ya miseve ya maribye, leswi hi nga ta kandziyisa swi nga ri swingani swa swona. Nhlayo ya maribye yinga pimiwa hiku kongoma, kambe swa kanakana kuva yi fambelanisa na malembe ya maribye.

Ku hlangana ka swilo eka swiphemu swo hambana swa maribye . Xin’wana xa nkoka lexi faneleke ku tekeriwa enhlokweni hileswaku mbuyelo wohambana hambana wunga kumiwa kusuka eka swiphemu swohambana hambana swa maribye ya radioactive, i.e. nhlayo yohambana hambana, leswi tlhelaka swivula malembe yohambana hambana. Hi xikombiso, vuyelo byo hlayanyana byo hambana-hambana byi kumiwile eka meteorite leyi tivekaka swinene ya Allende, leyi nga ni malembe yo sukela eka 4480 wa timiliyoni ku ya eka 10400 wa timiliyoni ta malembe. Eka ndzhawu leyintsongo swinene, xiphemu xin’we hikokwalaho xingava na nhlayo yohambana hambana. Xikombiso xi tlhela xi kombisa ndlela leyi mimpimo ya radioactivity yi tsekatsekaka ha yona. Xana xiphemu xin’we xa ribye rin’we xi nga va xi ri xa malembe ya magidi ya timiliyoni ku tlula xiphemu lexin’wana? Un’wana ni un’wana wa swi twisisa leswaku makumu yo tano a ma nge tshembiwi. A swi tiyiseki ku fambelanisa nhlayo ya maribye na malembe ya wona.

Malembe ya khale ya maribye lamantshwa . Loko swita eka tindlela leti sekeriweke eka radioactivity, tinga kamberiwa hiku tirhisa. Leswi swi tano hakunene loko vativi va sayense va tiva nkarhi wa xiviri wa ku va ribye leri ri va kristala. Loko va tiva nkarhi wa xiviri wa crystallization ya ribye, mimpimo ya radioactivity yifanele ku seketela vuxokoxoko lebyi.

    Xana mimpimo ya radioactivity yi fambe njhani eka xikambelo lexi? A swi kahle ngopfu. Ku ni swikombiso swo hlayanyana swa ndlela leyi malembe ya timiliyoni, hambi ku ri magidi ya timiliyoni ya malembe ma pimiweke ha yona eka maribye lama tengeke. Leswi swikombisa leswaku nhlayo ya maribye aswi bohi leswaku swina mhaka na malembe ya wona ya xiviri. Va vile na ti elements ta nhwanyana ku engetela eka ti elements ta manana kusukela ekusunguleni, leswi endlaka leswaku mimpimo yinga tshembeki. Hi leswi swikombiso swin’wana:

• Xikombiso xin’wana i mimpimo leyi endliweke endzhaku ka ku buluka ka vholkheno ya St. Helens - vholkheno leyi ya le xifundzheni xa Washington, USA, yi bulukile hi 1980. Ribye rin’we leri humaka eka ku buluka loku ri yisiwe eka laboratori ya ximfumo ku kumisisa malembe ya rona. Xana ribye leri a ri ri ni malembe mangani? A ku ri malembe ya 2,8 wa timiliyoni! Leswi swi kombisa ndlela leyi ku tiyimisela ka malembe a ku hoxile ha yona. Xikombiso se a xi ri na swiaki swa nhwanyana, kutani leswi fanaka swa koteka eka maribye man’wana. Ti concentrations ati kombisi malembe ya xiviri ya maribye lawa.

• Xikombiso xin’wana i maribye ya igneous (Mount Ngauruhoe e New Zealand) lawa aya tiveka kuva ya crystallized kusuka eka lava ntsena eka 25-50 wa malembe lawa yanga hundza hikokwalaho ka ku buluka ka vholkheno. Kutani endzhaku ka yona a ku ri ni swilo leswi xiyiweke hi timbhoni leti swi voneke hi mahlo.

      Tisampulu ta maribye lawa ti rhumeriwile leswaku tita pima nkarhi eka yin’wana ya ti laboratory ta mabindzu leti xiximiwaka swinene ta ku pima nkarhi (Geochron Laboratories, Cambridge, Massachusetts). Hi byihi vuyelo bya kona? Eka ndlela ya potassium-argon, malembe ya tisampulu ya hambana exikarhi ka 270,000 na 3.5 million wa malembe, hambi leswi maribye lawa aya tiveka kuva ya crystallized kusuka eka lava ntsena eka 25-50 wa malembe lawa yanga hundza. Isochron ya lead-lead yi nyike malembe ya 3.9 wa tibiliyoni ta malembe, rubidium-strontium isochron 133 wa timiliyoni ta malembe, na samarium-neodymium isochron 197 wa timiliyoni ta malembe. Xikombiso xikombisa kunga tshembeki ka tindlela ta radioactive xikan’we na ndlela leyi maribye yanga vaka na ti daughter elements kusukela ekusunguleni.

• Loko swi ta eka swilo leswi tshuburiweke leswi fambisanaka ni vanhu, swo hlayanyana swa swona swi sekeriwe eka ndlela ya potassium-argon. Swivula leswaku ku kumiwa ka malembe ya potassium-argon swiendliwile eka ribye leri nga ekusuhi na fossil, naswona malembe ya fossil ya munhu na wona yakumiwile kusuka eka rona.

    Hambiswiritano, xikombiso lexi landzelaka xi kombisa ndlela leyi endlelo leri ri nga tshembekiki ha yona. Xikombiso xosungula xa ribye xi nyikile mbuyelo wa malembe lawa yanga ehansi ka 220 wa mamiliyoni. Kutani loko ti fossils to hlayanyana ta vanhu leti tekiwaka tiri ta khale tikumiwile hiku tirhisa endlelo leri, malembe lawa yafanele ku kanakaniwa. Xikombiso lexi hundzeke xitlhele xikombisa ndlela leyi ku kumiwa ka malembe ya maribye yotsakama swinga famba kahle ha yona eka timiliyoni ta malembe loko ku tirhisiwa endlelo leri.

Hiku ya hi miehleketo, ndlela ya potassium-argon yinga tirhisiwa ku veka nkarhi wa maribye lawa yantsongo, kambe hambi kuri ndlela leyi ayi tirhisiwi ku kumisisa nkarhi wa ti fossils hi toxe. “Munhu wa 1470” wa khale loyi a tshuburiweke hi Richard Leakey u kumiwe leswaku u ni malembe ya 2,6 wa timiliyoni hi vukhale hi ndlela leyi. Profesa E. T. Hall, loyi a kumeke malembe ya kona, u byele leswaku nkambisiso wo sungula wa xikombiso xa ribye wu nyikele vuyelo lebyi nga kotekiki bya malembe ya 220 wa timiliyoni. Vuyelo lebyi byi ariwile, hikuva a byi nga fambisani na dyondzo ya hundzuluko, naswona hikwalaho ku kambisisiwe xikombiso xin’wana. Vuyelo bya nxopaxopo wa vumbirhi a ku ri malembe lama "faneleke" ya 2.6 wa timiliyoni. Malembe lawa ya vekiweke eka swikombiso swa leswi fanaka leswi kumiweke endzhaku ka nkarhi ya hambanile exikarhi ka 290,000 na 19,500,000 wa malembe. Hikwalaho, endlelo ra potassium-argon a ri vonaki ri tshembekile ngopfu, naswona na ndlela leyi valavisisi va hundzuluko va hlamuselaka vuyelo bya kona ha yona. (5) .

Loko maendlelo ya lwisana . Hilaha swi vuriweke hakona, mimpimo leyi tekiweke eka maribye yi nga kamberiwa. Nchumu wun’wana wosungula eka leswi i mimpimo leyi endliweke hi maribye yotsakama, i.e. mimpimo leyi eka yona nkarhi wa xiviri wa crystallization ya maribye wutivekaka. Hambiswiritano, swikombiso leswi hundzeke swi kombise leswaku tindlela leti a ti pasi kahle ngopfu eka xikambelo lexi. Maribye lama tengeke kumbe lamantshwa swinene ma nyike malembe ya timiliyoni, hambi ku ri magidi ya timiliyoni ta malembe, hikwalaho tindlela ta kona ti hoxile swinene.

    Nchumu wun’wana wosungula eka ku kambela mimpimo leyi endliweke kusuka eka maribye iku yi pimanisa na maendlelo yan’wana, ngopfu ngopfu ndlela ya radiocarbon. Ku ni swikombiso leswi tsakisaka swa leswi, leswi leswi landzelaka swi nga swinene ngopfu eka swona. Yi vulavula hi nsinya lowu a wu endliwe hi radiocarbon lowu vuriweke leswaku wu ni magidi ya malembe ntsena, kambe ribye leri ri rhendzeleke ri ve ni malembe yo fika eka 250 wa timiliyoni ta malembe hi vukhale. Hambiswiritano, tihunyi a ti ri endzeni ka ribye, hikwalaho ti fanele ti ve kona ribye leri ri nga si va kristala. Murhi lowu wu fanele wu ri wa khale ku tlula ribye leri nga kristala leri wu rhendzeleke. Xana leswi swi nga koteka njhani? Leswinga endlekaka ntsena hileswaku maendlelo ya radioactivity, ngopfu ngopfu mimpimo leyi endliwaka kusuka eka maribye, ya hoxile swinene. A ku na ndlela yin’wana:

Hi kandziyisile swiviko leswi nga na vuxokoxoko laha nsinya lowu kumiweke eka ribye ra sandi ra "250 million years old" kumbe eka ribye ra volcanic "tens of millions of years old" wu amukeleke ntsena magidi ya malembe eka ku kumiwa ka malembe ya radiocarbon. Loko... Vativi va misava va teka swikombiso swa ribye ra vholkheno, leri tivekaka kuva ri buluka kusuka eka vholkheno eka minkarhi ya matimu, kutani vava rhumela eka ti laboratory ta ndhuma ta radiometric age determination, "ku kumisisa malembe" kwalomu ka minkarhi hinkwayo swinyika mbuyelo wa timiliyoni ta malembe. Leswi swi ringanyeta swinene leswaku miehleketo leyi nga ehansi ka ku kumiwa ka malembe a yi lulamanga. (6) .

Xikombiso xin’wana xi ya emahlweni eka nhloko-mhaka leyi fanaka. Yi vulavula hi murhi lowu lahliweke eka nambu wa lava. Murhi ni basalt leyi wu rhendzeleke swi amukele malembe yo hambana swinene:

Le Australia, nsinya lowu kumekaka eka Tertiary basalt wu lahliwile kahle eka ku khuluka ka lava loku vumbiweke hi basalt, hikuva a wu hisiwa hi ku hlangana na lava ya ndzilo. Tihunyi leti ti "ti vekiwile" hi radiocarbon analysis kuva tiri kwalomu ka 45,000 wa malembe, kambe basalt yi "dated" hi ndlela ya potassium-argon kuya eka 45 million wa malembe hi vukhale. (7) .

2. Stratification rate - ya nonoka kumbe ya hatlisa? Mianakanyo yin’wana ya le ndzhaku endzhaku ka timiliyoni ta malembe hileswaku swiphemu leswi nga emisaveni swi hlengeletanile ehenhla ka xin’wana ni xin’wana eka maendlelo lama tekaka timiliyoni ta malembe. Mianakanyo leyi yi tisiwa hi Charles Lyell hi lembe-xidzana ra vu-19. Hi xikombiso, Darwin u titshege hi xikombiso xa mianakanyo lexi nyikeriweke hi Lyell. Xisweswo, eka buku ya yena ya On the Origin of Species, u tsarile hilaha miehleketo ya Lyell yi n'wi khumbeke hakona (tl. 422): "Mani na mani loyi a nga amukeriki ku leha loku nga pimiwiki ka minkarhi leyi hundzeke endzhaku ko hlaya buku yo hlamarisa ya Sir Charles Lyell leyi nge 'Principles of Geology' – leyi van’wamatimu va nkarhi lowu taka va ta swi lemuka leswaku va tisile nhluvuko eka xiyenge xa ​​sayense ya ntumbuluko – a ta endla kahle loko a vekela etlhelo buku leyi ya mina hi nkarhi wun’we".

    Kambe xana swiphemu leswi swi vumbiwile hakatsongo-tsongo? Loko Charles Lyell a humesa mhaka ya leswaku strata i mbuyelo wa maendlelo yo nonoka, swilo swo hlayanyana swi vulavula ku lwisana na leswi. Hi leswi swikombiso swi nga ri swingani

Masalela ya vanhu ni nhundzu . Xin’wana lexi tsakisaka lexi kumiweke hileswaku ti fossils ta vanhu na nhundzu swikumeke hambi kuri endzeni ka maribye na carbon strata (Glashouver, WJJ, So entstand die Welt, Hänssler, 1980, pp. 115-6; Bowden, M., Ape-men-Fact kumbe Fallacy ?Sovereign Publications, 1981 / Barnes, FA, Mhaka ya Marhambu eRibyeni, Mananga/Hukuri, 1975, tl. 36-39). Hilaha ku fanaka, swilo swa vanhu swofana na madamu swikumeke eka ti strata leti hlayiweke tani hi malahla. Ebukwini yakwe leyi nge Time Upside Down (1981), Erich A. von Frange u xaxamete swilo swin’wana leswi kumekaka eka malahla. Leswi swi katsa xikhumba lexitsongo xa nsimbi, hamele ya nsimbi, xitirho xa nsimbi, xipikiri, xibya xa nsimbi lexi nga ni xivumbeko xa bele, bele, rhambu ra nhamu ya n’wana, khwiri ra munhu, mavoya mambirhi ya munhu, nenge wa munhu lowu endliweke hi fossil.

