This is a machine translation made by Google Translate and has not been checked. There may be errors in the text.

   On the right, there are more links to translations made by Google Translate.

   In addition, you can read other articles in your own language when you go to my English website (Jari's writings), select an article there and transfer its web address to Google Translate (https://translate.google.com/?sl=en&tl=fi&op=websites).

ክርስትናን ሳይንስን።

እምነት ክርስትና ንሳይንስ ዕንቅፋት ኮይኑ ድዩ ወይስ ንዕኡ ኣስፋሕፊሑ? መርትዖ ኣንብብ!

ኣርእስቲ ናይዚ ጽሑፍ ክርስትያናዊ እምነትን ሳይንስን እዩ። እምነት ክርስትና ንሳይንስን ምዕባለኡን ብኸመይ ጽልዋ ኣሕዲራቶ፧ ንልምዓት ሳይንስ ዕንቅፋት ኮይኑ ድዩ ወይስ ኣስፋሕፊሑ? እዚ ጉዳይ እዚ ብዓለማዊ መራኸቢ ብዙሃንን ብጽሑፋት ኣምላኽ ዘይብሎም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠትን ጥራይ እንተተመርሚሩ፡ መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ መንጎ እምነትን ስነ-ፍልጠትን ዘሎ ግርጭት ህዝባዊ ኣረኣእያ የቕርቡ። እምነት ኣብ እግዚኣብሔርን ሳይንስን ንሓድሕዶም ተጻረርቲ ምዃኖምን እምነት ክርስትና ንልምዓት ሳይንስ ዕንቅፋት ኮይኑ ከምዝጸንሐን ይሕሰብ። ኣብዚ ሓሳብ እዚ ሳይንስ ኣብ ግሪኽ ሓያል ከምዝነበረን ኣብ ግዜ ምብራህ ግዜ ካብ ሃይማኖት ራእይ ተፈልዩ ኣብ ምኽንያትን ትዕዝብትን ክምርኮስ ምስ ጀመረ ጥራይ እዩ መሊሱ ዝሰገረ ዝበሃል። ብፍላይ ኣገዳስነት ዳርዊን ንናይ መወዳእታ ዓወት ሳይንሳዊ ኣረኣእያ ዓለም ኣገዳሲ ኮይኑ ይውሰድ።

    እቲ ሓቂ ግን እንታይ እዩ? ሕመረት እምነት ክርስትና ሳይንስን ምግባር ሳይንስን ኮይኑ ኣይፈልጥን እምበር ኣብ ህላወ እግዚኣብሄርን ኢየሱስ ክርስቶስን እምነት ኮይኑ ኣይፈልጥን፣ ብእኡ ኣቢሉ ኩሉ ሰብ ሓጢኣቱ ይቕረ ክበሃለሉ ዝኽእል። እዚ ማለት ግን እምነት ክርስትና ኣብ ስነ-ፍልጠትን ኣብ ምዕባለ ሕብረተሰብን ጽልዋ ኣይገበረን ማለት ኣይኮነን። ብኣንጻሩ ግን ኣገዳስነት ኢየሱስን እምነት ክርስትናን ንልደትን ምዕባለን ሳይንስ ወሳኒ ኮይኑ ጸኒሑ እዩ። እዚ ኣረኣእያ እዚ ኣብ ሓያሎ ነጥብታት ዝተመርኮሰ ኮይኑ፡ ኣብ ዝስዕብ ክንሓልፎ ኢና። ብቋንቋን ምጽሓፍን ምንባብን ኢና ንጅምር።

ትምህርቲ ምጽሓፍን ምንባብን፡ መዝገበ ቃላት፡ ሰዋስው፡ ፊደላት። ቀዳማይ፡ ልደት ቋንቋታት መጽሓፍን ምጽሓፍን ምንባብን። ሓደ ህዝቢ ናይ ገዛእ ርእሱ ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋ እንተዘይብሉን ሰባት ከንብቡ እንተዘይክኢሎምን፡ ንልምዓት ሳይንስ፡ ምርምር፡ ምውላድ ምህዞታትን ምስፍሕፋሕ ፍልጠትን ዕንቅፋት ምዃኑ ኩሉ ይርዳእ እዩ። ሽዑ መጽሓፍቲ የለዉን፡ ከተንብቦም ኣይትኽእልን ኢኻ፡ ፍልጠት እውን ኣይዝርጋሕን እዩ። ሕብረተሰብ ኣብ ደው ዝበለ ኩነታት ይርከብ።

   እሞ ደኣ ክርስትያናዊ እምነት ኣብ ምፍጣር ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታትን ምጽሓፍን ምጽሓፍን ብኸመይ ጽልዋ ኣሕዲራ፧ ኣብዚ እዩ ብዙሓት ተመራመርቲ ዕዉር ነጥቢ ዘለዎም። ዳርጋ ኩሎም ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታት ብፍርሃት ኣምላኽ ዘለዎም ክርስትያናት ከም ዝተፈጥሩ ኣይፈልጡን እዮም። ንኣብነት ኣብዚ ኣብ ፊንላንድ ሚካኤል ኣግሪኮላ ፊንላንዳዊ ተሃድሶ ሃይማኖትን ኣቦ ስነ ጽሑፍን ንመጀመርታ መጽሓፍ ኤቢሲን ሓድሽ ኪዳንን ገለ ክፋል ካልኦት መጻሕፍቲ መጽሓፍ ቅዱስን ኣሕቲሙ። እቲ ህዝቢ ብእኦም ኣቢሉ ምንባብ ተማሂሩ።

    ኣብ ጀርመን ማርቲ ሉተር እውን ከምኡ ገይሩ እዩ። መጽሓፍ ቅዱስ ናብ ጀርመንኛ ብናይ ገዛእ ርእሱ ላህጃ ተርጒሙ። ብዛዕባ ትርጉሙ ኣማኢት ሕታማት ተገይሩሉን እቲ ሉተር ዝጥቀመሉ ዝነበረ ላህጃ ኣብ ጀርመናውያን ከም ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋ ተጣይሹ።

    ዓዲ እንግሊዝከ? እቲ ንመጽሓፍ ቅዱስ ናብ እንግሊዝኛ ተርጒሙ ዝሰርሐ ዊልያም ቲንደል፡ ኣብዚ ኣገዳሲ ተራ ተጻዊቱ እዩ። ትርጕም ቲንደል ኣብ ልደት ዘመናዊ ቋንቋ እንግሊዝ ጽልዋ ኣሕዲሩ እዩ። ካብ ትርጕም ቲንደል ተመርኲሱ፡ ድሒሩ ትርጕም ኪንግ ጄምስ ተፈጢሩ፡ እዚ ኸኣ እቲ ዝያዳ ፍሉጥ ትርጕም መጽሓፍ ቅዱስ ብእንግሊዝኛ እዩ።

   ሓደ ኣብነት ናይቲ ሲሪሊክ ፊደላት ተባሂሉ ዝጽዋዕ ፊደላት ህዝብታት ስላቭ እዩ። ኣብ መንጎ ስላቭ ሚስዮናዊ ዝነበረን ፊደላት ከም ዘይብሎምን ዘስተብሃለ ቅዱስ ሲሪል ዝተሰየሙ እዮም። ሲሪል ነቲ ብዛዕባ የሱስ ዚገልጽ ወንጌል ምእንቲ ኼንብቡ ፊደላት ኣዳለወሎም።

   ቅድሚ እቲ ናይ ምንባብ ክእለት ምውላዱ፡ እቲ ዝተጻሕፈ ቋንቋ እምበኣር ክህሉ ኣለዎ። በዚ መንጽር ክርስትያን ሚስዮናውያን ቅድሚ ዘመናት ኣብ ምዕራባውያን ሃገራት ጥራይ ዘይኮነስ ድሒሩ ኣብ ኣፍሪቃን ኤስያን እውን ቁልፊ ተራ ተጻዊቶም እዮም። ሚስዮናውያን ኣብ ምርምር ቋንቋ ንዓመታት ዕዮ ሰሪሖም ኪዀኑ ይኽእሉ እዮም። ቀዳሞት ሰዋስው፡ መዝገበ ቃላትን ፊደላትን ፈጢሮም እዮም።

   ሓደ ኸምዚኣቶም ሰባት፡ ፍራንክ ላውባክ ዚበሃል ናይ ሜቶዲስት ሚስዮናዊ እዩ ነይሩ፣ ንሱ ድማ ዓለምለኻዊ ወፍሪ ትምህርቲ ንባብን ምንባብን ጀመረ። ኣብ ምምዕባል ኤቢሲ-መጻሕፍቲ ብ313 ቋንቋታት ጽልዋ ኣሕዲሩ። ናይ መሃይም ሃዋርያ ኮይኑ ተሸይሙ ኣሎ።

    እዞም ዝስዕቡ ኣብነታት ንሓደ ነገር፡ ማለት ምዕባለ ቋንቋታት እዮም ዘመልክቱ። ከም ቀንዲ ቋንቋ ህንዲ ዝኾነ ሂንዲ፡ ኡርዱ ፓኪስታንን ቤንጋሊ ባንግላድሽን ዝኣመሰሉ ቋንቋታት ከይተረፉ ሰዋስውን ቋንቋዊ መሰረቶምን ኣብ መሰረት ክርስትያናዊ ተልእኾታት ምህላዎም ኣገዳሲ እዩ። ብኣማኢት ሚልዮናት ዝቑጸሩ ሰባት ነዚ ቋንቋታት እዚ ይዛረቡን ይጥቀሙን እዮም።

ቪሻል ማንጋልዋዲ፡ ኣብ ማእከል ቋንቋ ሂንዱ ኣብታ ካብ ካሺ ዳርጋ 80 ኪሎ ሜተር ርሒቓ እትርከብ ኣላሃባድ እየ ዓብየ፣ ኣብኡ ድማ ቱልሲዳስ ራምቻሪትማናሲን ፣ እቲ ዝዓበየ ትርጉም ዘለዎ ሃይማኖታዊ ቅኔ ሰሜናዊ ህንዲ ዝጸሓፈሉ። ሂንዲ ካብዚ ዓቢ ቅኔ ከም ዝመጸ ብቐጻሊ ይንገረኒ ነይሩ። ምስ ኣንበብክዋ ግን ተደናጊረ፣ ምኽንያቱ ሓንቲ ሓረግ ካብኣ ክርድኣኒ ስለ ዘይከኣልኩ። እቲ ጸሓፊ ዝሃቦ “ሂንዲ” ካብ ናተይ ፍጹም ዝተፈልየ ስለ ዝነበረ፡ ቋንቋ ኣደይ – ወግዓዊ ሃገራዊ ቋንቋ ህንዲ – ካበይ ከም ዝመጸ ክሓትት ጀሚረ።

