እቲ ዝበዝሐ ተፈጥሮኣዊ መግለጺ ንመጀመርታ ኣድማስ፡ ብቢግ ባንግ ኣቢሉ ካብ ባዶ ማለት ካብ ዘይነበረ ቦታ ከም ዝተወልደ እዩ። ቅድሚኡ ግዜን ቦታን ጸዓትን ኣይነበረን። እዚ ጉዳይ እዚ ብኣስማት ከም Tyhjästä syntynyt (ካብ ባዶ ዝተወልደ) (Kari Enqvist, Jukka Maalampi) ወይ A Universe from Nothing (Lawrence M. Krauss) ዝኣመሰሉ መጻሕፍቲ ጽቡቕ ጌሩ ተገሊጹ ኣሎ። እዚ ዝስዕብ ጥቕሲ እውን ተመሳሳሊ ነገር እዩ ዘመልክት፤

ኣብ መጀመርታ ፍጹም ዝኾነ ነገር ኣይነበረን። እዚ ንምርዳእ ኣዝዩ ከቢድ እዩ... ቅድሚ ቢግ ባንግ ባዶ ቦታ እኳ ኣይነበረን። ኣብዚ ፍንጀራ እዚ ቦታን ግዜን ጸዓትን ንጥረ ነገርን ተፈጢሩ። ካብ ኣድማስ "ደገ" ዝፈንጀር ነገር ኣይነበረን። ተወሊዱ ዓቢ ምስፍሕፋሑ ምስ ጀመረ፡ ኣድማስ ንኹሉ ባዶ ቦታ ሓዊሱ ንኹሉ ዝሓዘ እዩ። (ጂም ብሩክስ፡ Näin elämä alkoi / መበቆል ህይወት፡ ገጽ 9-11)

ብተመሳሳሊ ዊኪፒዲያ ንቢግ ባንግ ይገልጽ። ብመሰረት እዚ ኣብ መጀመርታ ክሳብ ቢግ ባንግ ዝፍጸምን ኣድማስ ክሰፍሕ ዝጅምርን ውዑይን ጽዑቕን ቦታ ነይሩ፤

ብመሰረት እቲ ክልሰ-ሓሳብ፡ ኣድማስ ቅድሚ ኣስታት 13.8 ቢልዮን ዓመታት ካብቲ ዓቢ ምፍንጃር ዝበሃል ዝነበረ ኣዝዩ ጽዑቕን ውዑይን ኩነታት ዝተበገሰ ኮይኑ፡ ካብ ሽዑ ጀሚሩ ድማ ብቐጻሊ እናሰፍሐ ይመጽእ ኣሎ።

ግን እቲ ቢግ ባንግን ልደት ሰማያዊ ኣካላትን ንባዕሎም ሓቂ ድዩ? ኣብዚ ጉዳይ እዚ ነዞም ዝስዕቡ ነጥብታት ምክትታል ይግባእ፤

እቲ ዘይህሉ ዝኾነ ይኹን ንብረት ክህልዎ ኣይክእልን ’ ውን ካብኡ ክለዓል ኣይክእልን ’ ዩ ። እቲ ቀዳማይ ተጋራጫውነት ኣብቶም ዝሓለፉ ጥቕስታት ክትረኽቦ ትኽእል ኢኻ። በቲ ሓደ ሸነኽ ኩሉ ካብ ምንም ዝጀመረ ክበሃል ከሎ፡ በቲ ካልእ ወገን ድማ እቲ ናይ መጀመርታ ኩነታት ኣዝዩ ውዑይን ጽዑቕን እዩ ነይሩ ይበሃል።

    እንተኾነ ኣብ መጀመርታ ዝኾነ ነገር እንተዘይሃልዩ ከምዚ ዓይነት መንግስቲ ዝኾነ ንብረት ክህልዎ ኣይክእልን እዩ። እንተወሓደ ስለዘየለ ውዑይን ጽዑቕን ክኸውን ኣይክእልን እዩ። እቲ ዘይምህላው እውን ስለዘየለ ጥራይ ካልእ ንብረት ክህልዎ ኣይክእልን እዩ።

    ብኻልእ ወገን ድማ እቲ ዘይነበረ ንርእሱ ናብ ጽዑቕን ውዑይን ኩነታት ህላወ ቀይሩ፡ ወይ ድማ እዚ ሕጂ ዘሎ ኣድማስ ካብኡ ከም ዝተወልደ እንተሓሲብና፡ ንሱ’ውን ዘይከኣል እዩ። ካብ ባዶ ዝኾነ ነገር ክትወስድ ስለዘይከኣል ብሕሳብ ዘይከኣል እዩ። ዜሮ ብዝኾነ ቁጽሪ እንተተመቒሉ ውጽኢቱ ኩሉ ግዜ ዜሮ እዩ። ዴቪድ በርሊንስኪ፡ ኣብዚ ኣርእስቲ መርገጺ ሒዙ ኣሎ፤ 