   Xana leswi swi vula yini? Swikombisa leswaku ti strata leti tekiwaka tani hi ta khale, entiyisweni, tina malembe ya magidi nyana ntsena naswona aswinga teka nkarhi woleha kuva ti vumbiwa. Miehleketo ya Lyell ya ku hlengeletiwa ka ti strata ehenhla ka yin’wana na yin’wana eka timiliyoni ta malembe a yi nge khomi ntiyiso. Swa twala ku pfumela leswaku vunyingi bya swiphemu leswi, leswi tekiweke tanihi madzana ya timiliyoni ta malembe hi vukhale, swi vumbeke eka khombo ro fana ni Ndhambi hi rivilo lerikulu naswona eka magidi ma nga ri mangani ntsena ya malembe lama hundzeke. Vativi va hundzuluko hi voxe a va pfumeli leswaku vanhu va hanye eka makume kumbe madzana ya timiliyoni ta malembe lama hundzeke.

Ku hava ku khuluka ka mati . Loko u languta Grand Canyon na tindzhawu tin’wana letikulu ta ntumbuluko, hi xikombiso, unga vona ti strata ehenhla ka yin’wana na yin’wana. Kambe loko ku ri ni ku hlangana ko tala eGrand Canyon ni le tindhawini tin’wana, xana ku khuluka ka mati ku vonaka exikarhi ka swiphemu leswi?

    Nhlamulo yi le rivaleni: e-e. Ku khuluka ka mati a ku kumeki eGrand Canyon kumbe kun’wana. Kuhambana na sweswo, switikomba onge ti strata ti hlanganisiwe hindlela yin’we swinene naswona tivumbiwile ehenhla ka yin’wana handle ko wisa. Ti interfaces ta ti layers tifanele kuva ti jagged swinene naswona tinga ringani hinkwako loko erosion ayi ti khumbile kuringana nkarhi woleha, kambe leswi aswi tano. Hi xikombiso, mpfula yin’we ya matimba ntsena yi nga endla swirhendzevutana leswi dzikeke ehenhla ka swilo leswi nga ni swilo leswi nga ni mati, hi nga ha vuli timiliyoni ta malembe ya ku va yi ri ekusuhi ni ku khuluka ka mati.

    Nhlamuselo ya kahle swinene ya kuvumbiwa ka ti deposits hileswaku tivumbiwile hi nkarhi wo koma, masiku nyana kumbe mavhiki nyana hiku tala. Timiliyoni ta malembe a ti nge vi ntiyiso. Hambi ku ri eminkarhini ya manguva lawa, ku xiyiwile leswaku, hi xikombiso, leyara ya ribye ra sandi leri tiyeke mitara ri nga vumbiwa hi timinete ta 30 ku ya eka 60. Swin’wana hi mhaka leyi eka xitlhokovetselo lexi landzelaka:

   (...) Kambe hi kuma yini ematshan’weni ya sweswo?

    'Xiphiqo lexi swivandla leswi swa flat swivaka ngopfu eka malembe yo leha ya geologic i ku pfumaleka ka erosion ya underlayer leyi languteriweke eka swivandla leswi. Eka timiliyoni to tala ta malembe lawa ku ringanyetiweke leswaku ku va ni swivandla leswi, u nga langutela ku khuluka loku nga tshamisekangiki loku vonakaka, naswona swivandla a swi fanelanga swi va xiphepherhele nikatsongo.

  (...) Dokodela Roth u hlamusela ku ya emahlweni tanihi leswi:

    'Ku hambana lokukulu exikarhi ka xivumbeko xa flat xa ti layers, ngopfu ngopfu ehenhla ka ti underlayers ta ti paraconforities totala, loko ku pimanyisiwa na eroded highly irregular topography ya sweswi ya vuandlalo bya ndzhawu leyi, swikombisa xiphiqo lexi swivandla leswi swivangaka eka malembe yo leha ya geologic. Loko magidi yotala ya malembe lawa ya humelerile hakunene, hikokwalaho ka yini tinhlohlorhi ta swiphemu swale hansi tinga tshamisekangi swinene tani hileswi swinga xiswona eka topography ya sweswi ya ndzhawu liya? Switikomba onge timiliyoni ta malembe lawa ya ringanyetiweke eka kholomo ya geologic aya si tshama ya humelela. Ku tlula kwalaho, loko nkarhi wa geologic wu kayivela eka ndhawu yin’wana, kutani wu kayivela emisaveni hinkwayo.’ (8) .

Strata yi hatle yi vumbiwa eminkarhini ya manguva lawa . Loko ku ehleketiwile leswaku ti strata tivumbiwile hiku nonoka eka timiliyoni ta malembe kuya hi tidyondzo ta Charles Lyell, kuna swibumabumelo swintsongo leswi tirhaka leswi lwisanaka na yona, laha ti strata ti vumbiweke hiku hatlisa. Hi xikombiso, malunghana ni ku buluka ka vholkheno ya St. A swi tekanga timiliyoni ta malembe, kambe hi masiku nyana ti strata ti hlengeletanile ehenhla ka yin’wana. Lexi a xi hlamarisa nakambe a ku ri leswaku endzhakunyana ku vumbiwe nkova endhawini leyi fanaka, naswona mati ma sungule ku khuluka eka wona. Hambi ku ri endlelo leri a ri tekanga timiliyoni ta malembe, hilaha swidyondzi swa hundzuluko a swi ta swi ehleketa hakona, kambe hinkwaswo swi humelerile endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani. Ku fanele ku tekiwa leswaku, hi xikombiso, Grand Canyon ni swivumbeko swin’wana swo hlayanyana leswikulu swa ntumbuluko swi sungule eka maendlelo lama fanaka ya xihatla.

    Xihlala xa Surtsey i mhaka yin’wana leyi fanaka. Xihlala lexi xi velekiwe hikwalaho ka ku buluka ka vholkheno ehansi ka mati hi 1963. Hi January 2006, magazini wa New Scientist wu hlamusele ndlela leyi swinambyana, swinambyana ni swivumbeko swin’wana swa misava swi humeleleke ha yona exihlaleni lexi ku nga si hela malembe ya khume. A swi tekanga timiliyoni kumbe hambi ku ri magidi ya malembe:

Ti canyons, ti ravines na swivumbeko swin’wana swa misava, leswi hi ntolovelo switekaka makume ya magidi kumbe timiliyoni ta malembe kuva swivumbiwa, swi hlamarisile valavisisi va geology hikuva swivumbiwile eka malembe yale hansi ka khume. (9) .

Ti fossils ta nsinya wo leha, ti dinosaur fossils nati fossils tin’wana eka strata i vumbhoni byin’we byo lwisana na mianakanyo yaleyo ya leswaku strata tivumbiwile hiku nonoka naswona eka timiliyoni ta malembe. Ti fossils ta nsinya wa misinya tikumeke kusuka eka tindzhawu tohambana hambana ta misava, leti hangalakaka eka ti strata to hlaya to hambana hambana. Xifaniso xa khale xa mugodi wa malahla wa Saint-Etienne eFurwa xi kombisa ndlela leyi swirhabyani swa ntlhanu swa mirhi leswi nga ni maribye swi nghenaka ha yona eka xin’wana ni xin’wana xa kwalomu ka khume ra swiphemu kumbe ku tlula. Hilaha ku fanaka, ku kumiwe nsinya wa murhi lowu leheke timitara ta 24 ekusuhi na Edinburgh, lowu hundzeke eka swiphemu swo tlula khume, naswona hinkwaswo swi kombisa leswaku nsinya lowu wu rhwariwe hi ku hatlisa wu yisiwa endhawini ya wona. Kuya hi mavonelo ya evolutionary, ti strata tifanele kuva tiri na timiliyoni ta malembe, kambe kunga khathariseki hinkwaswo, swirhabyani swa misinya swi anama hi ti strata leti ta "millions of years".

    Xikombiso lexi landzelaka xikombisa ndlela leyi swinga na xiphiqo ha yona ku namarhela eka stratification hiku nonoka eka timiliyoni ta malembe. Mirhi leyi yi fanele yi lahliwile hi ku hatlisa, handle ka sweswo masalela ya yona a yi nga ta va kona namuntlha. Swi tano ni le ka masalela man’wana lama kumekaka emisaveni:

Leswi a dyondzekeke eka strict Lyell’s uniformitarianism, Derek ager, profesa emeritus wa geology e Swansea University College, u hlamusela swirhabyani swin’wana swa mirhi ya fossil ya multilayer ebukwini ya yena hi swikombiso. "Loko ku enta hinkwako ka ndzhawu ya malahla ya British Coal Measures ku ringanyetiwa eka 1000 wa timitara, na leswaku a yi ta va yi vumbiwile endzhaku ka kwalomu ka 10 wa mamiliyoni ya malembe, kutani ku lahliwa ka nsinya wo leha 10 wa timitara a swi ta teka 100,000 wa malembe, hi ehleketa leswaku." stratification yi humelerile hi rivilo leri nga cinciki.Sweswo swinga hlekisa.Kumbe, loko nsinya lowu leheke 10 wa timitara awu lahliwile eka malembe ya 10, leswi swinga vula 1000 wa tikhilomitara eka miliyoni wa malembe kumbe 10 000 wa tikhilomitara eka 10 wa timiliyoni ta malembe.Leswi swifana na swi hlekisa, naswona a hi nge papalati ku fika eka makumu ya leswaku stratification hakunene yi humelerile hi ku hatlisa swinene minkarhi yin’wana... (10)

Kutani, ku humelela hi ku hatlisa ka masalela ya swirhabyani swa mirhi ni masalela man’wana swi kombetela eka yini? Nhlamuselo leyinene i khombo ra xitshuketa, leri hlamuselaka ku humelela hi xihatla ka ti deposits na ti fossils eka tona. Leswi swi nga endleka, hi xikombiso, eka Ndhambi. Swa tsakisa leswaku vativi vo hlayanyana va sayense va sungule ku amukela makhombo enkarhini lowu hundzeke, naswona a va ha swi teki swi ri swa nkoka leswaku hinkwaswo swi humelerile hi rivilo leri nga cinciki eka timiliyoni ta malembe. Vumbhoni byi seketela ngopfu makhombo ku tlula maendlelo lama nonokaka. Stephen Jay Gould, mutivi wa swilo swa khale la dumeke la nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona u kombisa ndzavisiso wa Lyell:

Charles Lyell ari gqweta hi ntirho... [naswona u] tirhise tindlela timbirhi ta vuxisi ku simeka mavonelo ya yena ya uniformitarian tani hi geology ya ntiyiso ntsena. Xosungula, u veke mannequin ya byanyi leswaku ata yi herisa... Entiyisweni, vaseketeri va catastrophism ava kongomisiwe ngopfu eka experimentally kutlula Lyell. Hakunene, swilo leswi endliweke hi ntivo-misava swi vonaka swi lava makhombo ya ntumbuluko: maribye lawa ma hambanile naswona ma soholotiwile; swivumbiwa hinkwaswo swi herisiwile. Leswaku a honisa ku kombisiwa loku ka xiviri, Lyell u cince vumbhoni hi ku ehleketa ka yena. Xa vumbirhi, ku fana ka Lyell i mpfilumpfilu wa swihehlo...

 ... Lyell a a nga ri knight yo basa ya ntiyiso na ntirho wa nsimu, kambe a a ri muhangalasi wa hi vomu wa dyondzo yo loya na yo hlawuleka leyi a yi dzime timitsu eka xiyimo lexi tiyeke xa ku rhendzeleka ka nkarhi. Hi vutshila bya yena byo vulavula, u ringetile ku ringanisa dyondzo ya yena na ku twisisa na ku tshembeka. (11) .

Hilaha swi vuriweke hakona, ndlela yin’wana leyi nga ha vaka kona yo velekiwa ka swiphemu swo tala i khombo ro fana ni Ndhambi. Leswi eka chati ya ntivo-misava swi hlamuseriwaka hi timiliyoni ta malembe, kumbexana makhombo yo tala, hinkwaswo swi nga vangiwa hi khombo rin’we ni rin’we: Ndhambi. Swinga hlamusela ku onhiwa ka ti dinosaurs, vukona bya ti fossils na swin’wana swotala leswi voniweke eka misava.