... ምሁራት ሂንዱ እውን ንሃገራዊ ቋንቋ ህንዲ ህንዲ ኣየማዕበልዎን። እዚ ሕጂ ዘሎ ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋ ህንዲ ካብቲ ገጣሚ ቱልሲዳስ (ከባቢ 1532-1623) ዝጥቀመሉ ዝነበረ ቋንቋ ዝወጸ ሳላ ከም በዓል ጆን ቦርትዊክ ጊልክሪስት ዝኣመሰሉ ተርጐምቲ መጽሓፍ ቅዱስን ከም በዓል ቀሺ SHKellogg ዝኣመሰሉ ሚስዮናውያን ክኢላታት ቋንቋን እዩ።

... ተርጐምቲ መጽሓፍ ቅዱስን ሚስዮናውያንን ካብ ቋንቋ ኣደይ ህንዲ ንላዕሊ ሂቦም። ኩሎም ህያዋን ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታት ህንዲ ንስራሖም ይምስክሩ። ኣብ 2005፡ ካብ ሙምባይ ዝመጸ ተመራማሪ ግን ከኣ ተወላዲ ቋንቋ ማላያላም ዝኾነ ዶክተር ባቡ ቨርጌዝ፡ ንኽግምገም 700 ገጻት ዘለዎ ናይ ዶክትሬት ዲሰርት ናብ ዩኒቨርሲቲ ናግፑር ኣቕሪቡ። ተርጐምቲ መጽሓፍ ቅዱስ ነዚ ሕጂ ዘሎ 73 ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታት ካብቲ መብዛሕትኦም መሃይምቲ ህንዳውያን ዝዛረብዎ ላህጃታት ከም ዝፈጠርዎ ኣርእዩ እዩ። እዚኦም ድማ ወግዓዊ ሃገራዊ ቋንቋታት ህንዲ (ሂንዲ)፡ ፓኪስታን (ኡርዱ)ን ባንግላድሽ (ቤንጋሊ)ን ይርከብዎም። ሓሙሽተ ምሁራት ብራሚን ንናይ ቨርገስ ናይ ዶክትሬት ዲሰርት ኣጽኒዖም ኣብ 2008 ዶክተር ፍልስፍና ዝብል መዓርግ ሂቦሞ።ኣብ ተመሳሳሊ እዋን፡ ድሕሪ ምሕታሙ፡ እቲ ዲሰርት ከም ግዴታዊ መጽሓፍ ትምህርቲ ንመጽናዕቲ ቋንቋ ህንዲ ክቕበል ብሙሉእ ድምጺ ሓሳብ ኣቕሪቦም። (1)

ክርስትያናዊ ሚስዮናዊ ስራሕ ወትሩ ንሰባት ናይ ምሕጋዝ ሰፊሕ ባህሪ ስለ ዝነበሮ፡ ንሕሙማት፡ ስንኩላን፡ ጥሙያት፡ ገዛ ዘይብሎምን ኣድልዎን ንምሕጋዝ ኢዱ ዘርጊሑ። ኣብ ብዙሓት ሃገራት ኣፍሪቃ ክርስትያናዊ ተልእኾታት ብመሰረታውን ሞያውን ትምህርቲ መሰረት ምሉእ ስርዓተ ቤት ትምህርቲ ሃኒጾም እዮም። ብተመሳሳሊ እቲ ተልእኾ ኣብ ምቛም መርበብ ክንክን ጥዕና ብዓቢኡ ኣበርክቶ ገይሩ... ፍሉጥ ኣፍሪቃዊ ተመራማሪ፡ ፕሮፌሰር ዩኒቨርሲቲ ያል ላሚን ሳነህ፡ ኣብ ኣፍሪቃ፡ እቶም ሚስዮናውያን ንባህልታት እቲ ከባቢ ዝዓበየ ኣገልግሎት ከም ዝገበሩ ብ... መሰረት ናይቲ ጽሑፋዊ ቋንቋ ምፍጣር። (2)

ፕሮጀክትታት ትምህርቲ ምጽሓፍን ምንባብን ጽሑፍን ። ከምቲ ዝተገልጸ መብዛሕትኦም ቋንቋታት ሰዋስውኦምን ስነ-ጽሑፋዊ መሰረቶምን ካብ ጽልዋ እምነት ክርስትና ዝረኸብዎ እዩ። ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባትን መንግስታትን ነዚ ምዕባለ ዝጀመሩ ዘይኮኑስ ወከልቲ እምነት ክርስትና እዮም። ምዕባለ ሕብረተሰባት ብዘይ እምነት ኣብ ኣምላኽን የሱስን ንዘመናት ክድንጉይ ይኽእል ነይሩ።

    እዚ ዓውዲ እዚ ኣብ ኤውሮጳን ካልእ ክፋላት ዓለምን ዝካየዱ ፕሮጀክትታት ትምህርቲ ምጽሓፍን ምንባብን ዘጠቓልል እዩ። ብእኦም ኣቢሎም ድማ ሰባት መጽሓፍ ቅዱስን ካልእ ጽሑፋትን ምንባብ ይመሃሩን ሓደስቲ ነገራት ይመሃሩን። ትምህርቲ ዘይትፈልጥ እንተ ዄንካ፡ ካልኦት ዝጸሓፍዎ ሓደስቲ ነገራት ክትመሃር ኣጸጋሚ እዩ።

    እምነት ክርስትና ብሚስዮናዊ ስራሕ ነቲ ሜዳ ምስ ሰዓረ፡ ማሕበራዊ ኩነታትን ደረጃን ብርክት ዝበሉ ኣህዛብ እውን ኣመሓይሹ እዩ። ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ነገራት ዝሓሸ ኩነታት ጥዕና፡ ዝሓሸ ቁጠባ፡ ዝያዳ ርጉእ ማሕበራዊ ኩነታት፡ ትሑት ብልሽውናን ሞት ህጻናትን ከምኡ’ውን ብርግጽ ዝሓሸ ምጽሓፍን ምንባብን እዮም። ሚስዮናዊ ስራሕን ክርስትያናዊ እምነትን እንተዘይህሉ ነይሩ ኣብ ዓለም ኣዝዩ መከራን ድኽነትን ምሃለወን ሰባት ምንባብ ኣይምፈለጡን። ካብ ካልኦት ኣብ ዩኒቨርሲቲ ቴክሳስ ተሓጋጋዚ ፕሮፌሰር ሮበርት ዉድቤሪ ኣብ መንጎ ሚስዮናዊ ስራሕን ዲሞክራስን ዘሎ ምትእስሳር፡ ምምሕያሽ ደረጃ ሰባትን ምጽሓፍን ምንባብን ተዓዚቡ እዩ፤

ሳይንቲስት፦ ዕዮ ሚስዮናዊ ንዲሞክራሲ ኣበገሶ

ኣብ ዩኒቨርሲቲ ቴክሳስ ተሓጋጋዚ ፕሮፌሰር ሮበርት ዉድቤሪ ከም ዝብሎ፡ ኣብ 1800ታትን መጀመርታ 1900ታትን ፕሮቴስታንት ዝገብርዎ ዝነበሩ ሚስዮናዊ ስራሕ ኣብ ምዕባለ ዲሞክራሲ ዝነበሮ ጽልዋ ካብቲ ፈለማ ዝተሓሰበ ንላዕሊ ርኡይ እዩ። ሚስዮናውያን ኣብ ምምዕባል ዲሞክራሲ ንእሽቶ ተራ ኣብ ​​ክንዲ ዘለዎም፡ ኣብ ብዙሓት ሃገራት ኣፍሪቃን ኤስያን ዓቢ ተራ ነይርዎም። መጽሔት ክርስትያኒቲ ቱደይ ብዛዕባ እቲ ጉዳይ ትገልጽ።

ሮበርት ዉድቤሪ ኣብ መንጎ ሚስዮናዊ ስራሕን ንዲሞክራሲ ዝጸልዉ ረቛሒታትን ዘሎ ርክብ ዳርጋ ን15 ዓመታት ኣጽኒዑ እዩ። ብመሰረት ንሱ ዝብሎ፡ ኣብኡ ፕሮቴስታንት ሚስዮናውያን ማእከላይ ጽልዋ ዝነበሮም እዩ። ኣብኡ ኣብዚ እዋን እዚ ቁጠባ ዝያዳ ዝማዕበለ ኮይኑ ኩነታት ጥዕና ብተዛማዲ ካብቲ ኣብቲ ጽልዋ ሚስዮናውያን ዝነኣሰ ወይ ዘይነበረ ከባቢታት ኣዝዩ ዝሓሸ እዩ። ኣብቶም ስፍሕ ዝበለ ታሪኽ ሚስዮናውያን ዘለዎም ከባቢታት፡ ኣብዚ እዋን’ዚ መጠን ሞት ህጻናት ትሑት፡ ብልሽውና ውሑድ፡ ምጽሓፍን ምንባብን ዝበዝሐን ናብ ትምህርቲ ምእታው ዝቐለለን ኮይኑ፡ ብፍላይ ንደቂ ኣንስትዮ።

   ሮበርት ዉድቤሪ ከም ዝብሎ፡ ብፍላይ እቶም ናይ ፕሮቴስታንት ተሃድሶ ክርስትያናት እዮም ኣወንታዊ ውጽኢት ዘሕደሩ። ብኣንጻሩ ቅድሚ 1960ታት ብመንግስቲ ዝተቖጽሩ ኣቕሽሽቲ ወይ ካቶሊካውያን ሚስዮናውያን ተመሳሳሊ ጽልዋ ኣይነበሮምን። (3)

ሓደ ጽቡቕ ኣብነት ናይቲ ክርስትያናዊ እምነት ኣብ ምጽሓፍን ምንባብን ስነ-ጽሑፍን ብኸመይ ከም ዝጸለዎ፡ ዓለማዊ ስነ-ጽሑፍ ኣብ መሸጣ ንመንፈሳዊ ስነ-ጽሑፍ ዝሰዓረ ክሳብ ከባቢ 1900 ምዃኑ እዩ። መጽሓፍ ቅዱስን ትምህርትታቱን ንዘመናት ኣብ ኣገዳሲ ቦታ እዩ ጸኒሑ፣ ክሳብ ኣብ ዝሓለፈ ዘመን ኣብ ምዕራባውያን ሃገራት ኣገዳስነቱ እናሰኣነ። ኣብ ተመሳሳሊ መበል 20 ክፍለ ዘመን፡ እምነት ክርስትና ኣብ ዝተደርበየሉ እዋን፡ ኣብ ታሪኽ ዝዓበየ ውግኣት ተኻይዱ ድዩ?