”ዝኾነ ዝተዋህበ ናይ ስነ-ሕሳብ ክኢላ ነዚ ፍጹም ዕሽነት ምዃኑ ክርድኦ ከሎ፡ ሓደ ነገር ካብ ባዶ ይመጽእ እዩ ኢልካ ምምጓት ትርጉም የብሉን” (ሮን ሮዘንባም፡ ”ዓቢ ምፍንጃር ዓቢ ምትላል ጥራይ ድዩ? ዴቪድ በርሊንስኪ ንኹሉ ሰብ ይፈታተኖ።”ኒውዮርክ ተዓዛቢ 7.7 .1998)

ጸዓት እንተዘይህሉ ነይሩ፡ ዝኾነ ነገር ክፈንጀር ኣይክእልን እዩ . ኣቐዲሙ ዝተጠቕሰ ጽሑፍ፡ ኣብ መጀመርታ ጸዓት ከምዘይነበረ፡ ከምኡ’ውን ንዋት ከምዘይነበረ ይገልጽ።

    ኣብዚ ካልእ ተጋራጫዊ ነገር ኣሎ፣ ምኽንያቱ እቲ ቀዳማይ ሓፈሻዊ ሕጊ ተርሞዳይናሚክስ "ጸዓት ክፍጠር ወይ ክጠፍእ ኣይክእልን፣ ካብ ሓደ መልክዕ ናብ ካልእ መልክዕ ጥራይ እዩ ዝቕየር" ይብል።

     ብኻልእ ኣዘራርባ ልክዕ ኣብ መጀመርታ ጸዓት እንተዘይሃልዩ እቲ ጸዓት ካበይ መጺኡ ምኽንያቱ ንባዕሉ ክለዓል ስለዘይክእል? ብኻልእ ወገን ድማ ሕጽረት ጸዓት ዝኾነ ይኹን ምፍንጃር ይከላኸል። እቲ ፍንጀራ ፈጺሙ ክኸውን ኣይክእልን እዩ።

እቲ ናይ መጀመርታ ኩነታት ኣዝዩ ጽዑቕ እንተዝኸውን ነይሩ፡ ክፈንጀር ኣይክእልን እዩ . እቲ ኣቐዲሙ ዝተጠቕሰ ጥቕሲ፡ ኩሉ ነገር ካብ ኣዝዩ ጽዑቕን ውዑይን ኩነታት ከም ዝነቐለ ዝገልጽ ኣረኣእያ እዩ ዘመልክት ነይሩ፣ እዚ ኩነታት እዚ ኩሉ ንጥረ ነገር ኣድማስ ኣብ ኣዝዩ ንእሽቶ ቦታ ዝተዓሸገሉ ኩነታት እዩ። ልክዕ ከም ጸሊም ነዃላት ምስ ንጽልነት ተነጻጺሩ ኣሎ።

    ኣብዚ እውን ዝጋጮ ነገር ኣሎ። ምኽንያቱ ጸሊም ነዃላት ክግለጽ ከሎ፡ ካብኣቶም ዝኾነ ይኹን ክሃድም ዘይክእል፡ ብርሃን፡ ኤሌክትሮማግኔታዊ ጨረርታ ወይ ዝኾነ ይኹን ነገር ክሃድም ዘይክእል ጽዑቕ ምዃኑ ይንገር። ማለት ተፈጥሮ ኣርባዕተ መሰረታዊ ሓይልታት ከም ዘለዎ ይቑጸር፡ ስሕበት፡ ሓይሊ ኤሌክትሮማግኔቲክ፡ ከምኡ’ውን ሓያልን ድኹምን ሓይሊ ኒዩክለር። ስሕበት ከም ዝደኸመ ካብኣቶም ይቑጸር፡ እኹል ጅምላ እንተሃልዩ ግን ካልኦት ሓይልታት ዋላ ሓንቲ ክገብሩሉ ኣይክእሉን እዮም። እዚ ኣብ ጸሊም ነዃላት ከም ዝፍጸም ይእመን።

     ካብዚ እንታይ ምድምዳም ይከኣል? ጸሊም ነዃላት ከም ሓቀኛታት እንተተቖጺሮም፡ ብሰንኪ እቲ ዓቢ ጅምላ ድማ ዝኾነ ነገር ክሃድም ዘይክእል እንተኾይኑ፡ ሓደ ሰብ ብሓንሳብ ካብቲ ካብ ጸሊም ቀዳዳት ንላዕሊ ጽዑቕ ክኸውን ዝነበሮ ናይ መጀመርታ ኩነታት ዝበሃል ፍንጀራ ከመኽንየሉ ዝኽእል? ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባት ንነብሶም ይጋጮም ኣለዉ።                                                         