    Hi xikombiso, hakanyingi ti- dinosaur ti kumeka endzeni ka maribye yo tiya, naswona swi nga ha teka malembe ku humesa fossil yin’we eribyeni. Kambe va nghene njhani endzeni ka maribye yo tiya? Nhlamuselo yin’we ntsena leyi twalaka hileswaku ndzhope wo olova wu nghene ehenhla ka tona ivi wu nonoka. Mhaka ya muxaka lowu a yi humeleli kun’wana na kun’wana namuntlha, kambe eka khombo ro fana na ndhambi, a swi ta va swi kotekile. Swa xiyeka leswaku kwalomu ka 500 wa tirhekhodo ta khale ti kumiwile emisaveni hinkwayo, hi ku ya hi tona ku ve ni Ndhambi eMisaveni.

     Swivangelo leswinene swo vula leswaku khombo leri ri vangiwe hi ku kongoma eka Ndhambi na swona i mhaka ya leswaku swilo leswi nga le lwandle swi tolovelekile emisaveni hinkwayo, hilaha switlhokovetselo leswi landzelaka swi kombisaka hakona. Yo sungula eka tinhlamuselo leti yi huma ebukwini ya James Hutton, tata wa ntivo-misava, ya malembe yo tlula 200 lama hundzeke:

Hi fanele ku gimeta hi leswaku ti layers hinkwato ta misava (...) ti vumbiwile hi sandi na gravel leswi hlengeletaneke ehansi ka lwandle, ti crustacean shells na coral matter, misava na vumba. (J. Hutton, Dyondzo ya Misava l, 26. 1785)

JS Shelton: Eka matiko-nkulu, maribye ya sedimentary yale lwandle ya tolovelekile swinene naswona ya hangalakile kutlula maribye yan’wana hinkwawo ya sedimentary loko ya hlanganisiwa. Leyi i yin’wana ya timhaka toleto to olova leti lavaka nhlamuselo, ku va exikarhi ka hinkwaswo leswi fambelanaka na matshalatshala ya munhu lama yaka emahlweni yo twisisa ntivo-misava lowu cincaka wa nkarhi lowu hundzeke wa geology. (J. S. Shelton: Ntivo-misava wu kombisiwile)

Xin’wana lexi kombisaka Ndhambi i vukona bya masalela ya lwandle eka tintshava to leha tofana na Himalaya, Alps na Andes. Hi leswi swikombiso swin’wana leswi humaka etibukwini ta vativi va sayense ni va ntivo-misava hi voxe:

Loko a ri karhi a famba hi xikepe xa Beagle Darwin hi byakwe u kume swiphepherhele swa le lwandle leswi nga ni masalela lama humaka ehenhla eTintshaveni ta Andean. Swi kombisa leswaku, leswi sweswi swi nga ntshava khale a swi ri ehansi ka mati. (Jerry A. Coyne: Miksi evoluutio on totta [Ha yini ku hundzuka ka swilo ku ri ntiyiso], tl. 127)

Kuna xivangelo xo languta kahle eka ntumbuluko wosungula wa maribye eka tintshava. Yi voniwa kahle etintshaveni ta Alps, etintshaveni ta Alps ta lime ta le n’walungwini, laha ku vuriwaka ndhawu ya Helvetian. Limestone i nchumu lowukulu wa ribye. Loko hi languta ribye laha eka swirhendzevutani leswinga rhetela kumbe ehenhla ka ntshava - loko hiri na matimba yo khandziya ehenhla kwalahaya - hita hetelela hikume masalela ya swiharhi leswinga fossilized, ti fossils ta swiharhi, eka rona. Switala ku onhaka swinene kambe swa koteka ku kuma swiphemu leswi tivekaka. Masalela wolawo hinkwawo i swiphepherhele swa lime kumbe marhambu ya swivumbiwa swa le lwandle. Exikarhi ka tona kuna ti spiral-threaded ammonites, naswona ngopfu ngopfu ti clams totala letingana swiphemu swimbirhi. (...) Muhlayi a nga ha tivutisa eka nkarhi lowu leswaku swi vula yini leswaku tintshava ti khoma swilo swo tala swonghasi leswi nga ni swilo swo tala, leswi nga tlhelaka swi kumeka swi ri ni swiphemu-phemu ehansi ka lwandle. (tl. 236,237 "Muuttuva maa", Pentti Eskola)

Harutaka Sakai ku suka eYunivhesiti ya Japani eKyushu u ni malembe yo tala a ri karhi a endla ndzavisiso hi masalela lawa ya le lwandle eTintshaveni ta Himalaya. Yena na ntlawa wa yena va xaxamete aquarium hinkwayo kusuka eka nkarhi wa Mesozoic. Ti sea lilies letinga tsana, letinga maxaka na ti sea urchins na ti starfish ta sweswi, ti kumeka eka marhangu ya maribye kutlula tikhilomitara tinharhu ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Ammonites, belemnites, corals na plankton swi kumeka tani hi ti fossils emaribyeni ya tintshava (...)

   Loko va ri ehenhla ka tikhilomitara timbirhi, vativi va ntivo-misava va kume ndhawu leyi siyiweke hi lwandle hi roxe. Vuandlalo bya yona bya maribye lebyi fanaka na magandlati byi fambelana na swivumbeko leswi tshamaka eka sava kusuka eka magandlati ya mati yale hansi. Hambi ku ri ehenhla ka Everest, ku kumeka swiphemu swo tshwuka swa ribye ra kalk, leswi humeleleke ehansi ka mati leswi humaka eka masalela ya swiharhi leswi nga hlayekiki swa le lwandle. ("Maapallo ihmeiden pulanieta", tl. 55)

Xana u swi kombisa njhani leswaku vukona bya vutomi eMisaveni ku ringana timiliyoni ta malembe?

Swilo swimbirhi swi tlakusiwile laha henhla leswi tirhisiwaka ku tiyisisa minkarhi ya timiliyoni ta malembe: ku pima maribye ya radioactive na mpimo wa stratification. Ku kumiwe leswaku ku hava ni un’we wa vona loyi a kombiseke leswaku minkarhi yo leha i ntiyiso. Xiphiqo xa mimpimo leyi endliwaka eka maribye hileswaku maribye lama tengeke hi ku helela se ma ni swiaki swa nhwanyana xisweswo ma languteka ma dyuharile. Naswona ti strata a ti kombeteli eka timiliyoni ta malembe hikuva nhundzu ya vanhu, hambi ku ri masalela ya vanhu ya fossil, ya kumiwile eka ti strata leti a ti tekiwa ti ri ta khale, naswona hikuva ku na vumbhoni namuntlha bya ku hlengeletiwa hi xihatla ka ti strata ehenhla ka yin’wana. Timiliyoni ta malembe ya olova ku ti kanakana hi ku ya hi timhaka leti.

    Ku vuriwa yini hi ku languteka ka vutomi emisaveni? Hi byeriwa hi ku phindha-phindha eka minongonoko ya ntumbuluko, tibuku ta xikolo ni kun’wana leswaku vutomi lebyi rharhanganeke byi ve kona emisaveni ku ringana madzana ya timiliyoni ta malembe. Xana vonelo leri ra fanela ku tshembiwa? Emhakeni leyi, u fanele u nyikela nyingiso eka tinhla leti landzelaka:

A nga kona loyi a nga tivaka malembe ya masalela ya swilo leswi feke . Xo sungula, ku fanele ku nyikeriwa nyingiso eka masalela ya masalela. Hi wona ntsena masalela ya vutomi bya nkarhi lowu hundzeke, naswona a hi na rungula rin’wana leri kumekaka.

     Kambe xana swa koteka ku tiva eka masalela ya masalela ya wona hi ku kongoma malembe ya wona? Xana swa koteka ku tiva leswaku fossil yin’wana i ya khale swinene kumbe yitsongo ku tlula yin’wana? Nhlamulo yi le rivaleni: a swi koteki ku kuma leswi. Loko fossil yin’wana na yin’wana yi ceriwa ehansi, xikombiso marhambu ya dinosaur kumbe trilobite fossil, akuri hava rhekhodo ya malembe ya yona xikan’we na leswaku yi hanya rini laha misaveni. A hi nge swi koti ku vona rungula ro tano eka yona. Un’wana ni un’wana loyi a tshovelaka fossil a nga swi xiya leswi. (Swi tano na hi xikombiso swifaniso swa le mabakweni. Valavisisi van’wana va nga ha ehleketa leswaku swi na makume ya magidi ya malembe hi vukhale, kambe hi swoxe a swi kombisi swikombiso swo tano. Entiyisweni swi nga ha va swi ri na magidi ma nga ri mangani ya malembe ntsena.)

    Ku nga khathariseki hinkwaswo, mianakanyo ya xisekelo eka dyondzo ya hundzuluko hileswaku malembe lawa ma nga tiviwa. Hambileswi masalela ya masalela hi woxe ma nga vuliki kumbe ku kombisa rungula ro karhi, vativi vo tala va hundzuluko va vula leswaku va swi tiva leswaku va hanye rini (leswi vuriwaka tafula ra mafossil ya index). Va ehleketa leswaku va ni rungula leri tiyeke malunghana ni switeji leswi kongomeke swa ti- ammonite, ti- trilobite, ti- dinosaur, swihadyana leswi mamisaka ni swivumbiwa swin’wana eMisaveni, hambileswi swi nga kotekiki ku ringanyeta nchumu wo fana ni wolowo eka ti- fossils ni tindhawu leti ti tshamaka eka tona.

Akuna munhu eMisaveni leyi loyi a tivaka sworinganela hi maribye na ti fossils kuva a kota ku kombisa hi ndlela yin’wana na yin’wana leswaku muxaka wokarhi wa fossil hakunene hi xiviri i wa khale kumbe wutsongo kutlula muxaka wun’wana. Hi marito yan’wana, akuri hava loyi anga kombisaka hakunene leswaku trilobite kusuka eka nguva ya Cambrian i ya khale kutlula dinosaur kusuka eka nguva ya Cretaceous kumbe xihadyani lexi mamisaka kusuka eka nguva ya Tertiary. Geology i nchumu wun’wana ni wun’wana handle ka sayense leyi kongomeke. (12) .

Loko ti fossils ti ceriwa ehansi, xiphiqo lexi fanaka xi tirha eka masalela ya mammoth na dinosaur. Xana ku humelela ka tona loku hambaneke emisaveni ku nga lulamile njhani loko masalela ya havumbirhi bya wona ma ri exiyin’weni lexinene naswona ma ri ekusuhi ni vuandlalo bya misava, hilaha ma talaka ku kumeka hakona? Xana munhu a nga vula njhani leswaku fossil ya dinosaur yi tele hi malembe ya 65 wa timiliyoni ku tlula mammoth kumbe fossil ya munhu loko havumbirhi bya tona ti ri exiyin’weni lexinene hi ku ringana? Nhlamulo hileswaku a nga kona loyi a nga ni rungula ro tano. Un’wana ni un’wana loyi a vulaka leswaku a swi tano u ya etlhelweni ra mianakanyo.

     Kutani ha yini vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va pfumela leswaku fossil ya dinosaur yi tele hi malembe ya kwalomu ka 65 wa timiliyoni ku tlula fossil ya mammoth? Xivangelo nkulu xa leswi i chati ya nkarhi wa geological, leyi lulamisiweke hi lembe xidzana ravu 19, i.e. khale swinene loko ndlela ya radiocarbon kumbe tindlela tin’wana ta radioactivity tinga se tumbuluxiwa, xikombiso. Malembe ya ti fossils yakumiwa kuya hi chati leyi ya nkarhi, hikuva switekiwa leswaku dyondzo ya Darwin yi lulamile naswona mintlawa yohambana hambana ya tinxaka ti humelerile emisaveni himinkarhi yohambana hambana. Kutani ku tshembiwa leswaku vutomi byi sungule elwandle, lerova eku sunguleni a ku ri ni sele yo olova ya khale, ivi ku humelela swiharhi swa le hansi ka lwandle, ivi endzhaku ku humelela tinhlampfi, ivi ku landzela tinjiya leti hanyaka emakumu ka mati, ivi ku landzela swihadyana leswi hahaka ivi eku heteleleni swinyenyana ni swihadyana leswi mamisaka. Ku tshembiwa leswaku hundzuluko wu ye emahlweni hi ku landzelelana loku, . naswona chati ya nkarhi wa geology yi endliwile hi lembe xidzana ra vu-19 hi xikongomelo lexi, leyi hambi ku ri namuntlha yi vekaka tinhlamuselo ta malembe ya masalela ya masalela hi vativi va sayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona. A ti na xivangelo xin’wana xa malembe ya ti fossils.

   Xisweswo chati ya nkarhi wa geological yi sekeriwe eka mianakanyo ya ku hundzuka hakatsongo-tsongo, ku nga xiyimo xa xisekelo xa dyondzo ya ku hundzuka. Hambiswiritano, xiphiqo hileswaku ku hava ku hundzuka hakatsongo-tsongo loku tshameke ku voniwa eka masalela ya swilo leswi feke leswi nga kombisaka leswaku tafula ra geology ri lulamile. Hambi ku ri mupfumeri la tivekaka swinene wa leswaku Xikwembu xi kona Richard Dawkins u pfumerile mhaka leyi fanaka ebukwini yakwe leyi nge Sokea Kelloseppä (s. 240 241, The Blind Watchmaker): “ Ku sukela eDarwin , vativi va hundzuluko va swi tivile leswaku masalela lama hlengeletiweke hi ku landzelelana ka minkarhi a hi nxaxamelo wa swilo leswitsongo, hi ku olova ku cinca loku xiyekaka. ” Hilaha ku fanaka, Stephen Jay Gould mutivi wa swilo swa khale la dumeke la nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona u vule leswaku: “A ndzi lavi hi ndlela yo karhi ku tekela ehansi vuswikoti lebyi nga vaka kona bya langutelo ra ku hundzuka hakatsongo-tsongo. Ndzi lava ntsena ku vula leswaku a yi si tshama yi ‘voniwa’ emaribyeni.” (13) .