    ካልእ ኣብነት ድማ እንግሊዝ ኣብ መበል 18ን 19ን ክፍለ ዘመን ኣብ ዓለምና ዝማዕበለት ሃገር እያ ነይራ። ድሕሪ እቲ ጽቡቕ ምዕባለ እንግሊዝ ግን እንታይ እዩ ነይሩ? ብርግጽ ሓደ ረቛሒ ሰባት ናብ ኣምላኽ ዝምለሱሉ መንፈሳዊ ትንሳኤታት እዩ ነይሩ። ከም ውጽኢቱ ብዙሕ ጽቡቕ ነገራት መጺኡ፣ ከም ምጽሓፍን ምንባብን፣ ምድምሳስ ባርነት፣ ምምሕያሽ ደረጃ ድኻታትን ሰራሕተኛታትን ዝኣመሰሉ።

   እቲ ኣገዳሲ ሰባኺ ምንቅስቓስ ሜቶዲስት ተባሂሉ ዝፍለጥን ብእኡ ኣቢሉ ድማ ኣብ መበል 18 ክፍለ ዘመን ዓበይቲ ተሃድሶታት ናብ ዓዲ እንግሊዝ ዝመጸን ጆን ዌስሊ ነዚ ምዕባለ እዚ ዓቢ ጽልዋ ኣሕዲሩሉ። ብስርሑ ዓዲ እንግሊዝ ካብቲ ኣብ ፈረንሳ ዝተኻየደ ተመሳሳሊ ሰውራ ከም ዝደሓነት ይንገር። ይኹን እምበር፡ ዌስሊን መሳርሕቱን እውን ስነ-ጽሑፍ ንእንግሊዛውያን ተበጻሒ ንኽኸውን ኣበርክቶ ገይሮም እዮም። ኢንሳይክሎፔድያ ብሪታኒካ ብዛዕባ ዌስሊ ኣብዚ መዳይ እዚ "ኣብ መበል 18 ክፍለ ዘመን ንንባብ ጽቡቓት መጻሕፍቲ ንምድንፋዕ ክንድዚ ዝኣክል ዝገበረ ሰብ ኣይነበረን፣ ከምኡ'ውን ክንድዚ ዝኣክል መጻሕፍቲ ብኽንድዚ ዝኣክል ርካሽ ዋጋ ኣብ ኢድ ህዝቢ ኣምጺኡ"...

    ኣብ ዓዲ እንግሊዝ ብሰንኪ ተሃድሶታት ስራሕ ቤት ትምህርቲ ሰንበት እውን ኣብ መበል 18 ክፍለ ዘመን ተወሊዱ። ኣብ ከባቢ 1830፡ ኣስታት ርብዒ ካብቶም 1.25 ሚልዮን ህጻናት ዓዲ እንግሊዝ ኣብ ቤት ትምህርቲ ሰንበት ተማሂሮም፡ ኣብኡ ድማ ምንባብን ምጽሓፍን ተማሂሮም። ዓዲ እንግሊዝ ብቃል ኣምላኽ እትምሃር ማሕበረ ፊደል ትኸውን ነበረት፤ መንግስቲ ጽልዋ ኣይገበረሉን።

    ኣመሪካኸ? እዚ ዝስዕብ ጥቕሲ ነዚ እዩ ዘመልክት። ብጆን ደዊ (1859-1952) ዝተዛረበ ኮይኑ፡ ንሱ ንባዕሉ ኣብ ኣመሪካ ዓለማውነት ትምህርቲ ኣዝዩ ጽልዋ ኣሕዲሩ። ይኹን እምበር እምነት ክርስትና ኣብ ንኣብነት ንህዝባዊ ትምህርትን ምድምሳስ ባርነት ኣብ ሃገሩን ብኸመይ ኣወንታዊ ጽልዋ ከምዘሕደረ ገሊጹ፤

እዞም ሰባት እዚኦም (ወንጌላውያን ክርስትያናት) ዓንዲ ሕቖ ማሕበራዊ ግብረ ሰናይ፣ ንማሕበራዊ ጽገና ዝዓለመ ፖለቲካዊ ንጥፈታት፣ ፓሲፊዝምን ህዝባዊ ትምህርትን እዮም። ብፍላይ ኣብ ልዕሊ እቶም ኣብ ቁጠባዊ ጭንቀት ዘለዉን ካልኦት ህዝብታትን ዘለዎም ምሕረት ዘቃልሑን ዝገልጹን እዮም፣ ብፍላይ ኣብ ሪፓብሊካዊ መልክዕ መንግስቲ ዋላ ንእሽቶ ተገዳስነት ከርእዩ ከለዉ - - እዚ ክፋል ህዝቢ ንጠለባት ፍትሓዊ ኣተሓሕዛን ዝያዳ ማዕረ ምክፍፋል ማዕረታትን ኣወንታዊ ምላሽ ሂቡ እዩ። ዕድላት ብመንጽር ናይ ገዛእ ርእሶም ኣምር ማዕርነት። ኣብ ምድምሳስ ባርነት ኣሰር ሊንከን ዝኽተል ኮይኑ፡ ሩዝቨልት ን"እኩያት" ኮርፖሬሽናትን ኣብ ኢድ ውሑዳት ምውህላል ሃብትን ክኹንን ከሎ ምስ ሓሳባት ተሰማሚዑ። (4)

ዩኒቨርሲቲታት። ኣቐዲሙ፡ እምነት ክርስትና ኣብ ዝሓለፉ ዘመናትን ኣብዚ ሕጂ እዋንን ኣብ ምፍጣር ጽሑፋዊ ቋንቋታትን ምጽሓፍን ምንባብን ብኸመይ ከም ዝጸለዎ ተገሊጹ ነይሩ። ንኣብነት ኣብ ሃገራት ኣፍሪቃ መሰረት ስርዓተ ቤት ትምህርቲ ብመንጽር መሰረታውን ሞያውን ትምህርቲ ብቐንዱ ካብ ጽልዋ ክርስትያናዊ ተልእኾታት ዝተወልደ እዩ፣ ከምኡ’ውን ክንክን ጥዕና። ጽልዋ እምነት ክርስትና እንተዘይህሉ ምዕባለ ሕብረተሰባት ንዘመናት ክድንጉይ ይኽእል ነይሩ።

   ሓደ መዳይ ዩኒቨርሲቲታትን ኣብያተ ትምህርትን እዩ። ምስ ምምሃርን ምስትምሃርን ጎኒ ጎኒ ንልምዓት ሳይንስ፣ ምርምር፣ ንውልደት ምህዞታትን ንዝርግሐ ሓበሬታን ኣገደስቲ እዮም። ብእኦም ኣቢሉ ድማ ፍልጠትን ምርምርን ናብ ሓድሽ ደረጃ ይሰጋገር።

   እምነት ክርስትና ነዚ መዳይ እዚ ብኸመይ ጸልይዎ፧ ዓለማውያንን ኣምላኽ ዘይብሎምን ዓንኬላት መብዛሕትኡ ግዜ መጽሓፍ ቅዱስን እምነት ክርስትናን ኣብዚ መዳይ እዚ ዓቢ ተራ ከም ዝነበሮም ኣይፈልጡን እዮም። ብኣማኢት ዝቑጸሩ ዩኒቨርሲቲታትን ብዓሰርተታት ኣሽሓት ዝቑጸሩ ኣብያተ ትምህርትን ብፍርሃት ኣምላኽ ዘለዎም ክርስትያናት ወይ ብዕዮ ሚስዮናዊ ስራሕ ተጀሚሮም እዮም። ዓለማውን ብመንግስቲ ዝመሓደራን ዩኒቨርሲቲ ስለዘይነበራ፡ ብኣምላኽ ዘይምእማን መሰረት ኣይተወልዱን። ንኣብነት እዘን ዝስዕባ ዩኒቨርሲቲታት ኣብ ዓዲ እንግሊዝን ኣሜሪካን ፍሉጣት እየን፤

- ኦክስፎርድን ካምብሪጅን። ክልቲአን ከተማታት ብዙሓት ኣብያተ ክርስትያናትን ቤተ ጸሎትን ኣለወን። እዘን ዩኒቨርሲቲታት እዚኣተን ኣብ መጀመርታ መጽሓፍ ቅዱስ ንምምሃር እየን ተመስሪተን።

- ሃርቫርድ። እዚ ዩኒቨርሲቲ ብስም ቀሺ ጆን ሃርቫርድ ዝተሰየመ እዩ። ካብ 1692 ዝጀመረ ጭርሖኣ ድማ ቨሪታስ ክሪስቶ ኤት ኤክለዝያ (ሓቂ ንክርስቶስን ንቤተ ክርስቲያንን) ዝብል እዩ።

- ዩኒቨርሲቲ ያል ብተማሃራይ ሃርቫርድ ነበር ፒዩሪታን ካህን ኮተን ማተር ዝተመስረተ እዩ።

- ቀዳማይ ፕረዚደንት ዩኒቨርሲቲ ፕሪንስተን (መበገሲ ኮለጅ ኒውጀርሲ) ኣብ መበል 18 ክፍለ ዘመን ኣብ ኣሜሪካ ብዓቢ ትንሳኤ ዝፍለጥ ጆናታን ኤድዋርድስ እዩ። ንሱ ምስ ጆርጅ ዋይትፊልድ ኮይኑ እቲ ዝያዳ ፍሉጥ ሰባኺ ናይዚ ተሃድሶ እዩ ነይሩ።

- ዩኒቨርሲቲ ፔንስልቨንያ። ጆርጅ ዋይትፊልድ ዝተባህለ ካልእ መራሒ ዓቢ ምንቕቓሕ፡ ነታ ድሒራ ናብ ዩኒቨርሲቲ ፐንሲልቫንያ ዝማዕበለት ቤት ትምህርቲ መስሪቱ። ዋይትፊልድ ወዲ ሓደ ሓላዊ እንዳ ሻሂን መሳርሕቱ ናይቲ ኣቐዲሙ ዝተጠቕሰ ጆን ዌስሊ ኣብ ዓዲ እንግሊዝ ኣብ ዝነበረሉ እዋን እዩ። ዘይተለምደ ጽቡቕን ድምጺ ዘለዎን ሓያልን ድምጺ ስለ ዝነበሮ፡ ኣብ ናይ ደገ ኣኼባታት ንዓሰርተታት ኣሽሓት ሰባት ብድምጺ ክዛረብ ይኽእል። ብሰንኪ እቲ ኣምላኽ ንሰባት ዝሃቦ ርህራሄ እውን ንብዓት እናነብዐ ክሰብኽ ይኽእል ነይሩ።

   ህንዲከ? ህንዲ ብክርስትና ኣይፍለጥን። ይኹን እምበር ኣብዛ ሃገር ከም ኣብ ኣፍሪቃ ብእምነት ክርስትና ዝተወልዳ ብኣሽሓት ዝቑጸራ ኣብያተ ትምህርቲ ኣለዋ። ኣብ ህንዲ ዝርከባ ቀዳሞት ዩኒቨርሲቲታት እውን ብተመሳሳሊ መሰረት እየን ተወሊደን። ከም ዩኒቨርሲቲ ካልካታ፡ ማድራስ፡ ቦምበይን ሰራምፖርን ዝኣመሰላ ዩኒቨርሲቲታት ፍሉጣት እየን። ብተወሳኺ ኣብ 1887 ዝተመስረተ ዩኒቨርሲቲ ኣላሃባድ ፍሉጥ እዩ። ካብቶም ቀዳሞት ሸውዓተ ቀዳማይ ሚኒስተራት ህንዲ እቶም ሓሙሽተ ካብዛ ከተማ ዝመጹ ኮይኖም፡ ብዙሓት ምምሕዳር ህንዲ ድማ ኣብ ዩኒቨርሲቲ ኣላሃባድ ተማሂሮም እዮም።

ኣብ ሳይንስ ሰውራ። እቲ ጽሑፍ ካብቲ ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባት ዝፈትውዎ ኣረኣእያ እዩ ጀሚሩ፣ እምነት ክርስትና ንዕቤት ሳይንስ ዕንቅፋት ኮይኑ ኣሎ። ይኹን እምበር እዚ ኣረኣእያ እዚ ኣብ ሕቶ ንምእታው ቀሊል እዩ፣ ምኽንያቱ ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታት፡ ምጽሓፍን ምንባብን ዩኒቨርሲቲታትን ብዓቢኡ ካብ ጽልዋ እምነት ክርስትና ዝተወልዱ እዮም።

    እቲ ሳይንሳዊ ሰውራ ዝበሃልከ? መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ ዓለማውያንን ኣምላኽ ዘይብሎምን ዓንኬላት እዚ ናዕቢ እዚ ምስ ክርስትያናዊ እምነት ዋላ ሓንቲ ርክብ ከም ዘይነበሮ ይግበር፣ እዚ ኣረኣእያ እዚ ግን ኣብ ሕቶ ክኣቱ ይኽእል እዩ። ምኽንያቱ ብዘመናዊ ትርጉሙ ሳይንስ ሓንሳብ ጥራይ እዩ ጀሚሩ ማለት ኣብታ ክርስትያናዊ ቲዝም ዝሰገረላ ካብ መበል 16-18 ክፍለ ዘመን ዝነበረ ኤውሮጳ። ኣብ ዓለማዊ ሕብረተሰብ ዘይኮነስ ብፍሉይ ብክርስትያናዊ እምነት ዝተደፋፍአ ሕብረተሰብ እዩ ጀሚሩ። ዳርጋ ኩሎም ፍሉጣት ሳይንቲስት ኣብ ፍጥረት ይኣምኑ ነበሩ። ካብኣቶም ፍራንሲስ ቤኮን፡ ሮበርት ቦይል፡ ኣይዛክ ኒውተን፡ ዮሃንስ ኬፕለር፡ ኮፐርኒከስ፡ ጋሊልዮ ጋሊሊ፡ ብሌዝ ፓስካል፡ ማይክል ፋራዳይ፡ ጀምስ ክለርክ ማክስዌል፡ ጆን ረይ፡ ሉዊስ ፓስተር ወዘተ ወከልቲ ምብራህ ዘይኮኑስ ናይ ክርስትያናዊ ቴይዝም እዮም።

ወለዶታት ጸሓፍቲ ታሪኽን ስነ-ማሕበረሰብን ክርስትያናት፡ እምነት ክርስትና፡ ከምኡ’ውን ትካላት ክርስትና ኣብ ምምዕባል እቲ ኣብ መወዳእታ ዘመናዊ ተፈጥሮኣዊ ስነ-ፍልጠት ዝወለደ ዶክትሪናት፡ ኣገባባትን ስርዓታትን ብብዙሕ ዝተፈላለየ መገድታት ኣበርክቶ ከም ዝገበሩ ኣስተብሂሎም እዮም(...) ዋላ’ኳ ዝተፈላለየ ርእይቶታት እንተሃለወ ጽልዋኡ ዳርጋ ኩሎም ሎሚ ዘለዉ ጸሓፍቲ ታሪኽ ክርስትና (ካቶሊክን ፕሮቴስታንትነትን ብማዕረ) ንብዙሓት ቅድሚ ዘመናዊ ዘመን ዝነበሩ ሓሰብቲ ኣብ ስርዓታዊ መጽናዕቲ ተፈጥሮ ክዋፈሩ ከም ዘተባብዖም ይኣምኑ። ካብ ክርስትና ዝተለቅሑ ኣምር ጽቡቕ ውጽኢት ረኺቦም ናብ ሳይንሳዊ ዘተ መንገዶም ከም ዝረኸቡ እውን ተመራመርቲ ታሪኽ ተዓዚቦም እዮም። ገሊኦም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት እውን ከይተረፈ፡ ተፈጥሮ ብመሰረት እተወሰነ ሕግታት ከም እትሰርሕ ዚገልጽ ሓሳብ፡ ካብ ክርስትያናዊ ስነ-መለኮት ከም ዝመንጨወ ይዛረቡ። (5)

ድሕሪ እቲ ሳይንሳዊ ሰውራ እንታይ እዩ ነይሩ፧ ሓደ ምኽንያት ከምቲ ኣብ ላዕሊ ዝተገልጸ ዩኒቨርሲቲታት እዩ ነይሩ። ኣብ 1500 ዓ.ም.ፈ ኣስታት ስሳ ካብኣቶም ኣብ ኤውሮጳ ነበሩ። እዘን ዩኒቨርሲቲታት እዚኣተን ብዓለማውያንን መንግስትን ዝሕለዋ ዩኒቨርሲቲታት ዘይኮናስ ብናይ ማእከላይ ዘመን ቤተ ክርስቲያን ብንጡፍ ደገፍ ዝተላዕላ እየን፣ ምርምር ተፈጥሮኣዊ ሳይንስን ስነ-ፍልጠት ስነ-ፍልጠትን ድማ ኣብአን ጐሊሑ ዝረአ ተራ ተጻዊተን እየን። ኣብኦም ድማ ርኡይ ናይ ምርምርን ዘተን ናጽነት ነይሩ፣ እዚ ድማ ተፈታዊ ነበረ። እዘን ዩኒቨርሲቲታት እዚኣተን ኣማኢት ኣሽሓት ተማሃሮ ዝነበርወን ኮይነን፡ ኣብ መበል 16-18 ክፍለ ዘመን ኣብ ኤውሮጳ ክካየድ ዝኽእል ሳይንሳዊ ሰውራ ባይታ ንምድላው ሓጊዘን እየን። እዚ ሰውራ እዚ ካብ ዘይነበረሉ ቦታ ሃንደበት ዝተላዕለ ዘይኮነስ፡ ምቹእ ምዕባለታት እዩ ቀዲሙ። ካልኦት ኣህጉራት ድማ ከምቲ ኣብ ኤውሮጳ ዝነበረ ሰፊሕ ትምህርትን ተመሳሰልቲ ዩኒቨርሲቲታትን ኣይነበራን፣

ማእከላይ ዘመን ንዝዓበየ ዓወት ሕብረተሰብ ምዕራባውያን መሰረት ፈጢሩ፡ ንሱ ድማ ዘመናዊ ሳይንስ እዩ። ቅድሚ “ህዳሴ” ሳይንስ ኣይነበረን ዝብል ኣበሃህላ ካብ ሓቂ ዝረሓቐ ጥራይ እዩ። ኣብ ማእከላይ ዘመን ዝነበሩ ምሁራት ምስ ክላሲካዊ ምርምር ግሪኽ ድሕሪ ምልላይ፡ ስርዓታት ስነ-ሓሳብ ኣማዕበሉ፣ እዚ ድማ ንሳይንስ ምስቲ ጥንታዊ ግዜ ክነጻጸር ከሎ ኣዝዩ ዝያዳ መሪሕዎ። ኣካዳሚያዊ ናጽነት ካብ ስልጣን መራሕቲ ዝተሓለወለን ዩኒቨርሲቲታት፡ ኣብ 1100ታት እየን ተመስሪተን። እዘን ትካላት እዚኣተን ወትሩ ንሳይንሳዊ ምርምር ውሑስ መዕቆቢ ዝኾና እየን። ክርስትያናዊ ስነ-መለኮት እውን ከይተረፈ ነቲ ኣምላኽ ዝፈጠሮ ምዃኑ ዝእመን ዝነበረ ተፈጥሮ ንምምርማር ንምትብባዕ ብፍሉይ ዝሰማማዕ ምዃኑ ተረጋጊጹ። (6)

ሕክምናን ሆስፒታላትን። ሓደ ክርስትያናዊ እምነት ዝጸለዎ መዳይ ሕክምናን ምውላድ ሆስፒታላትን እዩ። ኣገዳሲ ክፋል ብፍላይ እቶም መነኮሳት እዮም ነይሮም፣ ንሳቶም ድማ ጥንታውያን ሕክምናዊ ኢደ-ጽሑፋትን ካልኦት ጥንታውያን ክላሲካውን ሳይንሳውን ጽሑፋትን ዝዕቅቡን ዝቕድሑን ዝትርጉሙን እዮም። ብዘይካዚ፡ ሕክምና ዝያዳ ኣማዕቢሎም። ብዘይ ንጥፈታቶም ሕክምና ብተመሳሳሊ ደረጃ ኣይምተሰጋገረን፣ ናይ ጥንቲ ጽሑፋት ድማ ዘመናውያን ወለዶታት ንኸንብብዎ ኣይምተዓቀቡን።