   Xana ku nga gimetiwa yini eka leswi nga laha henhla? Loko kungari na nhluvuko hakatsongotsongo, swiringanyeto swa malembe ya chati ya nkarhi wa geological xikan’we naku ehleketiwa leswaku mintlawa yohambana hambana ya tinxaka ti humelerile emisaveni hi minkarhi yohambana hambana swinga kanakanisiwa. A ku na xisekelo xa mianakanyo yo tano. Ematshan’weni ya sweswo, swa twala swinene ku ehleketa leswaku mintlawa hinkwayo ya tinxaka leti hundzeke eku sunguleni a yi ri emisaveni hi nkarhi wun’we, kambe ntsena eka swiyenge swo hambana-hambana swa ikholoji, hikuva swin’wana swa swona a swi ri swiharhi swa le lwandle, swin’wana swi ri swiharhi swa le misaveni ni swin’wana exikarhi ka swona. Ku engetela kwalano, tinxaka tin’wana tofana na ti dinosaurs nati trilobites, leti havumbirhi bya tona ti tekiweke tani hi ti index fossils, ti nyamalarile. A ku na xivangelo xo pfumela leswaku tinxaka tin’wana kahle-kahle i ta khale kumbe titsongo ku tlula tin’wana. Ku hava makumu yo tano lama nga endliwaka hi ku ya hi masalela ya masalela.

    Ti fossils leti hanyaka - swivumbiwa leswi aswifanele kuva swi file eka mamiliyoni ya malembe lawa yanga hundza, kambe swikumeke swaha hanya na namuntlha - switlhela swiva vumbhoni bya leswaku timiliyoni ta malembe aya fanelanga ku tshembiwa. Entiyisweni ku ni madzana ya masalela yo tano. Muziyamu ya mutivi wa sayense wa le Jarimani Dr Joachim Scheven yina swikombiso swo tlula 500 swa muxaka lowu wa fossil leyi hanyaka. Xikombiso xin’wana nakambe i coelacanth, leyi a ku tshembiwa leswaku yi file 65 million wa malembe lawa yanga hundza, i.e. hi nkarhi wun’we na ti dinosaurs. Hambiswiritano, nhlampfi leyi yi kumiwe yi hanya eminkarhini ya manguva lawa, kutani yi tumbele kwihi ku ringana malembe ya 65 wa timiliyoni? Ndlela yin’wana, naswona yi nga ha endlekaka swinene, hileswaku a ku si tshama ku va ni timiliyoni ta malembe.

Ha yini ti- dinosaur ti nga hanyi eka timiliyoni ta malembe lama hundzeke ? Tindzimana leti hundzeke ti kombise leswaku a swi koteki ku tiva malembe lama kongomeke ya masalela ya masalela. Naswona aswinga tiyisisiwi leswaku ti fossils ta ti trilobites, ti dinosaurs kumbe ti mammoths, xikombiso, tihambana hi malembe. Akuna vumbhoni bya sayense bya leswi, kambe tinxaka leti tinga hanya hi nkarhi wun’we emisaveni, kambe ntsena eka swiyenge swohambana hambana swa ikholoji, kufana na leswi nakambe sweswi kungana tindzhawu ta lwandle, marsh, upland na tintshava na swifuwo na swimilani swa tona.

    Ku vuriwa yini hi vutomi bya laha misaveni ku ringana timiliyoni ta malembe, hilaha hi byeriwaka hakona hi ku phindha-phindha eka minongonoko ya ntumbuluko kumbe eka swihlovo swin’wana? Mhaka leyi yitshinelela kahle hiku tirhisa ndlela ya radiocarbon hikuva yinga pima malembe ya tisampulu ta organic. Ku pima kun’wana hi tindlela ta radioactive hi ntolovelo ku endliwa kusuka eka maribye, kambe ndlela ya radiocarbon yinga tirhisiwa ku endla mimpimo hiku kongoma kusuka eka ti fossils. Hafu ya vutomi bya ximfumo bya xiaki lexi i 5730 wa malembe, hikokwalaho aswifanelanga ku humelela nikatsongo endzhaku ka 100,000 wa malembe.

    Ku vuriwa yini hi ti- dinosaur? Njhekanjhekisano lowukulu eka ndzhawu leyi i mayelana na ti dinosaur. Swi vonaka swi tsakisa vanhu, naswona hi swona swi ringetiwile ku lulamisa timiliyoni ta malembe emisaveni. I vaevhangeli va vativi va hundzuluko lava va va tisaka loko swi laveka loko swi ta eka timiliyoni ta malembe.

   Kambe, kambe. Tani hilaha swinga kombisiwa hakona, ku kumiwa ka malembe ya ti dinosaurs swiseketeriwe eka chati ya nkarhi wa geological leyi hlengeletiweke hiva 1800s, leyi kumiweke yinga lulamanga minkarhi yotala. A ku na vumbhoni bya sayense bya leswaku ti- dinosaur i ta khale ku tlula, hi xikombiso, ti- mammoth ni swiharhi swin’wana leswi nga ha riki kona. Hi leswi swibumabumelo swi nga ri swingani swo olova leswi ringanyetaka leswaku ti- dinosaur a ti nga si nyamalala eka timiliyoni ta malembe lama hundzeke ni leswaku tinxaka to tala ta manguva lawa ti hanye hi nkarhi wun’we na tona.

• Tinxaka ta manguva lawa ti hanye hi nkarhi wun’we ni ti- dinosaur. Vativi va hundzuluko va tshamela ku vulavula hi nguva ya ti- dinosaur hikuva, hi ku ya hi dyondzo ya hundzuluko, va pfumela leswaku mintlawa yo hambana-hambana ya swiharhi yi humelele eMisaveni hi minkarhi yo hambana-hambana. Hi xikombiso, va ehleketa leswaku swinyenyana swi huma eka ti- dinosaur, naswona hikwalaho ti- dinosaur ti fanele ti humelele emisaveni emahlweni ka swinyenyana. Hilaha ku fanaka, va ehleketa leswaku swihadyana swo sungula leswi mamisaka a swi humelelanga emisaveni ku fikela eku heleni ka nguva ya ti- dinosaur.

    Hambiswiritano, rito leri nge nguva ya ti- dinosaur ra hambukisa hikuva ku suka eka ti- dinosaur strata ku kumiwe tinxaka leti fanaka kahle ni ta le minkarhini ya manguva lawa: turtle, crocodile, king boa, squirrel, beaver, badger, hedgehog, shark, water beak, cockroach, bee, mussel, . coral, alligator, caiman, swinyenyana swa manguva lawa, swihadyani leswi mamisaka. Hi xikombiso, ku tshembiwa leswaku swinyenyana swi huma eka ti- dinosaur, kambe ku kumiwe swinyenyana leswi fanaka eka swiphemu swa ti- dinosaur tanihi leswi swi nga xiswona namuntlha: ti- parrot, tidada, ti- drake, ti- loon, ti- flamingo, ti- owl, ti- penguin, tinyenyana ta le ribuweni, ti- albatross, ti- cormorant ni ti- avocet. Hi 2000, kutlula dzana ra ti fossils to hambana hambana ta swinyenyani swa manguva lawa ti tsarisiwile kusuka eka Cretaceous strata. Eka swikumiwa leswi, swi hlamuseriwile xikombiso eka buku ya Carl Werner leyi nge “Living Fossils”. Ku ringana malembe ya 14, u endle ndzavisiso eka masalela ya masalela ku sukela enkarhini wa dinosaur, a tolovelana ni tibuku ta xiphurofexinali ta paleontological, . naswona u endzele mimyuziyamu ya 60 ya sayense ya ntumbuluko emisaveni hinkwayo, a teka swifaniso swa kwalomu ka 60 000. Dokodela Werner u te:"Ti museum ati kombisi ti fossils leti ta swinyenyani ta manguva lawa, kumbe ku ti dirowa eka swifaniso leswi kombisaka tindzhawu ta ti dinosaur. Swi hoxile. Hi xisekelo, nkarhi wun'wana na wun'wana loko ku kombisiwa T. Rex kumbe Triceratops eka nkombiso wa museum, tidada, ti loons, ti flamingo, kumbe tin'wana." ya swinyenyana leswi swin’wana swa manguva lawa leswi kumiweke eka strata yin’we na ti dinosaur na swona swifanele ku kombisiwa.Kambe sweswo aswi endleki.A ndzi si tshama ndzi vona duck leyingana dinosaur eka museum wa matimu ya ntumbuluko, a swi tano ke?Xikhovha?A pharoti?"

   Xana ku nga kumiwa yini eka leswi nga laha henhla? Hakunene tinyenyana ti hanye hi nkarhi wun’we ni ti- dinosaur, naswona a ku na xivangelo xo pfumela leswaku ku suka eka yona ku ta va ku ri makume ya timiliyoni ta malembe.

    Ku vuriwa yini hi swihadyana leswi mamisaka? Hikuya hi swiringanyeto swin’wana, kwalomu ka 432 wa tinxaka ta swihadyani leswi mamisaka swikumeke swi hanya swin’we na ti dinosaur ( Kielan-Jaworowska, Z., Kielan, Cifelli, RL, na Luo, ZX, Mammals from the Age of Dinosaurs: Origins, Evolution and Structure, Columbia Nkandziyiso wa Yunivhesiti, NY, 2004) . Hilaha ku fanaka, marhambu ya ti- dinosaur ya kumiwile exikarhi ka marhambu lama fanaka ni marhambu ya tihanci, ya homu ni ya tinyimpfu (Anderson, A., Tourism falls victim to tyrannosaurus, Nature, 1989, 338, 289 / Dinosaurus yi nga ha va yi file hi ku miyela phela, 1984, New Scientist, 104, 9.) , hikwalaho ti- dinosaur ni swiharhi leswi mamisaka swi fanele swi hanye hi nkarhi wun’we.

   Ku ya emahlweni, eka mbulavurisano wa vhidiyo na Carl Werner, muhlayisi wa Muziyama ya le Utah ya Matimu ya le Mahlweni, Dokodela Donald Burge, u hlamuserile: “Hi kuma masalela ya swihadyana leswi mamisaka kwalomu ka hinkwaswo leswi hi ceriweka hi ti- dinosaur. Hi na khume ra tithani ta vumba bya bentonite lebyi nga na ti fossils ta swihadyani leswi mamisaka, naswona hi le ka endlelo ro ti nyika valavisisi van’wana. A hi mhaka ya leswaku a hi nga ta ti kuma ti ri ta nkoka, kambe hikuva vutomi byi komile, naswona a ndzi hlawulekile eka swihadyani leswi mamisaka: ndzi hlawulekile eka swihadyani leswi hahaka na ti dinosaur”. Tinxaka leti ta swivono ti kombisa leswaku tinxaka kusuka eka mintlawa hinkwayo ya swiharhi ti hanye hi nkarhi wun’we minkarhi hinkwayo, kambe ntsena eka swiyenge swohambana hambana swa ikholoji. Tin’wana ta tinxaka leti, to tanihi ti- dinosaur, ti nyamalarile. Hambi ku ri namuntlha, tinxaka ta swiharhi ta fa.

• Tinyama to olova ti kombetela eka nkarhi wo koma . Khale a ku vuriwa leswaku ku vekiwa ka nkarhi wa ti- dinosaur ku sekeriwe ngopfu eka chati ya nkarhi wa geological ya lembe xidzana ra vu-19 laha ku tshembiwaka leswaku ti- dinosaur ti nyamalarile eka malembe ya 65 wa timiliyoni lama hundzeke.

   Ti fossils ta ti dinosaur na tona tinga nun’hwela ku bola. Jack Horner, mutivi wa sayense loyi a pfumelaka eka dyondzo ya hundzuluko, u vule malunghana ni ndhawu leyikulu leyi ku tshuburiweke masalela ya ti- dinosaur leswaku “marhambu hinkwawo ya le Hell Creek ma nun’hwela.” Xana marhambu ma nga nun’hwetela njhani endzhaku ka makume ya timiliyoni ta malembe? Loko a va ri va khale hi ndlela yoleyo, hakunene ku nun’hwela hinkwako a ku ta va ku va siye sweswi.