    ክንክን ጥዕና፡ ማሕበራዊ ስራሕን ብርክት ዝበሉ ትካላት ግብረ ሰናይን (ቀይሕ መስቀል፡ ህጻናት ኣድሕን...) እውን ብክርስትያን ኢና ዝብሉ ተጀሚሮም እዮም፣ ምኽንያቱ እምነት ክርስትና ወትሩ ንብጻይካ ምድንጋጽ ዘጠቓልል እዩ። እዚ ድማ ኣብ ትምህርትን ኣብነትን ኢየሱስ ዝተመስረተ እዩ። የግዳስ፡ ኣምላኽ ዘይብሎምን ሰብኣውያንን መብዛሕትኡ ግዜ ኣብዚ መዳይ ተዓዘብቲ ኮይኖም ጸኒሖም እዮም። እቲ ንባዕሉ ዓለማዊ ሰብኣዊ ሰብ ዝኾነ፡ ግን ከኣ ቅኑዕ ዝኾነ እንግሊዛዊ ጋዜጠኛ ማልኮም ሙገሪጅ (1903-1990) ነዚ ኣስተብሂሉ። ኣረኣእያ ዓለም ንባህሊ ብኸመይ ከም ዝጸልዎ ኣቓልቦ ሂቡ፤"ኣብ ህንዲን ኣፍሪቃን ዓመታት ኣሕሊፈ፡ ኣብ ክልቲኡ ድማ ብዝተፈላለዩ ዲኖሚንየን ዝምደቡ ክርስትያናት ዝሕሎ ብዙሕ ጽድቃዊ ንጥፈታት ኣጋጢሙኒ፤ ግን ሓንሳብ እውን ብሶሻሊስታዊ ትካል ዝሕሎ ሆስፒታል ወይ መዕቆቢ ዘኽታማት ወይ ሳናቶሪየም ለምጻማት ኣይረኸብኩን።" ኣብ መሰረት ሰብኣውነት ዝንቀሳቐስ"። (7)

   እዘን ዝስዕባ ጥቕስታት ብተወሳኺ እምነት ክርስትና ብዕዮ ሚስዮናውያን ኣብ ነርስን ካልእ መዳያትን ብኸመይ ከም ዝጸለዋ ይሕብራ። መብዛሕትአን ሆስፒታላት ኣፍሪቃን ህንድን ብክርስትያናዊ ተልእኾን ናይ ምሕጋዝ ድሌትን እየን ተወሊደን። ዓቢ ክፋል ናይተን ቀዳሞት ሆስፒታላት ኤውሮጳ እውን ብጽልዋ እምነት ክርስትና እዩ መበገሲኡ። ኣምላኽ ንሓደ ሰብ ብቐጥታ ክፍውሶ ይኽእል እዩ፣ ብዙሓት ግን ብሕክምናን ብሆስፒታላትን ሓገዝ ረኺቦም እዮም። ኣብኡ ድማ እምነት ክርስትና ዓቢ ተራ ተጻዊቱ እዩ።

ኣብ ማእከላይ ዘመን እቶም ኣብ ስርዓት ቅዱስ በነዲክቶስ ዝኾኑ ህዝቢ ኣብ ምዕራብ ኤውሮጳ ጥራይ ልዕሊ ክልተ ሽሕ ሆስፒታላት ይሕሉ ነበሩ። መበል 12 ^ክፍለ ዘመን ኣብዚ መዳይ እዚ ብፍላይ ኣብኡ ስርዓት ቅዱስ ዮሓንስ ዝሰርሓሉ ዝነበረ ቦታ ብዘደንቕ መልክዑ ትርጉም ነይርዎ። ንኣብነት እቲ ዓቢ ሆስፒታል መንፈስ ቅዱስ ብ1145 ኣብ ሞንትፔልየር ዝተመስረተ ኮይኑ፡ ኣብ ዓመት 1221 ቀልጢፉ ማእከል ሕክምናዊ ትምህርቲን ማእከል ሕክምና ሞንትፔልየርን ኮይኑ።እዘን ሆስፒታላት ብዘይካ ሕክምናዊ ክንክን ንዝጠመዩን... ንመበለታትን ዘኽታማትን ይከናኸን ነበረ፣ ነቶም ዘድልዮም ድማ ምጽዋት ይዕድሎም ነበረ። (8)

ክርስትያናዊት ቤተክርስትያን ኣብ ምሉእ ታሪኻ ብዙሕ ተነቒፋ እኳ እንተነበረት፡ ሕጂ’ውን ኣብ ሕክምናዊ ክንክን ድኻታት፡ ምሩኻት፡ ገዛ ዘይብሎም ወይ ንዝሞቱ ሰባት ኣብ ምሕጋዝን ናይ ስራሕ ሃዋህው ኣብ ምምሕያሽን ቅድመ-ኩነት ኮይና ጸኒሓ እያ። ኣብ ህንዲ እተን ዝበለጻ ሆስፒታላትን ምስኣ ዝተኣሳሰራ ትካላት ትምህርትን ውጽኢት ክርስትያናዊ ሚስዮናዊ ስራሕ እየን፣ ዋላ’ውን ብዙሓት ሂንዱ ነዘን ሆስፒታላት ካብተን ብመንግስቲ ዝሕብሕባ ሆስፒታላት ንላዕሊ ይጥቀሙለን፣ ምኽንያቱ ኣብ ልዕሊኡ ዝሓሸ ክንክን ክረኽቡ ምዃኖም ስለ ዝፈልጡ ኣብቲ. ካልኣይ ውግእ ዓለም ክጅምር ከሎ ኣብ ህንዲ ካብ ዝነበራ ነርስታት 90% ክርስትያን ከም ዝነበራን፡ ካብኣተን ድማ 80% ትምህርተን ኣብ ሆስፒታላት ሚስዮናውያን ከም ዝረኸባ ይግመት። (9)

ኣብ ቤተ ክርስቲያን ጉዳይ ናይዚ ሕይወት እዚ ከምቲ ናይ መጻኢ ሕይወት ጉዳይ ይሕብሕብ ነይሩ፤ ኣፍሪቃውያን ዝፈጸምዎ ኩሉ፣ ካብ ሚስዮናዊ ስራሕ ቤተ ክርስቲያን ዝመንጨወ ይመስል። (ኔልሰን ማንዴላ ኣብታ ንነዊሕ ጉዕዞ ናብ ሓርነት ዝጸሓፋ ታሪኽ ህይወት)

ቤተ ክርስቲያን ንሳይንቲስት ኣሳጊዳ ድያ፧ ከምቲ ዝተገልጸ እምነት ክርስትና ኣብ ልደት ሳይንሳዊ ሰውራ ዓቢ ጽልዋ ኣሕዲሩ እዩ። ሓደ ምኽንያት ናይዚ ድማ ብቤተ ክርስቲያን ዝተመስረታ ዩኒቨርሲቲታት እዩ። እምበኣር ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባት ምዅስኳስ ይፈትውዎ፡ ማለት እምነት ክርስትና ንዕቤት ስነ-ፍልጠት ዕንቅፋት ምኾነ ነይሩ ዝብል ኣበሃህላ እምበኣር ዓቢ ጽውጽዋይ እዩ። እዚ ኸኣ እተን እምነት ክርስትና ንነዊሕ እዋን ጽልዋ ዘሕደረለን ሃገራት ኣብ ዓውዲ ሳይንስን ምርምርን ፈለምቲ ምዃነን እውን ይሕብር።

    ቤተ ክርስቲያን ንሳይንቲስት ትሰጉዎም ነይራ ዝብል ኣተሓሳስባከ? ዓንኬላት ኣምላኽ ዘይብሎም ነዚ ኣምር እዚ ክዕቅብዎ ይደልዩ እዮም፣ ብዙሓት ተመራመርቲ ታሪኽ ግን ከም ምጥምዛዝ ታሪኽ ይቖጽርዎ። እዚ ኣብ መንጎ እምነትን ሳይንስን ዘሎ ምግጣም ዝብል ኣተሓሳስባ ካብ መወዳእታ መበል 19 ክፍለ ዘመን ጥራይ ዝጅምር ኮይኑ፡ ንክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ዝድግፉ ጸሓፍቲ ንኣብነት ኣንድሪው ዲክሰን ዋይትን ጆን ዊልያም ድራፐርን ኣብ መጻሕፍቶም ኣልዒሎምዎ። ይኹን እምበር ንኣብነት ኣብ ማእከላይ ዘመን ዝነበረ ተመራማሪ ጀምስ ሃናም ከምዚ ኢሉ ኣሎ፤

ብኣንጻር እቲ ልሙድ እምነት፡ ቤተክርስትያን ነቲ ጸፍሒ መሬት ዝብል ሓሳብ ደጊፋቶ ኣይትፈልጥን፡ መርመራ ሬሳ ፈጺማ ኣይተቐበለትሉን፡ ብርግጽ ድማ ብሰንኪ ሳይንሳዊ ስነ-ሓሳባቶም ኣብ ሓደጋ ዝወደቐ ሰብ ኣቃጺላቶ ኣይትፈልጥን። (10)

ኣውስትራልያዊ ተጠራጣሪ ቲም ኦኒል ኣብዚ ኣበሃህላ እዚ መርገጺ ሒዙ ኣሎ፡ ብሓቂ ድማ ሰባት ብዛዕባ ታሪኽ ክሳብ ክንደይ ውሑድ ምዃኑ ዘርኢ እዩ፤ "ነዚ ዕሽነት ክትረግጾ ከቢድ ኣይኮነን፡ ብፍላይ እቶም ብዛዕባኡ ዝዛረቡ ሰባት ብዛዕባ ታሪኽ ዳርጋ ዋላ ሓንቲ ክፈልጡ ከለዉ። በቃ ነዞም ጓና ሓሳባት ካብ መርበብ ሓበሬታታትን ህቡባት መጻሕፍትን ኣልዒሎም እዮም። እዚ ኣበሃህላታት ምስ ተሃርመ ይፈርስ።" ዘይከራኸር መርትዖ።ንፕሮፖጋንዳውያን ኣብ ማእከላይ ዘመን ብዝገበሮ መጽናዕቲ ኣብ ዕንጨይቲ ዝተቓጸለ ወይ ዝተሰደደ ወይ ዝተገፍዐ ሓደ - ሓደ ጥራይ - ሳይንቲስት ክጽውዑ ብምሕታት ፍጹም ምቅላድ ዘዘናግዕ ኮይኑ ይስምዓኒ።ንሓደ እኳ ክጽውዑ ኣይክእሉን እዮም። ... ኣብቲ ናይ ማእከላይ ዘመን ሳይንቲስት - ኣልበርቱስ ማግኑስ፡ ሮበርት ግሮሰተስተ፡ ሮጀር ቤኮን፡ ጆን ፔክሃም፡ ዳንስ ስኮተስ፡ ቶማስ ብራድዋርዲን፡ ዋልተር በርሊ፡ ዊልያም ሄይትስበርይ፡ ሪቻርድ ስዋይንሸድ፡ ጆን ዳምብለተን፡ ሪቻርድ ናይ ዋሊንግፎርድ፡ ኒኮላስ ኦረስመ፡ ጂን ቡሪዳን፡ከምኡውን ኒኮላዎስ ኩሳኖስ-እዞም ሰባት እዚኣቶም ድማ ስለምንታይ ብዅሉ ሰላም ንሳይንስ ማእከላይ ዘመን ቤተ ክርስቲያን ከይረበሸቶም ከም ዘሰጎምዎ እሓትት፣ ተቓወምተይ መብዛሕትኡ ግዜ ብሓቂ እንታይ ተጋግዩ ኢሎም እናገረሙ ርእሶም ይሃርሙ ነበሩ።"(11)

   ነቲ ኣብ ምድሪ ዘማእከለ ጸሓይ ኣብ ዙርያ ምድሪ እትዘውር ሞዴል ግሪኻዊ ቶለሚ ዝገላበጠ ጋሊልዮ ጋሊለኸኸ፧ ርእሰ ሊቃነ ጳጳሳት ኣብ ልዕሊኦም ጌጋ ተግባር ከም ዝፈጸሙሉ ሓቂ እዩ፡ እቲ ጉዳይ ግን ምጥምዛዝ ኣጠቓቕማ ስልጣን እምበር ንሳይንስ ዝቃወም ኣይኮነን። (እወ ርእሰ ሊቃነ ጳጳሳትን ካቶሊካዊት ቤተ ክርስቲያንን ካልእ ብዙሕ ነገራት ከም መስቀላዊ ውግእን ኢንክዊዚሽንን ገበነኛታት ኮይኖም እዮም። እንተኾነ ግን እምነት ክርስትና ፍጹም ምግዳፍ ወይ ትምህርቲ ኢየሱስ ዘይምኽታል ጉዳይ እዩ። ብዙሓት ነዚ ኣይርድእዎን እዮም። ኣፈላላይ.) ክልቲኦም ወከልቲ ሳይንስን እምነትን ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ጋሊልዮ ኣብ ዝነበሮም ኣረኣእያ ዝተመቓቐሉ ምንባሮም እውን ምፍላጥ ኣገዳሲ እዩ። ገለ ሳይንቲስት ኣብ ጎኑ፡ ገለ ድማ ኣንጻር ነይሮም። ብተመሳሳሊ ገለ ኣባላት ቤተ ክርስቲያን ንሓሳባቱ ይቃወምዎ፣ ገሊኦም ድማ ይከላኸሉ። እዚ ኩሉ ግዜ ሓደስቲ ክልሰ-ሓሳባት ክቕልቀሉ ከለዉ እዩ።

   ስለምንታይ ደኣ ጋሊልዮ ኣብ ቅድሚ ርእሰ ሊቃነ ጳጳሳት ካብ ሞገስ ወዲቑ ኣብ ቪላኡ ኣብ ናይ ገዛ ማእሰርቲ ኣእትዩ? ሓደ ምኽንያት ድማ ባዕሉ ጋሊልዮ ዝነበሮ ኣካይዳ እዩ። ቅድም ር.ሊ.ጳ. ኣሪ ቱሩነን ብዛዕባ ድሕረ ባይታ ናይቲ ጉዳይ ጽሒፉ ኣሎ፤

ጋሊልዮ ጋሊለ ሓደ ካብቶም ዓበይቲ ሰማእታት ሳይንስ ተባሂሉ ዝቑጸር እኳ እንተኾነ፡ ከም ሰብ ግን ብዙሕ ደስ ዘብል ከም ዘይነበረ ክዝከር ኣለዎ። ትምክሕተኛን ብቀሊሉ ዘሕርቕን፣ብዙሕ ጭርጭር ዝብልን ንሰባት ንምሓዝ ምምዝዛንን ተውህቦን ዝጎደሎ ነበረ።ሳላ በሊሕ መልሓሱን ዋዛኡን ጸላእቲ እውን ኣይሰኣኑን። ጋሊልዮ ዝሰርሖ ስነ-ፍልጠት ስነ-ፍልጠት ስነ-ከዋኽብቲ፡ ቅርጺ ዝርርብ እዩ ዝጥቀም። እታ መጽሓፍ ንሓደ ውሑድ ብልሒ ዘለዎ ሲምፕሊስዮስ ዝበሃል ገጸ ባህሪ ተላልዩ፣ ንሱ ድማ ንጋሊልዮ ኣዝዩ ዕሽነት ዝመልኦ ጸረ-ሞጎታት የቕርቦ። ጸላእቲ ጋሊልዮ ንር.ሊ.ጳ. ድሕሪ እዚ ጥራይ እዩ እቲ ከንቱን ተሃዋስን ከተማ ሸውዓተ ኣብ ልዕሊ ጋሊልዮ ስጉምቲ ወሲዱ...

    ...ኡርባኖስ ንነብሱ ከም ተሃድሶ ዝቖጽራ ስለ ዝነበረ ምስ ጋሊልዮ ክዛረብ ተሰማምዐ፡ ቅዲ ጋሊልዮ ግን ንር.ሊ.ጳ. ገሊላ ብሲምፕሊከስ ቅርጹ ርእሰ ሊቃነ ጳጳሳት ማለቱ ይኹኑ ኣይኹን ምርጫ ስም ክትግምቶ ዘጸግም ሕማቕ እዩ ነይሩ። ገሊላ ንመሰረታዊ ዕዉት ጽሑፍ፡ እዚ ድማ ንኣንባቢ ምኽባር ዘጠቓልል ኣይግድሰንን ነይሩ። (12)

ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባትከ ንሳይንቲስት ኣሳጊዶሞም ድዮም፧ እንተወሓደ እዚ ኣብታ ኣምላኽ ዘይብሉ ሕብረት ሶቭየት እዩ ኣጋጢሙ፣ ሓያሎ ሳይንቲስት ከም በዓል ጀነቲክስ ዝኣመሰሉ ብሰንኪ ሳይንሳዊ ሓሳባቶም ተኣሲሮም ገሊኦም ድማ ተቐቲሎም።

     ብተመሳሳሊ ኣብ ሰውራ ፈረንሳ ሓያሎ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ተቐቲሎም: ኬሚስት ኣንቶን ላቮይዘር: ተመራማሪ ስነ-ፍልጠት ዣን ሲልቫን ባሊ: ተመራማሪ ማዕድናት ፊሊፕ-ፍረደሪክ ደ ዲትሪክ: ተመራማሪ ስነ-ኰዀብ ዣን ባፕቲስት ጋስፓርድ ቦቻርት ደ ሳሮን: ተመራማሪ ስነ-ዕጽዋት ክሪቲያን ጊላም ደ ላሞይኖን ደ ማሌሸርበስ:: ይኹን እምበር ብሳይንሳዊ ሓሳባቶም ዘይኮነስ ብፖለቲካዊ ርእይቶኦም እዮም ተቐቲሎም። ኣብዚ እውን ካብቲ ጋሊልዮ ብኸመይ ከም ዝሕዞ ፍጹም ዝተፈልየ ሳዕቤን ዝነበሮ ስልጣን ብዘይግቡእ ምጥቃም ዝምልከት ጉዳይ እዩ ነይሩ።

እቲ ስሕተት ዝመልኦ መንገዲ ሳይንስ፦ ዳርዊን ንሳይንስ መሪሕዎ። እዚ ጽሑፍ እዚ፡ እምነት ክርስትና ንዕቤት ሳይንስ ዕንቅፋት ኰይኑ እዩ ዚብል፡ ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባት ዝፈትውዎ ኣበሃህላ እዩ ጀሚሩ። ኣብዚ ኣበሃህላ እዚ መሰረት ከምዘይብሉ እኳ እንተነበረ፡ ኣገዳስነት እምነት ክርስትና ግን ንልደትን ምዕባለን ሳይንስ ወሳኒ ኮይኑ ጸኒሑ እዩ። እዚ ኣረኣእያ እዚ ኣብ ሓያሎ ረቛሒታት ከም ልደት ስነ-ጽሑፋዊ ቋንቋታት፡ ትምህርቲ ምጽሓፍን ምንባብን፡ ኣብያተ ትምህርትን ዩኒቨርሲቲታትን፡ ምዕባለ ሕክምናን ሆስፒታላትን፡ ከምኡ’ውን እቲ ሳይንሳዊ ሰውራ ኣብ መበል 16-18 ክፍለ ዘመን ኣብ ኤውሮጳ ዝተፈጸመ ኮይኑ፡ ክርስትያናዊ ቴይዝም ዝሰፈነሉ ምዃኑ ዝተመርኮሰ እዩ። እዚ ለውጢ ኣብ ዓለማዊ ሕብረተሰብ ዘይኮነስ ብፍሉይ ብክርስትያናዊ እምነት ዝተደፋፍአ ሕብረተሰብ እዩ ጀሚሩ።

   እምነት ክርስትና ንዕብየት ስነ-ፍልጠት ኣወንታዊ ረቛሒ ካብ ኮነ፡ እቲ ንሳይንስን እምነት ክርስትያንን ዝጻረር ሓሳብ ካበይ እዩ መበገሲኡ? ሓደ ምኽንያት ናይዚ ብርግጽ ቻርለስ ዳርዊን ምስቲ ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ብዛዕባ ፍልቀት ዝሃቦ ክልሰ-ሓሳባት እዩ። እዚ ምስ ተፈጥሮኣውነት ዝሰማማዕ ክልሰ-ሓሳብ፡ ቀንዲ ገበነኛ ናይዚ ምስሊ እዩ። እቲ ፍሉጥ ኣምላኽ ዘይብሉ ሪቻርድ ዳውኪንስ'ውን ቅድሚ ግዜ ዳርዊን ኣምላኽ ዘይብሉ ክኸውን ኣጸጋሚ ከምዝነበሮ ገሊጹ ኣሎ፡ "ኣምላኽ ዘይምእማን ቅድሚ ዳርዊን ብስነመጎታዊ መንገዲ ቅኑዕ ክመስል ይኽእል'ዩ፡ ብኣእምሮኣዊ ምኽኑይነት ዘለዎ ኣምላኽ ዘይምእማን መሰረት ዘንበረ ግን ዳርዊን ጥራይ እዩ"። (13)።