    Xana valavisisi va fanele va endla yini? Swinga antswa ku tshika chati ya nkarhi wa geological leyi endliweke hi lembe xidzana ravu 19 kutani u kongomisa hiku kongoma eka ti fossils. Loko ka ha ri na tinyama to olova, tiphrotheyini, DNA na radiocarbon leyi saleke eka tona, a swi nge vi xivutiso xa timiliyoni ta malembe. Kuva kona ka swilo leswi eka ti fossils swikomba nkarhi wo koma. Lawa i ti metrics ta kahle eka ku ringanyeta malembe ya ti fossils.

• Tinhlamuselo ta tidragon. Vo tala va vula leswaku munhu a nga hanyanga hi nkarhi wun’we ni ti- dinosaur. Hambiswiritano, ku ni swikombo swo tala leswi vulavulaka hi tidragon eka ndhavuko wa vanhu. Vito leri nge dinosaur ri sunguriwe hi munhu loyi a hanyeke hi nkarhi wa Darwin, Richard Owen, hi 1841, kambe hi malembe-xidzana yo tala malunghana ni tidragon a ku vuriwa. Hi lawa tinhlamuselo tin’wana eka nhloko-mhaka leyi:

Tidragon eka mintsheketo, hi ndlela yo hlamarisa, ti fana na swiharhi swa xiviri leswi hanyeke enkarhini lowu hundzeke. Swifana na swihadyani leswikulu leswi hahaka (dinosaurs) leswinga fuma tiko khale swinene loko ku vuriwa leswaku munhu u humelerile. Hi ntolovelo tidragon a ti tekiwa ti bihile ni leti onhaka. Rixaka rin’wana ni rin’wana a ri kombetela eka vona eka mintsheketo ya rona. ( Encyclopedia ya Buku ya Misava Hinkwayo, Vhol. 5, 1973, s. 265)

Ku sukela eku sunguleni ka matimu lama rhekhodiweke, tidragon ti humelerile hinkwako: eka marungula yo sungula ya Vaasiriya na Babilona ya nhluvukiso wa nhluvuko, eka matimu ya Vayuda ya Testamente ya Khale, eka matsalwa ya khale ya China na Japani, eka ntsheketo wa Greece, Rhoma na Vakreste vo sungula, eka swifaniso swa Amerika ra khale, eka mintsheketo ya Afrika na India. Swa tika ku kuma rixaka leri a ri nga katsi ti dragon eka matimu ya rona ya ntsheketo...Aristotle, Pliny na vatsari van’wana va nkarhi wa classical va vule leswaku switori swa ti dragon swi sekeriwe eka ntiyiso ku nga ri eka miehleketo. (14) .

Bibele yi tlhela yi boxa vito ra dragona minkarhi yo hlaya (xikombiso Yobo 30:29: Ndzi makwerhu eka tidragon, na munghana wa swinyenyana). Emhakeni leyi, nhlamuselo leyi tsakisaka emhakeni leyi yi nga kumiwa eka mutivi wa sayense la nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, Stephen Jay Gould. U xiyile leswaku loko buku ya Yobo yi vulavula hi Behemoth, xiharhi xin’we ntsena lexi nhlamuselo leyi yi fambelanaka na xona i dinosaur ( Pandans Tumme , s. 221, Ordfrontsförlag, 1987). Tanihi mutivi wa hundzuluko, a a pfumela leswaku mutsari wa buku ya Yobo u fanele a kume vutivi bya yena bya masalela lama tshuburiweke. Kambe, leyi yin’wana ya tibuku ta khale swinene eBibeleni yi vulavula kahle hi xiharhi lexi hanyaka (Yobo 40:15 Vonani sweswi behemoth, leyi ndzi yi endleke na n’wina; yi dya byanyi ku fana na homu...).

   Tidragon ti tlhela ti humelela eka vutshila (www.dinoglyphs.fi). Swifaniso swa ti dragon swi rhekhodiwile, xikombiso, eka switlhangu swa nyimpi (Sutton Hoo) na swikhaviso swa le rirhangwini swa tikereke (xikombiso SS Mary na Hardulph, England). Enyangweni ya Ixtar emutini wa khale wa Babilona, ​​ku engetela eka tinkunzi ni tinghala, ku kombisiwe tidragon. Eka ti cylinder seals tosungula ta Mesopotamiya, ti dragons letingana misisi leyi lavaka ku leha kufana na tinhamu ta humelela (Moortgat, A., The art of ancient Mesopotamia, Phaidon Press, London 1969, pp. 1,9,10 na Plate A.). Buku ya Vance Nelson leyi nge Dire Dragonsyi vula swikombiso leswi engetelekeke. Lexi hlamarisaka hi buku leyi hileswaku yi kombisa vutshila bya khale mayelana na ti dragon/dinosaurs, xikan’we na swifaniso leswi dirowiweke hi vativi va hundzuluko va manguva lawa hi voxe leswi sekeriweke eka marhambu ya ti dinosaur. Vahlayi hi voxe va nga pimanisa ku fana ka mintirho ya khale ya vutshila, kun’we ni swifaniso leswi dirowiweke hi ku ya hi marhambu. Ku fana ka tona ku le rivaleni swinene.

   Ku vuriwa yini hi zodiac ya Xichayina? Xikombiso lexinene xa ndlela leyi ti- dinosaur ti nga ha vaka ti ri tidragon ha yona hakunene i horoscope leyi, leyi tiviwaka yi ri ni malembe-xidzana yo tala yi ri kona. Kutani loko zodiac ya Machayina yi sekeriwe eka swikombiso swa swiharhi swa 12 leswi phindha-phindhiwaka hi swirhendzevutana swa malembe ya 12, ku ni swiharhi swa 12 leswi katsekaka. 11 wa tona ti tolovelekile hambi ku ri eminkarhini ya manguva lawa: mbewulani, homu, yingwe, hare, nyoka, hanci, tinyimpfu, nghala, huku, mbyana na nguluve. Ematshan’weni ya sweswo, xiharhi xa vu-12 i dragona, leyi nga riki kona namuntlha. Xivutiso lexinene hileswaku loko swiharhi leswi swa 11 a swi ri swiharhi swa xiviri, ha yini dragona a yi ta va xihlawuhlawu ni xivumbiwa xa ntsheketo? Xana a swi twali ngopfu ku ehleketa leswaku yi tshame yi hanya hi nkarhi wun’we ni vanhu, kambe yi herile ku fana ni swiharhi swin’wana swo tala? I swinene ku tsundzuka nakambe leswaku rito leri nge dinosaur ri sunguriwe ntsena hi lembe-xidzana ra vu-19 hi Richard Owen. Emahlweni ka sweswo, vito leri nge dragona a ri tirhisiwa ku ringana malembe-xidzana yo tala. 

Xana u yi lulamisa njhani dyondzo ya hundzuluko?

Dyondzo ya hundzuluko yi hambanile hi ku helela ni ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa. Mianakanyo leyi, leyi vekiweke hi Darwin, yi ehleketa leswaku hinkwaswo swi sungule hi sele leyitsongo ya nsinya, leyi endzhaku yi hundzukeke hi timiliyoni ta malembe yi va swivumbeko leswi rharhanganeke swinene.

   Kambe xana dyondzo ya Darwin i ntiyiso? Yi nga kamberiwa hi ku tirhisa vumbhoni lebyi tirhaka. Hi leti tinhla tin’wana ta nkoka.

1. Ku velekiwa ka vutomi hi byoxe a ku tiyisekisiwanga . Loko vutomi byi nga si hundzuka, byi fanele byi va kona. Kambe hi lexi xiphiqo xo sungula xa dyondzo ya Darwin. Mhaka hinkwayo a yi na masungulo ya yona, tanihi leswi vutomi byi nga ta ka byi nga humeleli hi byoxe, hilaha se swi xiyiweke hakona eku sunguleni. Vutomi ntsena lebyi nga tisaka vutomi, naswona a ku na xihlawuhlawu lexi kumiweke eka nawu lowu. Xiphiqo lexi xi hlangana na xona loko munhu a namarhela modele wa nhlamuselo ya vupfumeri bya leswaku Xikwembu xi kona ku sukela eku sunguleni ku ya fika emakumu. 

2. Radiocarbon yi kaneta miehleketo ya nkarhi wo leha . Xiphiqo xin’wana hileswaku radiocarbon yikona eka ti fossils na malahla ya minkarhi hinkwayo, leswinga tekiwa tani hi timiliyoni ta malembe (Lowe, DC, Problems associated with use of coal as a source of 14C free background material, Radiocarbon 31 (2): 117 -120, 1989). Kuva kona ka radiocarbon swivula ntsena eka magidi ya malembe, leswivulaka leswaku akuri hava nkarhi lowu saleke eka nhluvukiso lowu ehleketiwaka. Lexi i xiphiqo lexikulu eka dyondzo ya Darwin hikuva vativi va hundzuluko va pfumela eka xilaveko xa timiliyoni ta malembe.

3. Ku buluka ka Cambrian ku kaneta hundzuluko . Emahlweninyana ku boxiwile ndlela leyi leswi vuriwaka ku buluka ka Cambrian swi kanetaka ha yona murhi wa hundzuluko (ku ehleketiwa ka leswaku sele yo olova ya nsinya yi hundzuke swivumbeko leswintshwa swa vutomi). Kumbe murhi lowu wu langute ehansi. Data ya fossil yikombisa leswaku kusukela ekusunguleni, ku rharhangana na ku fuwa ka tinxaka aswi katseka. Leswi swi fambisana na modele wa ku tumbuluxa.

4. Ku hava switwi ni swirho leswi nga hluvukangiki ngopfu . Loko dyondzo ya hundzuluko a yi ri ntiyiso, ku fanele ku va ni timiliyoni ta switwi leswi ha ku hundzukaka, mavoko, milenge kumbe masungulo man’wana ya swirho swa miri eka ntumbuluko. Ematshan’weni ya sweswo, swirho leswi swa miri swi lunghekile naswona swa tirha. Hambi ku ri Richard Dawkins, mupfumeri la tivekaka swinene wa leswaku Xikwembu xi kona, wa pfumela leswaku muxaka wun’wana ni wun’wana wa swiharhi ni xirho xin’wana ni xin’wana xa muxaka wun’wana ni wun’wana lowu kambisisiweke ku fikela sweswi wu ni vutshila eka leswi wu swi endlaka. Ku xiya ko tano ku fambisana swinene ni dyondzo ya hundzuluko, kambe ku fambisana kahle ni xikombiso xa ntumbuluko:

Ntiyiso lowu sekeriweke eka leswi xiyiweke hileswaku muxaka wun’wana na wun’wana na xirho xin’wana na xin’wana endzeni ka muxaka lowu ku fikela sweswi wu kamberiweke wu kahle eka leswi wu swi endlaka. Timpapa eka swinyenyani, tinyoxi na makondlo swikahle eka ku haha. Mahlo ma ni vutshila byo vona. Matluka ya kahle eka photosynthesis. Hi hanya eka pulanete, laha hi rhendzeriweke hi kumbexana tinxaka ta khume ra timiliyoni, leti hinkwato hi ku tiyimela ti kombisaka ku tikhoma lokukulu ka ku vonakala ka ku endliwa. Muxaka wun’wana ni wun’wana wu fambisana kahle ni vutomi bya wona byo hlawuleka. (15) .

Eka nhlamuselo ya yena ya khale, Dawkins hi ndlela leyi nga kongomangiki u pfumela vukona bya vumaki bya vutlhari, hambi leswi a kanetaka hi vomu. Hambiswiritano, vumbhoni byi kombisa kahle leswaku ku ni vumaki bya vutlhari. Xivutiso lexi faneleke hi lexi; Xana swa tirha? Hi leswaku, loko hinkwaswo swi tirha, i mhaka ya xivumbeko lexi tirhaka na pulani ya vutlhari, naswona xivumbeko a xi nga ta va xi humelerile hi xoxe.

    Swa hlamarisa leswaku loko ku ri ni xifaniso xa mutlangi wa bolo ya milenge Jari Litmanen eLahti, hi xikombiso, hinkwavo lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va pfumela leswaku ku endliweke hi vutlhari endzhaku ka xona. A va tshembi leswaku xifaniso lexi xi velekiwile hi xoxe, kambe va pfumela eka ku endliwa ka vutlhari eka endlelo ra ku velekiwa ka xona. Hambiswiritano, ti yirisa ku endliwa ka vutlhari eka swivumbiwa leswi hanyaka leswi rharhanganeke minkarhi yo tala naswona swi nga famba-fambaka, swi andza, swi dya, swi wela exikarhi ka rirhandzu ni ku twa mintlhaveko yin’wana. Leyi a hi ku anakanya loku twisisekaka swinene.