   ግን ግን። ተፈጥሮኣውያን ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ንስራሕን ጻዕርን ዳርዊን ከኽብርዎ ከለዉ፡ ብኸፊል ቅኑዓት፡ ብኸፊል ድማ ጌጋ እዮም። ዳርዊን ብዛዕባ ተፈጥሮ ቅኑዕ ትዕዝብቲ ዝገብር፡ ብዛዕባ ርእሰ-ጉዳይ ዝፈልጥን ብዛዕባ ምርምሩ ከመይ ጌሩ ከም ዝጽሕፍን ዝፈልጥን ዕሙቕ ዝበለ ተፈጥሮኣዊ ተመራማሪ ምንባሩ ሓቆም እዮም። ነቲ ማግኑም ኦፐስ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ ዘንበበ ሰብ ነዚ ክኽሕዶ ኣይክእልን እዩ።

   ይኹን እምበር፡ ነቲ ዳርዊን ኵሎም ዓይነታት እንስሳታት ካብ ሓደ መበቈላዊ ዋህዮ (እቲ መበቈላዊ ክልሰ-ሓሳብ ዋህዮ ናብ ሰብ) ከም ዝወረሱ ምቕባሎም ጌጋ እዩ። እቲ ምኽንያት ቀሊል እዩ፡ ዳርዊን ኣብታ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ እትብል መጽሓፉ ዝኾነ ኣብነታት ለውጢ ዓሌታት ከርኢ ኣይከኣለን ፣ ኣብነታት ፍልልይን ምትዕጽጻፍን ጥራይ እዩ። ክልተ ዝተፈላለዩ ነገራት እዮም። ከም ዓቐን መንቋሕቋሕታ እታ ዑፍ፡ ዓቐን ኣኽናፍ ወይ ዝሓሸ ተጻዋርነት ገሊኦም ባክተርያ ዝኣመሰለ ፍልልይ፡ ኵሎም እቶም ሕጂ ዘለዉ ዓይነታት ዑፍ ካብ ሓደ መበቈላዊ ዋህዮ ከም ዝመጹ ብዝኾነ ይኹን መገዲ ኣየረጋግጽን እዩ። እዞም ዝስዕቡ ርእይቶታት ብዛዕባ እቲ ኣርእስቲ ዝያዳ ይነግሩ። ዳርዊን ባዕሉ ኣብ ዓሌታት ናይ ሓቂ ለውጢ ዘርኢ ኣብነታት ከም ዘይነበሮ ክእመን ነበሮ። በዚ መንጽር ዳርዊን ንሳይንስ ኣጋጊይዎ ክበሃል ይከኣል፤

ዳርዊን ፡ ብሓቂ ሓደ ዓይነት እንስሳ ናብ ካልእ ዓይነት እንስሳ ከም ዝተቐየረ ዝሕብር ቀጥታዊ መርትዖ ኣለኒ ከም ዘይብልን እዚ ኣረኣእያ’ዚ ቅኑዕ እዩ ኢለ ከም ዝኣምንን ብቐንዱ ብዙሓት ተርእዮታት ኣብኡ ተመርኲሶም ክጥርነፉን ክግለጹን ስለ ዝኽእሉን ምሕባር ደኺመ ኣለኹ። (14)

ኢንሳይክሎፔድያ ብሪታኒካ፦ ዳርዊን ንፍልቀት ወይ መበቈል ዓሌታት ከረጋግጽ ከም ዝኸኣለ ፈጺሙ ከም ዘይገለጸ ክስመረሉ ኣለዎ። ፍልቀት እንተ ኣጋጢሙ፡ ብዙሕ መግለጺ ዘይብሉ ሓቅታት ክግለጽ ከም ዝኽእል ይገልጽ። ስለዚ እቲ ንፍልቀት ዝድግፍ መርትዖታት ዘይቀጥታዊ እዩ። 

"መበቆል ዓሌታት ብምግላጽ ፍሉጥ ዝኾነ መጽሓፍ ብዝኾነ ይኹን መገዲ ዘይምግላጹ ኣዝዩ ዘስሕቕ'ዩ።" (ክሪስቶፈር ቡከር፡ ዓምዲ ዓምዲ ታይምስ ንማግኑም ኦፐስ ዳርዊን ዝጠቐሰ ፡ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ )   (15)

ዳርዊን ኣብ ክንዲ ሓደ ስድራቤታዊ ገረብ (እቶም ሕጂ ዘለዉ ፍጥረታት ህይወት ካብ ሓደ መበቈላዊ ዋህዮ ከም ዝማዕበሉ ዝግምት ኣረኣእያ ፍልቀት) ፡ ኣማኢት ኣግራብ ስድራቤት ምሃለዉ ነይሮም፡ ነፍሲ ወከፍ ገረብ ድማ ጨናፍር ምሃለወ ከምኡውን ክልተ ምፍንጫል እንተዝኸውን ናብ ሓቂ ምቐረበ ነይሩ። ከምቲ ዳርዊን ዘረጋገጾ ፍልልይ ብርግጽ ይፍጸም እዩ፣ ግን ኣብ ውሽጢ መሰረታዊ ዓይነታት ጥራይ። እቲ ትዕዝብቲ ካብቲ ካብ ሓደ መበቆላዊ ዋህዮ ማለት ካብ ሓደ ቅርጺ ጕንዲ ዝብገሱ ህሉው ቅርጽታት ህይወት ዝብገሱሉ ሞዴል ንላዕሊ ምስቲ ናይ ምፍጣር ሞዴል ዝሓሸ ይሰማምዑ፤

ሳይንቲስት ነቲ ናይ ሓባር ኣቦሓጎ ዝብል ኣምር ክሳብ ክንድዚ ብዘይ ነቐፌታ ንኽቕበሉ ዝደረኾም ድራኸታት ጥራይ ኢና ክንግምት እንኽእል። ዓወት ዳርዊኒዝም ክብሪ እቶም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ከም ዘዕበዮ ዘጠራጥር ኣይኮነን፣ እቲ ኣውቶማቲክ መስርሕ ዝብል ሓሳብ ድማ ምስ መንፈስ ናይቲ እዋን ኣዝዩ ስለ ዝሰማማዕ፡ እቲ ክልሰ-ሓሳብ ካብ መራሕቲ ሃይማኖት ዘገርም ደገፍ ከይተረፈ ረኺቡ። ብዝኾነ፡ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ነቲ ክልሰ-ሓሳብ ቅድሚ ብጽኑዕ ምፍታኑ ተቐቢሎምዎ፡ ድሕሪኡ ድማ ስልጣኖም ተጠቒሞም ንሓፈሻዊ ህዝቢ፡ ተፈጥሮኣዊ መስርሕ ንሓደ ሰብ ካብ ባክተርያ፡ ካብ ኬሚካላዊ ምትሕውዋስ ድማ ባክተርያ ንምፍራይ እኹል ምዃኑ ኣእሚኖምዎ። ፍልቀት ዝገልጽ ስነ-ፍልጠት ደጋፊ መርትዖታት ክደሊ ጀመረ እሞ ነቲ ኣሉታዊ መርትዖታት ከንቱ ዝገብር መግለጺታት ከቕርብ ጀመረ። (16)

እቲ መዝገብ ቅሪተ-ኣካላት እውን ንክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ከም ዘይነጽጎ ይሕብር። ዋላ እኳ ፍልቀት ክልሰ-ሓሳብ በዚ ኣቢሉ ህዋሳት፡ ኣካላትን ሓደስቲ ዓይነታትን ክቕልቀሉ ዝጠልብ እንተኾነ፡ ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ቀስ ብቐስ ክረአ ከምዘይክእል ካብ ነዊሕ እዋን ዝፍለጥ እዩ። ንኣብነት፡ ስቲቨን ኤም .

    ቀስ ብቐስ ምዕባለ ዘይምህላዉ ብሓያሎ ፍሉጣት ተመራመርቲ ስነ-ጥንቲ ኣፍልጦ ተዋሂብዎም እዩ። ቅሪተ-ኣካላት ይኹን ዘመናውያን ዓይነታት ኣብነታት ናይቲ ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ዝጠልቦ ቀስ ብቐስ ምዕባለ ኣየርእዩን። ኣብ ታሕቲ ገለ ርእይቶታት ወከልቲ ቤተ መዘክር ተፈጥሮኣዊ ታሪኽ ኣሎ። ቤተ መዘክር ተፈጥሮኣዊ ታሪኽ ንፍልቀት ዝበለጸ መርትዖ ክህልዎም ይግባእ፣ ግን ኣይኮኑን። ቀዳማይ፡ ርእይቶ ስቲቨን ጄይ ጎልድ፡ ምናልባት ኣብ ግዜና እቲ ዝፍለጥ ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ (ኣመሪካዊ ቤተ መዘክር)። ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ቀስ ብቐስ ምምዕባል ክሒዱ፤

ስቲቨን ጄይ ጎልድ ፡ ብዝኾነ ይኹን መገዲ ነቲ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ዝብል ኣረኣእያ ክህልዎ ዝኽእል ብቕዓት ከነኣእሶ ኣይደልን። ኣብ ኣኻውሕ ‘ተዓዚቡ’ ከም ዘይፈልጥ ጥራይ እየ ክገልጽ ዝደሊ።  (ዘ ፓንዳስ ቱምብ፡ 1988፡ ገጽ 182,183)።

ዶክተር ኤተሪጅ፡ ኣብ ዓለም ፍሉጥ ኣካያዲ ቤተ መዘክር ብሪጣንያ፦  ኣብዚ ምሉእ ቤተ መዘክር፡ መበቆል ዓሌታት ካብ መንጎኛታት ቅርጽታት ዘረጋግጽ ንእሽቶ ነገር እኳ የለን። ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ኣብ ትዕዝብትን ሓቅታትን ዝተመስረተ ኣይኮነን። ብዛዕባ ዕድመ ዘርኢ ወዲ ሰብ ምዝራብ እንተመጺኡ፡ እቲ ኩነታት ሓደ እዩ። እዚ ቤተ መዘክር እዚ እዞም ክልሰ-ሓሳባት ክሳብ ክንደይ ኣእምሮ ዘይብሎም ምዃኖም ዘርኢ መርትዖታት መሊኡ ኣሎ። (18)