5. Tifossil ti kaneta hundzuluko . Se swikombisiwile leswaku akuri na nhluvuko hakatsongotsongo eka ti fossils. Stephen Jay Gould, exikarhi ka van’wana, u te: “A ndzi lavi hi ndlela yo karhi ku tekela ehansi vuswikoti lebyi nga vaka kona bya langutelo ra ku hundzuka hakatsongo-tsongo. Ndzi lava ntsena ku vula leswaku a yi si tshama yi ‘voniwa’ emaribyeni.” (16). Hilaha ku fanaka, vativi van’wana vo hlayanyana lava dumeke va swilo swa khale va pfumerile leswaku ku hundzuka hakatsongo-tsongo a ku vonaki eka masalela ya masalela, hambileswi ku nga xisekelo xa xisekelo xa dyondzo ya Darwin. Nhlamuselo ya leswaku rhekhodo ya fossil a yi helelanga na yona a ya ha vitaniwa. A ka ha ri sweswo, hikuva kwalomu ka dzana ra timiliyoni ta masalela ya masalela ya masalela ya xirhendzevutani ya ceriwe emisaveni. Loko ku nga ri na ku kula hakatsongo-tsongo kumbe swivumbeko swa le xikarhi eka nchumu lowu, naswona a swi kona eka swilo leswi saleke ehansi. Mavonelo lama landzelaka ya kombisa ndlela leyi tifomo ta le xikarhi ti kayivelaka ha yona:

Swi hlamarisa leswaku swivandla leswinga eka swilo swa fossil switshamisekile hindlela yokarhi: ti fossils ti kayivela eka tindzhawu hinkwato ta nkoka. (Francis Hitching, Nhamu ya Nghwazi , 1982, tl. 19)

Ku nga khathariseki leswaku hi ya kule ku fikela kwihi eka nkarhi lowu hundzeke eka nxaxamelo wa masalela ya swiharhi sweswo leswi tshameke swi hanya emisaveni, a hi nge kumi hambi ku ri xiphemu xa swivumbeko swa swiharhi leswi a swi ta va swivumbeko swa le xikarhi exikarhi ka mintlawa leyikulu na phyla... Mintlawa leyikulu ya mfumo wa swiharhi a yi hlangana eka yin’wana na yin’wana. Swifana naswona swive tano kusukela ekusunguleni... Naswona akuri na xiharhi lexinga vekiwa eka phylum ya xona kumbe ntlawa lowukulu lowu kumiweke kusuka eka tinxaka tosungula ta maribye lawa yanga stratified... Ku pfumaleka loku loku hetisekeke ka swivumbeko swale xikarhi exikarhi ka mintlawa leyikulu ya swiharhi yi nga hlamuseriwa hi ndlela yin’we ntsena... Loko hi tiyimisele ku teka mintiyiso tani hi leswi yi nga xiswona, hi fanele ku pfumela leswaku a ku si tshama ku va na swivumbeko swo tano swa le xikarhi; hi marito man’wana, mintlawa leyi leyikulu yi ve ni vuxaka lebyi fanaka eka yin’wana ni yin’wana ku sukela eku sunguleni.(Austin H. Clark, Ntumbuluko Lowuntshwa, tl. 189)

Xana ku nga kumiwa yini eka leswi nga laha henhla? Hi fanele ku ala dyondzo ya Darwin hi ku ya hi ti fossils, tani hi leswi Darwin hi yexe a vuleke hi ku ya hi datha ya fossil leyi kumiweke hi nkarhi wolowo: “Lava va pfumelaka leswaku xitlhokovetselo xa geological xi helerile ngopfu kumbe ku tlula va ta ala dyondzo ya mina” (17 ).

6. Ku hlawula ka ntumbuluko na ku fuwa a swi tumbuluxi nchumu wuntshwa . Ebukwini yakwe leyi nge On the Origin of Species, Darwin u humese mianakanyo ya leswaku ku hlawula ka ntumbuluko hi kona ku nga endzhaku ka hundzuluko. U tirhisile tani hi xikombiso ku hlawula loku endliweke hi munhu, i.e. ku fuwa, na ndlela leyi swi kotekaka ha yona ku kucetela ku languteka ka swiharhi hi ku tirhisa swona.

    Hambiswiritano, xiphiqo xa ku hlawula ka ntumbuluko ni ku hlawula ka vanhu hi leswaku a swi vumbi nchumu wuntshwa. Va hlawula ntsena eka leswi se swi nga kona, hi leswaku, swa khale . Timfanelo to karhi ti nga kandziyisiwa ni ku hanya, kambe a hi ku hanya ntsena loku humesaka rungula lerintshwa. Xivumbiwa lexi nga kona a xa ha swi koti ku cinca xi va xin’wana.

   Hilaha ku fanaka, ku hambana ka humelela, kambe ntsena eka swipimelo swo karhi. Leswi swinga endleka hikuva swifuwo na swimilani swiendliwa ka ha ri emahlweni na ku koteka ka ku cinca naku tswala. Xikombiso, ku fuwa swinga khumba ku leha ka milenge ya mbyana kumbe vukulu na xivumbeko xa swimilani, kambe eka nkarhi wun’wana uta hlangana na mpimo naswona unga hundzi eka sweswo. Ku hava tinxaka tintshwa leti humelelaka naswona akuna swikombiso swa vuxokoxoko byintshwa.

Hi ntolovelo vafuwi va kuma leswaku endzhaku ka tinxaka ti nga ri tingani ta ku basisiwa, ku fikeleriwa mpimo lowukulu: ku ya emahlweni ku tlula mpimo lowu a swi koteki, naswona a ku tumbuluxiwile muxaka wuntshwa. (...) Hikwalaho, swikambelo swa ku tswala swi herisa dyondzo ya hundzuluko ematshan’weni yo yi seketela. (Ku vitaniwa, 3.7.1972, tl. 8,9)

Xiphiqo xin’wana i ku pfumala xitekela. Loko ku cinca ni ku pfumelelana ni swiyimo swi ri karhi swi endleka, ndzhaka yin’wana leyi fuweke ya xitekela leyi vakokwa wo sungula a va ri na yona ya lahleka. Loko swivumbiwa swotala swihlawulekile, xikombiso hikokwalaho ka kutswalana kumbe ku hambana ka ndzhawu, kuva na ndzhawu yitsongo ya ku hambana eka nkarhi lowu taka. Xitimela xa hundzuluko xi famba hi ndlela leyi hoxeke loko xi teka nkarhi wo tala. Ndzhaka ya xitekela yi pfumala, kambe ku hava tinxaka letintshwa ta xisekelo leti humelelaka.

7. Ku cinca ka swiaki swa xitekela a swi humesi rungula lerintshwa ni tinxaka letintshwa ta swirho s. Loko ku ri dyondzo ya hundzuluko, vativi va hundzuluko va vula ntiyiso leswaku swa humelela. I mhaka ntsena ya leswi vuriweke hi hundzuluko. Loko ku ri xivutiso xa ku cinca-cinca loku tolovelekeke ni ku pfumelelana ni swiyimo, vativi va hundzuluko va vula ntiyiso swinene leswaku xa xiyiwa. Ku ni swikombiso leswinene swa sweswo eka tibuku ta vativi va hundzuluko hi voxe. Ematshan’weni ya sweswo, dyondzo ya khale ya sele -ku ya eka munhu i mianakanyo leyi nga tiyisekiki leyi nga si tshamaka yi voniwa eka ntumbuluko wa manguva lawa kumbe eka masalela ya swilo leswi feke.

    Ku nga khathariseki hinkwaswo, vativi va hundzuluko va ringeta ku kuma endlelo leri nga ta hlamusela ku kula ku suka eka sele yo olova ya khale ku ya eka swivumbeko leswi rharhanganeke. Va tirhise ku cinca ka swiaki swa xitekela leswaku va pfuneta eka leswi.

    Hambiswiritano, ku cinca ka swiaki swa xitekela ku yisa eka tlhelo leri hambaneke hi tlhelo ra ku kula. Ti degenerate, i.e. ti teka nhluvukiso ti ya ehansi. Loko a va ta yisa nhluvuko emahlweni, valavisisi a va ta boheka ku kombisa magidi ya swikombiso swa ku cinca ka swiaki swa xitekela leswi engetelaka rungula ni nhluvuko lowu yaka ehenhla, kambe leswi a swi kotekanga. Ku cinca ka humelela - timpapa na swirho leswi onhakeke, ku lahlekeriwa hi pigment... - kambe akuna swikombiso leswinga erivaleni swa ku tlakuka ka mahungu leswi voniweke. Hi hala tlhelo, ku kumiwile hi ku ringeta ku cinca ka swiaki swa xitekela leswaku ngopfu-ngopfu ku tumbuluxiwa swilo leswi hundzukeke leswi se swi nga kona ka ha ri emahlweni. Ku cinca loku fanaka ka swiaki swa xitekela ku phindha-phindhiwa hi ku phindha-phindha eka swikambelo.

   I ntiyiso leswaku i ntiyiso leswaku ku cinca kun’wana ka swiaki swa xitekela ku nga pfuna eka, hi xikombiso, ndhawu leyi nga ni chefu kumbe endhawini leyi nga ni swidlaya-switsongwatsongwana swo tala, kambe loko swiyimo swi tlhelela eka ntolovelo, vanhu lava nga ni ku cinca loku hi ntolovelo a va hanyi ehansi ka swiyimo leswi tolovelekeke. Xikombiso xin’wana i ku kayivela ka ngati ka tisele ta sickle cell. Vanhu lava nga ni mutation leyi va nga endla kahle eka tindhawu leti nga ni malariya, kambe i vuvabyi lebyikulu eka ndhawu leyi nga riki na malariya. Loko ku cinca loku ku kumiwa tanihi ndzhaka eka vatswari havambirhi, vuvabyi lebyi bya dlaya. Hilaha ku fanaka, tinhlampfi leti lahlekeriwa hi mahlo ya tona hikwalaho ka ku cinca ka swiaki swa xitekela ti nga hanya emabakweni ya munyama kambe ku nga ri ehansi ka swiyimo leswi tolovelekeke. Kumbe switsotswana leswi lahlekeriweke hi timpapa ta swona hikwalaho ka ku cinca ka switsongwatsongwana swi nga swi kota ku lawula eswihlaleni leswi nga ni moya hikuva a swi haha ​​elwandle hi ku olova, kambe kun’wana swi le khombyeni.

    Valavisisi vo hlayanyana lava toloveleke ndhawu leyi na vona va kaneta leswaku ku cinca ka swiaki swa xitekela ku ta tisa ku cinca lokukulu kutani ku tumbuluxa ku cinca lokuntshwa. Leswi swikombisiwile hi xikombiso makume ya malembe ya swikambelo swa mutation eka ti banana flies na ti bacteria. Hi lawa tinhlamuselo tin’wana leti humaka eka valavisisi malunghana ni mhaka leyi:

Hambileswi magidi ya ku cinca ka swiaki swa xitekela ku kambisisiweke enkarhini wa hina, a hi kumanga mhaka leyi nga erivaleni leyi eka yona ku cinca ka switsongwatsongwana a ku ta va ku cince xiharhi xi va lexi rharhanganeke swinene, ku humesa xivumbeko lexintshwa kumbe hambi ku ri ku vanga ku cinca loku dzikeke, lokuntshwa. (RD Clark, Darwin: Emahlweni na le ndzhaku , tl. 131)

Ku cinca loku hi ku tivaka – loku ku ehleketiwaka leswaku ku na vutihlamuleri eka ku tumbuluxiwa ka misava leyi hanyaka – hi xitalo i ku lahlekeriwa hi xirho, ku nyamalala (ku lahlekeriwa hi pigment, ku lahlekeriwa hi appendage), kumbe ku tlheriseriwa ka xirho lexi nga kona. Eka xiyimo xihi na xihi a ti vumbi nchumu lowuntshwa hakunene kumbe wa munhu hi xiyexe eka fambiselo ra swilo leswi hanyaka, nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga tekiwa tanihi xisekelo xa xirho lexintshwa kumbe tanihi masungulo ya ntirho lowuntshwa. (Jean Rostand, Buku ya Orion ya Hundzuluko , 1961, tl. 79)

Swi fanele ku twisisiwa leswaku vativi va sayense va ni netiweke leyi hlamulaka swinene ni leyi anameke yo kuma ku cinca ka swiaki swa xitekela loku engetelaka rungula. Vativi vo tala va swiaki swa xitekela va tshama va pfule mahlo ya vona. - - Hambiswiritano, a ndzi tiyiseki leswaku ku na hambi ku ri xikombiso xin’we lexi nga erivaleni xa ku cinca ka xitekela lexi handle ko kanakana a xi ta va xi tumbuluxe rungula. (Sanford, J., Entropy ya Xitekela na Xihundla xa Genome, Ivan Press, New York, tl. 17).

Mahetelelo hileswaku ku cinca ka swiaki swa xitekela a ku nge vi njhini ya hundzuluko, naswona ku hlawula ka ntumbuluko a ku nge vi njhini ya ntumbuluko, hikuva a ku na xin'we lexi tumbuluxaka rungula lerintshwa ni swivumbeko leswintshwa leswi rharhanganeke leswi lavekaka hi "ku suka eka sele yo sungula ku ya eka munhu" -thiyori. Tinhlamuselo hinkwato eka matsalwa ya evolutionary i swikombiso swa kahle, kambe swikombiso ntsena swa ku hambana na ku cinca cinca kufana na ku lwisana na ti bacteria, ku hambana ka vukulu bya nomu wa swinyenyani, ku lwisana na switsotswana eka swidlaya switsotswana, ku cinca eka mpimo wa kukula ka tihlampfi leswi vangiwaka hiku phasa ngopfu, mihlovo ya ntima na yo vonikela ya peppered moth xikan’we naku cinca hikwalaho ka swihinga swa ntivo-misava. Hinkwaswo leswi i swikombiso swa ndlela leyi nhlayo ya vaaki yi hlamulaka ha yona eka ku cinca ka mbango, kambe tinxaka ta xisekelo ti tshama ti ri tano nkarhi hinkwawo naswona a ti cinci eka tin’wana. Tibakteriya ti tshama tanihi tibakteriya, timbyana tanihi timbyana, tikati tanihi tikati, na swin’wana na swin’wana Ku cinca ka humelela, .

   Swi le rivaleni leswaku ebukwini yakwe leyi nge On the Origin of Species , Darwin na yena a nga nyikelanga swikombiso swihi na swihi swa ku cinca ka tinxaka, kambe swikombiso ntsena swa ku hambana ni ku pfumelelana ni swiyimo endzeni ka mintlawa ya xisekelo. I swikombiso leswinene, kambe a swi ha ri kona. A va kombisi "ku suka eka sele ya masungulo ku ya eka munhu" -thiyori i ntiyiso. Darwin hi byakwe u vule leswi epapileni: “Entiyisweni ndzi karhele ku byela vanhu leswaku a ndzi vuli leswaku ndzi ni vumbhoni lebyi kongomeke bya leswaku muxaka wo karhi wu cince wu va muxaka wun’wana ni leswaku ndzi pfumela leswaku vonelo leri ri lulamile ngopfu-ngopfu hikuva swiendlakalo swo tala swi nga hlengeletiwa ni ku hlamuseriwa leyi sekeriweke eka yona” (18). Hilaha ku fanaka, xitlhokovetselo lexi landzelaka xi vula leswaku ebukwini ya Darwin leyi nge On the Origin of Species a ku na swikombiso swa xiviri swa ku cinca ka tinxaka ta swiharhi:

"I xihlekiso swinene leswaku buku leyi nga duma hi ku hlamusela masungulo ya tinxaka ta swiharhi a yi swi hlamuseli hi ndlela yo karhi." (Christopher Booker, mutsari wa mahungu wa Times a kombetela eka magnum opus ya Darwin, On the Origin of Species) (19)

Xana u swi lulamisa njhani ku huma ka munhu eka swivumbiwa leswi fanaka ni tindlopfu?

Xiringanyeto xa xisekelo xa hundzuluko hileswaku tinxaka hinkwato ta sweswi ti ni xivumbeko lexi fanaka xa nsinya: sele yo olova ya nsinya. Swi tano ni hi munhu wa manguva lawa. Vativi va hundzuluko va dyondzisa leswaku hi huma eka sele yin’we ya masungulo, leyi sunguleke ku hundzuka swivumbeko swa vutomi bya le lwandle naswona, tanihi goza ro hetelela, emahlweni ka munhu ku va vakokwa wa vanhu va manguva lawa lava fanaka ni tindlopfu. Leyi i ndlela leyi vativi va hundzuluko va pfumelaka ha yona, hambileswi ku nga voniwiki ku hundzuka hakatsongo-tsongo eka masalela ya swilo leswi feke.

     Kambe xana ku twisisa ka vativi va hundzuluko ka masungulo ya vanhu i ntiyiso? Hi ta kandziyisa swivangelo swimbirhi swa nkoka leswi ringanyetaka leswi hambaneke:

Masalela ya munhu wa manguva lawa eka swiphemu swa khale ma kaneta hundzuluko . Xivangelo xosungula xa olova naswona hileswaku masalela lawa yanga erivaleni ya vanhu va manguva lawa yakumeke eka kwalomu ka strata ya khale kumbe ya khale kufana na masalela ya vakokwa wa vona lava ku ehleketiwaka, hambi leswi masalela ya vanhu ya manguva lawa yanga kona eka strata ya khale kutlula leswi ku ehleketiwaka leswaku i vakokwa wa vona. Masalela lama nga erivaleni ni swilo swa munhu wa manguva lawa swi kumiwe hambi ku ri eka swiphemu swa malahla leswi tekiweke swi ri ni madzana ya timiliyoni ta malembe hi vukhale.

    Xana leswi swi vula yini? Swi vula leswaku munhu wa manguva lawa u humelele hi nkarhi wun’we emisaveni kumbe hambi ku ri emahlweni ka vakokwa wa yena lava ku vuriwaka leswaku i vakokwa wa yena. A swi nge koteki nikatsongo hikuva vana a va nge pfuki va hanye emahlweni ka vakokwa wa vona. Hi lowu ku kanetana loku nga erivaleni loku kanetaka nhlamuselo ya hundzuluko ya masungulo ya vanhu.

   Switlhokovetselo leswi landzelaka swi ku byela swo tala hi mhaka leyi. Vativi va sayense lava tivekaka swinene va pfumela ndlela leyi masalela ya munhu wa manguva lawa ma kumiweke hi ku phindha-phindha ha yona hi ku phindha-phindha eka swiphemu swa khale, kambe ma ariwile hikuva ma ve ya manguva lawa ngopfu hi khwalithi. Ku kumiwile swilo swo tala leswi fanaka leswi kumiweke:

LBS Leakey: “A ndzi kanakani leswaku masalela wolawo ya vanhu lama welaka eka mindhavuko leyi [ya Acheul na Chelles], ya kumiwile minkarhi yo hlayanyana (...) kambe kumbe a ma tiviwa tanihi lawa kumbe ma ariwile hikuva a ma ri ya Muxaka wa Homo sapiens , naswona hikwalaho a swi nga ta tekiwa tanihi swa khale.” (20) .

RS Lull: ... Masalela yo tano ya marhambu ya humelerile hi ku phindha-phindha. (...) Xin’wana na xin’wana xa swona, hambi leswi swi hetisisaka swilaveko swin’wana swa vudyuhari – ku lahliwa eka swiphemu swa khale, ku humelela ka masalela ya swiharhi exikarhi ka swona na giredi leyi fanaka ya fossilization, na swin’wana – a swi enelanga ku enerisa swilaveko swa physical anthropology, . hikuva a ku na xin’we xa swona lexi nga ni swivumbeko swo karhi swa miri leswi Maindiya ya le Amerika a ma nga ta va na swona masiku lawa.” (21) .

Marvin L. Lubenow u tsale hi mhaka leyi fanaka ebukwini yakwe leyi nge Myytti apinaihmisistä (Marhambu ya Mphikamakaneta) . Ebukwini leyi, u katsakanye ku hlawuriwa ka malembe ya vativi va hundzuluko hi voxe eka masalela ya masalela lama va ma kumeke . Hinkwaswo leswi kumiweke leswi vikiweke eka tibuku ta dyondzo ya hundzuluko swi katsiwile.

    Xiphiqo lexi fanaka xi humelela eka ku hlawuriwa loku ka malembe ya vativi va hundzuluko: ti fossils ti kumeka eka swiphemu swa misava leswi pfanganisiweke naswona swi nga ri na ku landzelelana loku vekiweke ka hundzuluko. A ti kumeki hi ku landzelelana loku lavekaka hi hundzuluko. Leswi kumiweke a swi kombisi leswaku munhu u huma eka vakokwa wo olova lava fanaka ni tindlopfu.

    Ebukwini yakwe, Lubenow u ri:

   (...) Eku heteleleni, “Siku ra Fossil” ra khoso ya hina ri fikile. Swichudeni swi avelane swiviko swa swona eka vadyondzi-kulobye naswona swi veke masalela ya swona eka xikimi lexi landzelaka malembe ni ku hlawuriwa loku nyikeriweke hi vativi va hundzuluko. Loko swiphemu leswi swi ri karhi swi tshoveka hakatsongo-tsongo endhawini ya swona, swichudeni swi swi twisisile kahle leswaku masalela ya masalela a ma kombisanga ku hundzuka ka munhu hi ndlela leyi nga papalatekiki.

   Loko ku hundzuka ka munhu akuri ntiyiso, ti fossils ati vekiwa eka layini ya nkarhi kusuka eka South ape, kuya eka xivumbeko xokarhi xa Homo habilis , Homo erectus na Homo sapiens yosungula , naswona ekuheteleleni kuya eka Homo sapiens ya manguva lawa(hi hina, lavakulu no saseka). Ematshan’weni ya sweswo, masalela ya masalela ma ta vekiwa laha ni laha handle ka ku hleleka loku nga erivaleni ka hundzuluko. Hambileswi swichudeni swi tirhiseke masiku ni ku hlawula ka vativi va hundzuluko hi voxe, swi ve erivaleni eka swona leswaku swilo leswi endliweke hi masalela ya swilo swi endla leswaku ku hundzuka ka munhu ku nga ri na nchumu. Tinkulumo tihi na tihi kumbe nxaxamelo wa tinkulumo hi mina a wu nga ta hlamarisa ku fana na dyondzo leyi swichudeni swi yi endleke hi swoxe. Ku hava nchumu lowu a ndzi ta wu vula lowu a wu ta va ni vuyelo lebyikulu eka swichudeni ku fana ni ntiyiso lowu nga ambalangiki nchumu malunghana ni swilo leswi endliweke hi masalela ya vanhu hi woxe. (22) .

Eka masalela ya masalela i mintlawa yimbirhi ntsena: tindlopfu leti tolovelekeke ni vanhu va manguva lawa . Hilaha swi vuriweke hakona, xisekelo xa dyondzo ya hundzuluko hileswaku munhu u huma eka swivumbiwa leswi fanaka ni tindlopfu, lerova hi ku famba ka matimu vanhu vo tala lava rharhanganeke va tile emisaveni. Mianakanyo leyi a ku ri ku ehleketiwa ka Darwin ni vanhu va le nkarhini wakwe, hambileswi a ku nga kumiwi ngopfu hi vakokwa wa vona lava ku ehleketiwaka leswaku i vanhu hi lembe-xidzana ra vu-19. Darwin ni vanghana va yena a va ri ntsena eka ripfumelo ni ku langutela leswaku endzhakunyana va ta kumeka emisaveni.

   Ripfumelo leri fanaka ri kona eku laveni ka namuntlha ka masalela ya vanhu. Hikwalaho ka leswi vanhu va nga ni ripfumelo eka dyondzo ya hundzuluko, va lava lava ku ehleketiwaka leswaku i vakokwa wa munhu. Ripfumelo ri kucetela xin’wana ni xin’wana lexi va xi endlaka. Kumbe loko a va nga ri na ripfumelo eka ku hundzuka ka vanhu ku suka eka vakokwa wa vona lava fanaka ni tindlopfu, nsusumeto wa vona a wu nga ta ringanela ku lavisisa.

    Xana leswi kumiweke swi paluxe yini? A va rhuketeli vaseketeri va dyondzo ya hundzuluko. A va pfumelelani eka kwalomu ka xin’wana na xin’wana lexi tshuburiweke, naswona ku tlula kwalaho, xivumbeko lexi nga erivaleni xi nga voniwa eka leswi kumiweke: eku heteleleni, ku na mintlawa yimbirhi ntsena: swi le rivaleni leswaku swivumbiwa leswi fanaka na tindlopfu na vanhu lava tolovelekeke. Ku avana loku ku ya emahlweni hi ndlela ya leswaku tindlopfu ta le dzongeni (Australopithecus) i tindlopfu ta le dzongeni, hilaha vito ri vulaka hakona, ku fana na Ardi, leyi vukulu bya byongo bya yona byi nga byintsongo ku tlula bya tindlopfu ta le dzongeni. (Homo Habilis i ntlawa lowu nga twisisekiki lowu nga ha vaka wu ri nkatsakanyo wa mintlawa yo hambana. Swin’wana swa swihlawulekisi swa yona swi ringanyeta leswaku a yi fana swinene na tindlopfu ku tlula tindlopfu ta le dzongeni). Ematshan’weni ya sweswo, Homo Erectus ni wanuna wa Neanderthal, lava fanaka swinene ni un’wana ni un’wana, i vanhu lava tolovelekeke.

    Ha yini ku avanyisiwa ko tano hi swiyenge swimbirhi ntsena? Vativi vo hlayanyana va sayense hi voxe va pfumerile leswaku tindlopfu ta le dzongeni a ti nge vi vakokwa wa vanhu, kambe i tindlopfu leti tolovelekeke, muxaka lowu nga ha riki kona. Makumu lawa ya fikeleriwile hikuva miri wa tona wufana swinene na tindlopfu naswona vukulu bya byongo byi ringana ntsena n’we xa nharhu xa byongo bya munhu wa manguva lawa. Hi lawa tinhlamuselo timbirhi:

Loko ku pimanisiwa tinhloko ta wanuna na anthropoid, khwiri ra Australopithecus swile rivaleni leswaku rifana swinene na khwiri ra anthropoid. Ku vula leswaku a swi tano swi ta fana ni ku tiyisisa leswaku ntima i mulungu. (23) .

Leswi hi swi tshubuleke a swi siyi ku kanakana leswaku (...) Australopithecus a yi fani na Homo sapiens ; ematshan’weni ya sweswo, yi fana ni ti- guenon ni ti- anthropoid ta manguva lawa. (24) .