ካብቶም ኣብ ሓሙሽተ ዓበይቲ ቤተ መዘክር ስነ-ጥንቲ ዝርከቡ ሰበስልጣን ዋላ ሓደ ቀሊል ኣብነት ናይ ሓደ ፍጡር ከቕርብ ዝኽእል የለን፣ እዚ ድማ ከም መርትዖ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ካብ ሓደ ዓይነት ናብ ካልእ ዓይነት እንስሳ ክውሰድ ይኽእል። (ዶክተር ሉተር ሳንደርላንድ ኣብ መጽሓፉ  Darwin’s enigma . ንብዙሓት ወከልቲ ቤተ መዘክር ተፈጥሮኣዊ ታሪኽ ነዛ መጽሓፍ ቃለ መሕትት ብምግባር ንፍልቀት ንምርግጋጽ እንታይ ዓይነት መርትዖ ከም ዘለዎም ንምፍላጥ ዝዓለመ ጽሒፉሎም። [19])

እዚ ዝስዕብ ኣበሃህላ ብተመሳሳሊ ኣርእስቲ ይቕጽል። ነፍስሄር ዶክተር ኮሊን ፓተርሰን ኣብ ቤተ መዘክር ብሪጣንያ (ተፈጥሮኣዊ ታሪኽ) ላዕለዋይ ክኢላ ስነ-ጥንቲን ክኢላ ቅሪተ-ኣካላትን እዩ ነይሩ። ብዛዕባ ፍልቀት ዝገልጽ መጽሓፍ ጽሒፉ - ሓደ ሰብ ግን ንምንታይ መጽሓፉ ናይ መንጎኛ ቅርጽታት (ኣብ ምስግጋር ዝርከቡ ህይወታውያን) ዝኾነ ስእሊ ዘይብሉ ምስ ሓተቶ፡ እዚ ዝስዕብ መልሲ ጽሒፉ። ኣብ መልሱ፡ ምናልባት ኣብ ዓለምና እቲ ዝፍለጥ ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ ክኸውን ዝኽእል ስቲቨን ጀይ ጎልድ ይጠቅስ (ብድሙቕ ተወሰኸ)፤

ኣብ መጽሓፈይ ብዛዕባ ብፍልቀት ኣብ መሰጋገሪ ደረጃ ዝርከቡ ህይወታውያን ስእልታት ዘይምህላዉ ብዝምልከት ምስቲ ዝሃብካዮ ርእይቶ ምሉእ ብምሉእ ይሰማማዕ እየ። ብዛዕባ ዝኾነ ከምዚ ዝኣመሰለ፡ ብዛዕባ ቅሪተ-ኣካላት ወይ ብዛዕባ ህያው እንተዝፈልጥ፡ ብፍቓደይ ኣብ መጽሓፈይ ምኣተኹዎም . ከምዚኦም ዝኣመሰሉ መንጎኛታት ቅርጽታት ንምስኣል ስነጥበባዊ ክጥቀም ኣለኒ ኢልካ ትሓስብ ግን ንስእልታቱ ሓበሬታ ካበይ ምረኸበ? ብቕንዕና ክዛረብ እንተኾይነ እዚ ሓበሬታ ከቕርቦ ኣይከኣልኩን፣ እቲ ጉዳይ ንሓደ ስነጥበባዊ ክገድፎ እንተኾይነ ድማ ንኣንባቢ ኣየስሕቶን ድዩ?

   ጽሑፍ መጽሓፈይ ቅድሚ ኣርባዕተ ዓመት እየ ጽሒፈዮ [ኣብታ መጽሓፍ ብገለ ማእከላይ መልክዕ ከም ዝኣምን ይነግር]። ሕጂ እንተ ዝጽሕፎ፡ እታ መጽሓፍ ምናልባት ዝተፈልየት ምኾነት ይመስለኒ። ቀስ ብቐስ (ቀስ ብቐስ ዝቕየር) ኣነ ዝኣምነሉ ኣምር እዩ። ብሰንኪ ክብሪ ዳርዊን ጥራይ ዘይኮነስ ብዛዕባ ጀነቲክስ ዘለኒ ምርዳእ ዝሓትት ስለ ዝመስል። ይኹን እምበር፡ ኣብ መንጎ [ፍሉጥ ክኢላ ቅሪተ-ኣካላት ስቲቨን ጀይ.] ጎልድን ካልኦት ሰባት ቤተ-መዘክር ኣመሪካን፡ መንጎኛታት ቅርጽታት የለዉን ክብሉ ከለዉ፡ ኣንጻር [ፍሉጥ ክኢላ ቅሪተ-ኣካላት] ክትሓትት ኣጸጋሚ እዩ . ከም ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ መጠን፡ ካብቲ ቅሪተ-ኣካላት ጥንታውያን መልክዓት ህይወታውያን ከለልዮም ከለኹ፡ ምስ ፍልስፍናዊ ጸገማት ብዙሕ እሰርሕ። እንተወሓደ ‘ስእሊ ናይ ሓደ ቅሪተ-ኣካል ከቕርብ’ውን ኣለኒ ትብል፣ ካብኡ ድማ እቲ ውሱን ጉጅለ ህይወታውያን ዝማዕበለ’ዩ። ብቐጥታ እየ ዝዛረብ – ማይ ዘይኣትዎ መርትዖ ዝኸውን ቅሪተ-ኣካላት የለን . (20)

ካብዚ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ እንታይ ምድምዳም ይከኣል? ንዳርዊን ከም ንፉዕ ተፈጥሮኣዊ ተመራማሪ ጌርና ከነኽብሮ ንኽእል ኢና፣ እንተኾነ ግን ብዛዕባ ምውራስ ዓሌታት ካብ ሓደ ቀዳማይ ዋህዮ ዝሃቦ ግምት ክንቅበሎ የብልናን። እቲ መርትዖ ንፍጥረት ዝያዳ ዝሰማማዕ ምዃኑ ብንጹር ይርአ፣ ስለዚ ኣምላኽ ብኡንብኡ ንዅሉ ነገር ኣዳልዩ። ፍልልይ ብርግጽ ይፍጸም እዩ፣ ዓሌታት ድማ ብመጠኑ ብምርባሕ ክቕየሩ ይኽእሉ እዮም፣ እዚ ዅሉ ግን ኣብ ቀረባ እዋን ዝብጻሕ ደረት ኣለዎ።

    እቲ መደምደምታ ዳርዊን ንሳይንስ መሪሕዎ ከም ዝመርሖን ኣምላኽ ዘይብሎም ሳይንቲስት ድማ ከም ዝሰዓብዎን እዩ። ኣምላኽ ንዅሉ ነገር ባዕሉ ምእንቲ ኸይለዓል እዩ ፈጢርዎ ዝብል ታሪኻዊ ኣረኣእያ ምጽጋዕ ኣዝዩ ዝያዳ ርትዓዊ እዩ። እዚ ኣረኣእያ እዚ፡ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ህይወት ብኸመይ ባዕላ ክትለዓል ከም እትኽእል መፍትሒ ዘይምፍላጦም እውን ይድገፍ እዩ። እዚ ዘይከኣል ስለዝኾነ ርዱእ እዩ። ህይወት ጥራይ እያ ህይወት ክትፈጥር እትኽእል፣ ካብዚ ሕጊ እዚ ፍሉይ ዝኾነ ኣይተረኽበን። ነቶም ቀዳሞት ዓይነታት ህይወት እዚ ብንጹር ንኣምላኽ እዩ ዘመልክት፤

- (ዘፍ 1፡1) ኣብ መጀመርታ እግዚኣብሔር ሰማይን ምድርን ፈጢሩ።

- (ሮሜ 1፡19,20) እቲ ብእግዚኣብሔር ክፍለጥ ዝኽእል ኣባታቶም ስለ ዝግለጽ፤ ኣምላኽ ኣርእይዎም እዩ እሞ።

20 እቲ ካብ ፍጥረት ዓለም ኣትሒዙ ዘይርአ ነገራት ብዘለኣለማዊ ሓይሉን ኣምላኽነቱን ብፍጥረት ይርዳእ እዩ። ስለዚ ብዘይ መመኽነይታ ፤

- (ራእ 4፡11) ኦ እግዚኣብሄር፡ ንዅሉ ንስኻ ፈጢርካዮ፡ ንደስታኻውን ኣሎን ተፈጢሩን እዩ እሞ፡ ክብርን ክብርን ሓይልን ክትቅበል ብቑዕ ኢኻ .

Jesus is the way, the truth and the life

Grap to eternal life!

Other Google Translate machine translations:

ሚልዮናት ዓመታት / ዳይኖሰር / ፍልቀት ደቂ ሰባት?
ምጥፋእ ዳይኖሰር
ሳይንስ ኣብ ምድንጋር: ኣምላኽ ዘይብሉ ክልሰ-ሓሳባት መበቆልን ሚልዮናት ዓመታትን።
ዳይኖሰር መዓስ እዮም ዝነብሩ ነይሮም?

ታሪኽ መጽሓፍ ቅዱስ
ማይ ኣይሂ

እምነት ክርስትና፡ ሳይንስ፡ ሰብኣዊ መሰላት
ክርስትናን ሳይንስን።
ክርስትያናዊ እምነትን ሰብኣዊ መሰላትን።

ምብራቓውያን ሃይማኖታት / ሓድሽ ዘመን
ቡዳ፡ ቡድሂዝም ድዩ ወይስ የሱስ?
ዳግመ-ውላድ ሓቂ ድዩ፧

እስልምና እዩ።
ናይ መሓመድ ምግላጻትን ህይወትን
ኣምልኾ ጣኦት ኣብ እስልምናን ኣብ መቐለን
ቁርኣን ዘተኣማምን ድዩ?

ስነ-ምግባራዊ ሕቶታት
ካብ ግብረሰዶም ነጻ ኩን።
ጾታ ገለልተኛ ሓዳር
ምንጻል ጥንሲ ገበናዊ ተግባር እዩ።
ሞት ምቕታልን ምልክታት ናይቲ ዘመንን።

ድሕነት
ክትድሕን ትኽእል ኢኻ።