Ku vuriwa yini hi Homo erectus ni wanuna wa Neanderthal, lava fanaka swinene ni lava vukulu bya byongo bya vona ni miri wa vona swi tsundzuxaka vanhu va manguva lawa hi ku helela? Vumbhoni lebyi eneleke bya vumunhu bya vona havambirhi byi kumiwile namuntlha. Homo erectus yi kotile ku nghenela vufambisi bya swikepe naswona yitlhele yi endla switirhisiwa leswaku mutivi wa hundzuluko Dr Alan Thorne a vula kusukela hi 1993: "A hi Homo erectus (hi marito yan'wana, aswifanelanga ku vitaniwa hi vito leri). I vanhu". (The Australian, 19 Nhlangula 1993). Hilaha ku fanaka, vativi va sayense va manguva lawa va sungule ku navela swinene eka vonelo ra leswaku wanuna wa Neanderthal a nga tekiwa tanihi munhu wa xiviri. Ku engetela eka xivumbeko xa miri, swivangelo i ku tshuburiwa ko tala ka ndhavuko na tidyondzo letintshwa ta DNA.(Donald Johnson / James Shreeve: N’wana wa Lucy, tl. 49).

   Exikarhi ka valavisisi lava ringanyeteke ku katsa Homo erectus na Neandertal eka ntlawa wa Homo sapiens i xikombiso Milford Wolpoff. Lexi endlaka leswaku xitatimende lexi xa mutivi wa swilo swa khale wa hundzuluko xi va xa nkoka hileswaku ku vuriwa leswaku u vone ku tlula mani na mani swilo swo sungula swa masalela ya ti- hominide. Hilaha ku fanaka, Bernard Wood, loyi a tekiweke tanihi mufumi lonkulu eka rixaka ra hundzuluko, na M. Collard va vule leswaku ti- hominide to hlayanyana leti ehleketiwaka ti lava ku fana ni vanhu hi ku helela kumbe ti fana ni tindlopfu ta le dzongeni (Science 284 (5411): 65-71, 1999).

    Xana ku nga kumiwa yini eka leswi nga laha henhla? A swi pfuni nchumu ku vulavula hi ti- apeman, hikuva entiyisweni ku ve ni vanhu ni tindlopfu ntsena. Ku na mintlawa leyi yimbirhi ntsena, hilaha valavisisi vo hlayanyana lava rhangelaka eka xiyenge lexi va vuleke hakona.

   Hi hala tlhelo, loko swi ta emhakeni ya ku humelela ka munhu emisaveni, a ku na xivangelo lexi tiyeke xa leswaku munhu u humelerile emisaveni khale ku tlula leswi Bibele yi swi kombisaka, hi leswaku, kwalomu ka malembe ya 6 000 lama hundzeke. Ha yini swi ri tano? Xivangelo hi leswaku a ku na vumbhoni lebyi tiyeke bya nkarhi wo leha. Matimu lawa ya tivekaka kahle kahle ya sungule ntsena eka malembe ya 4000-5000, loko hi xitshuketa na hi nkarhi wun’we swilo swofana na matsalelo, ku aka, madoroba, vurimi, ndzhavuko, tinhlayo leti rharhanganeke, vumba, ku endla switirhisiwa na swin’wana leswi tekiwaka tani hi xihlawulekisi xa munhu swihumelele. Vativi vo tala va hundzuluko va tsakela ku vulavula hi nkarhi wa le mahlweni ka matimu ni wa matimu, kambe a ku na vumbhoni lebyi xiximekaka bya leswaku nkarhi wa le mahlweni ka matimu a wu ri kona, hi xikombiso, malembe ya 10 000 ku ya eka 20 000 lama hundzeke, hikuva miako ni swilo leswi boxiweke laha henhla a swi tiviwi hi ku tiyiseka ku sukela enkarhini wolowo.

   Ku tlula kwalaho, swa hlamarisa hi ku helela leswaku munhu u hundzukile eka malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, kambe ndhavuko wa yena wu pfurhile hi xitshuketa emisaveni hinkwayo eka magidi ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke. Nhlamuselo yo antswa hileswaku munhu u ve kona ku ringana magidi ya malembe ma nga ri mangani ntsena, naswona hikwalaho miako, madoroba, vutshila bya ririmi ni ndhavuko swi humelerile ntsena hi nkarhi wolowo, hilaha buku ya Genesa yi kombisaka hakona. 

U nga tshami ehandle ka mfumo wa Xikwembu!

Eku heteleleni, muhlayi lonene! Xikwembu xi ku rhandzile naswona xi ku lava eka mfumo wa xona lowu nga heriki. Hambi loko u tshame u va muhlekuri ni nala wa Xikwembu, Xikwembu xi na kungu lerinene eka wena. Twisisa tindzimana leti landzelaka leti vulavulaka hi rirhandzu ra Xikwembu eka vanhu. Va vulavula hi ndlela leyi Yesu a teke ha yona emisaveni leswaku un’wana ni un’wana a ta kuma vutomi lebyi nga heriki ni ku rivaleriwa swidyoho. Munhu un’wana ni un’wana emisaveni a nga vona leswi:

- (Yohane 3:16) Hikuva Xikwembu xi rhandze misava swinene, xi nga nyika N'wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un'wana ni un'wana la pfumelaka eka yena a nga lovi, kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.

- (1 Yohane 4:10) Rirhandzu leri, ku nga ri leswaku hi rhandze Xikwembu, kambe hi leswaku xi hi rhandze, xi tlhela xi rhuma N'wana wa xona ku va ku rivaleriwa swidyoho swa hina.

Kambe xana munhu u kuma vuxaka ni Xikwembu ni ku rivaleriwa swidyoho hi ku tisungulela? Doo, munhu u fanele ku hundzukela eka Xikwembu a pfumela swidyoho swa yena. Vo tala va nga ha va ni ripfumelo ntsena leri va khomaka ntiyiso eka hinkwaswo leswi tsariweke eBibeleni, kambe a va si tshama va teka goza leri leri va hundzukelaka eka Xikwembu ni ku nyiketa vutomi bya vona hinkwabyo eka Xikwembu.

    Xikombiso lexinene xa ku hundzuka i dyondzo ya Yesu malunghana ni n’wana wa vusopfa. Mufana loyi u hanye exidyohweni lexikulu, kambe endzhaku ka sweswo u hundzukele eka tata wa yena kutani a vula swidyoho swa yena. Tata wakwe u n’wi rivalerile.

- (Luk 15:11-20) A ku: “Munhu un'wana a a ri ni vana vambirhi va majaha.

12 Hiloko lontsongo eka vona a ku eka tata wakwe: “Tatana, ndzi nyike xiphemu xa nhundzu leyi nga eka mina.” Kutani a va avela vutomi bya yena.

13 Endzhaku ka masiku yo tala n’wana lontsongo a hlengeleta hinkwavo, a teka riendzo rakwe a ya etikweni ra le kule, a tlanga hi rifuwo rakwe kwalaho hi vutomi bya mpfilumpfilu .

14 Kuteloko a hete hinkwaswo, ku pfuka ndlala ya matimba etikweni rero; kutani a sungula ku pfumala.

15 Kutani a ya tihlanganisa ni muaka-tiko wa tiko rero; kutani a n’wi rhumela emasin’wini yakwe leswaku a ya risa tinguluve.

16 A a ta va a tate khwiri rakwe hi madzovo lawa tinguluve a ti ma dya;

17 Loko a tibyela, a ku: “Mawaku malandza yo tala lama thoriweke ya tatana lama nga ni swakudya leswi ringaneke ni leswi saleke, kutani ndzi lova hi ndlala!

18 Ndzi ta pfuka ndzi ya eka tatana, ndzi ku eka yena: ‘Tatana, ndzi dyohele matilo ni le mahlweni ka wena .

19 A ndza ha faneleki ku vuriwa n’wana wa wena, ndzi endle ndzi va un’wana wa malandza ya wena lama thoriweke.

20 Hiloko a pfuka, a ta eka tata wakwe. Kambe loko a ha ri ekule, tata wa yena a n'wi vona, a n'wi twela vusiwana , a tsutsuma, a wela enhan'wini, a n'wi tswontswa.

Loko munhu a hundzukela eka Xikwembu, u fanele ku tlhela a amukela Yesu tanihi Hosi ya vutomi bya yena. Hikuva hi Yesu ntsena munhu a nga tshinelelaka Xikwembu a kuma ku rivaleriwa swidyoho hilaha tindzimana leti landzelaka ti kombisaka hakona. Hikokwalaho, vitana Yesu leswaku a va Hosi ya vutomi bya wena, kutani u ta kuma ku rivaleriwa ka swidyoho ni vutomi lebyi nga heriki.

- (Yohane 14:6) Yesu a ku ka yena: “ Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi, a ku na munhu loyi a taka eka Tatana, handle ka mina.

- (Yohane 5:40) Naswona a wu nge ti eka mina, leswaku u ta kuma vutomi .

- (Mintirho 10:43) Vaprofeta hinkwavo va nyike vumbhoni eka yena , leswaku un'wana na un'wana loyi a pfumelaka eka yena u ta rivaleriwa swidyoho hi vito ra yena .

- (Mintirho 13:38,39) 38 Hikokwalaho, n'wina, vamakwerhu, mi swi tivile leswaku hi munhu loyi mi twarisiwa ku rivaleriwa ka swidyoho ;

39 Hinkwavo lava pfumelaka va lulamile hikwalaho ka yena eka swilo hinkwaswo leswi mi nga ta va mi lulamile hikwalaho ka nawu wa Muxe.

Loko u amukerile Yesu evuton'wini bya wena u veka ripfumelo ra wena, hi leswaku, ku tshemba ka wena emhakeni ya ku ponisiwa, eka Yena (Mintirho 16:31 "Kutani va ku: Pfumela eka Hosi Yesu Kriste, kutani u ta ponisiwa, kutani yindlu ya wena."), u nga khongela, hi xikombiso, hi ndlela leyi landzelaka: 

Xikhongelo xa ku ponisiwa : Hosi, Yesu, ndzi hundzukela eka Wena. Ndza pfumela leswaku ndzi ku dyoherile naswona a ndzi hanyanga hi ku ya hi ku rhandza ka wena. Hambiswiritano, ndzi lava ku fularhela swidyoho swa mina ndzi Ku landzela hi mbilu ya mina hinkwayo. Ndzi tlhela ndzi pfumela leswaku swidyoho swa mina swi rivaleriwile hi ku rivaleriwa ka wena naswona ndzi kumile vutomi lebyi nga heriki ha Wena. Ndza Ku khensa hikwalaho ka ku ponisiwa loku U ndzi nyikeke kona. Amen.

REFERENCES:

1. Andy Knoll (2004) PBS Nova interview, 3. May 2004,  sit. Antony Flew & Roy Varghese (2007) There is A God: How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind. New York: HarperOne

2. J. Morgan: The End of Science: Facing the Limits of Knowledge in the Twilight of Scientific Age (1996). Reading: Addison-Wesley

3. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

4. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

5. Sylvia Baker: Kehitysoppi ja Raamatun arvovalta, p. 104,105

6. Carl Wieland: Kiviä ja luita (Stones and Bones), p. 34

7. Kysymyksiä ja vastauksia luomisesta (The Creation Answers Book, Don Batten, David Catchpoole, Jonathan Sarfati, Carl Wieland), p. 84

8. Jonathan Sarfati: Puuttuvat vuosimiljoonat, Luominen-magazine, number 7, p. 29,30,

http://creation.com/ariel-roth-interview-flat-gaps

9. Pearce, F., The Fire-eater’s island, New Scientist 189 (2536):

11.  Stephen Jay Gould: Catastrophes and steady state earth, Natural History, 84(2):15-16 / Ref. 6, p. 115.

12. George Mc Cready Price: New Geology, lainaus A.M Rehnwinkelin kirjasta Flood, p. 267, 278

13. (The Panda’s Thumb, 1988, p. 182,183)

14. Francis Hitching: Arvoitukselliset tapahtumat (The World Atlas of Mysteries), p. 159

15. Richard Dawkins: Jumalharha (The God Delusion), p. 153

16. Stephen Jay Gould: The Panda’s Thumb, (1988), p. 182,183. New York: W.W. Norton & Co.

17. Charles Darwin: Lajien synty (The origin of species), p. 457

18. Darwin, F & Seward A. C. toim. (1903, 1: 184): More letters of Charles Darwin. 2 vols. London: John Murray.

19. Christopher Booker: “The Evolution of a Theory”, The Star, Johannesburg, 20.4.1982, p. 19

20. L.B.S. Leakey: "Adam's Ancestors", p. 230

21. R.S. Lull: The Antiquity of Man”, The Evolution of Earth and Man, p. 156

22. Marvin L. Lubenow: Myytti apinaihmisestä (Bones of Contention), p. 20-22

23. Journal of the royal college of surgeons of Edinburgh, tammikuu 1966, p. 93 – citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?", p. 93,94.

24. Solly Zuckerman: Beyond the ivory tower, 1970, p. 90 - citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?". p. 94.