ፍንጀራ ስርዓት ኣይፈጥርን ’ ዩ ። እቲ ፍንጀራ ንባዕሉኸ፡ ምስ ኩሉ ነገር ክኸውን ይኽእል ነይሩ? እቲ ፍንጀራ ካብ ዕንወት ወጻኢ ካልእ ከስዕብ ድዩ? እዚ ክትፍትኖ እትኽእል ነገር እዩ። ነታጒ ቻርጅ እንተተቐሚጡ ንኣብነት. ኣብ ውሽጢ ጽኑዕ ክቢ፡ ካብኡ ዝፍጠር ነገር የለን። ቁንጣሮ ኩዕሶ ጥራይ ኣብ ውሽጢ ገለ ሜትሮ ራድዩስ ይዝርጋሕ፡ ካልእ ግን ኣይፍጸምን እዩ። ይኹን እምበር: ምሉእ ኣድማስ ውቁባት ጋላክሲታት: ከዋኽብቲ: ፕላኔታት: ወርሕታት: ከምኡውን ህይወት ዘለዎ ስርዓት ዘለዎ ዅነታት እዩ ዘሎ። ከምዚ ዝበለ ዝተሓላለኸን ተግባራውን ስርዓት ብዝኾነ ይኹን ፍንጀራ ዝፍጠር ዘይኮነስ ዕንወትን ዕንወትን ጥራይ እዩ ዘስዕብ።

ኩሉ ካብ ንእሽቶ ቦታ ? ከምቲ ዝተገልጸ ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ቢግ ባንግ ኩሉ ካብ ደረት ኣልቦ ንእሽቶ ቦታ ከም ዝተወልደ ይግመት። ሚልዮናት ጋላክሲታት፡ ቢልዮናት ከዋኽብቲ፡ ግን ከኣ ጸሓይ፡ ፕላኔታት፡ ኣኻውሕን ህያዋን ፍጡራት ከም ወይጦታት፡ ዝሓስቡ ሰባት፡ ጭርጭር ዝብሉ ኣዕዋፍ፡ ጽቡቓት ዕምባባታት፡ ዓበይቲ ኣግራብ፡ ጽምብላሊዕ፡ ዓሳታትን ኣብ ከባቢኦም ዘሎ ባሕርን፡ ጽቡቕ ጣዕሚ ዘለዎ ክኸውን ነይርዎ። ባናናን ስትሮቤሪን ወዘተ እዚኦም ኩሎም ካብ ርእሲ ፒን ካብ ዝነኣሰ ቦታ ክወጹ ነይርዎም። ኣብዚ ደረጃ ዘለዎ ክልሰ-ሓሳብ ዝግመት እዚ ​​እዩ።

     እዚ ጉዳይ እዚ ምስቲ ሓደ ሰብ ሳንዱቕ ስንቂ ኣብ ኢዱ ሒዙ ድሕሪኡ “እዛ ሳንዱቕ ስንቂ ኣብ ኢደይ ምስ ረኣኻያ፡ ካብ ውሽጣ ኣማኢት ሚልዮናት ከዋኽብቲ፡ ውዑይ ጸሓይ፡ ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ህያዋን ፍጥረታት ከም ዝመጹ ክትኣምን ትኽእል ዲኻ ከም ኣኽላባት፡ ኣዕዋፍ፡ ወይጦታት፡ ኣግራብ፡ ዓሳታትን ኣብ ከባቢኦም ዘሎ ባሕርን፡ ጽቡቕ ስትሮቤሪን ጽቡቕ ዕምባባታትን? እወ፡ ሓቂ ይዛረብ ከም ዘለኹ ጥራይ ክትኣምን ይግባእ፡ እዚ ኩሉ ዓበይቲ ነገራት ድማ ካብዚ ሳንዱቕ ስንቂ ክመጽእ ከም ዝኽእል!”

     ሓደ ሰብ ነቲ ኣቐዲሙ ዝነበረ ክትዕ እንተ ዘቕርበልካ እንታይ ምተሰምዓካ፧ ቁሩብ ከም ዝገርም ምቖጸርካዮ ዶ? ይኹን እምበር፡ ክልሰ-ሓሳብ ቢግ ባንግ እውን ብተመሳሳሊ ዝገርም እዩ። ኩሉ ካብ ሳንዱቕ ስንቂ ኣብ ዝነኣሰ ቦታ ከም ዝጀመረ ይግምት። እዚ ኩሉ ብኣምላኽ ዘይብሎም ሳይንቲስት ዝቐረቡ ክልሰ-ሓሳባት እንተዘይኣሚንና፡ ኣብ ናይ እግዚኣብሄር ናይ ፍጥረት ስራሕ እንተጸኒዕና፡ እዚ ድማ ብንጹር እቲ ዝበለጸ መግለጺ ህላወ ሰማያውያን ኣካላትን ህይወትን ምዃኑ ብጥበብ ንዋሳእ ይመስለኒ።

    ብዙሓት ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ኰዀብ እውን ነቲ ክልሰ-ሓሳብ ምፍንጃር ዓቢ ምፍንጃር ነቒፎሞ እዮም። ምስ ሓቀኛ ሳይንስ ዝጻረር ጌሮም እዮም ዝሪእዎ፤

ሓድሽ ዳታ ካብቲ እቲ ክልሰ-ሓሳብ ዝገመቶ ንቢግ ባንግ-ኮስሞሎጂ ንምጥፋእ እኹል ፍልልይ ኣለዎ (Fred Hoyle, The Big Bang in Astronomy, 92 New Scientist 521, 522-23 / 1981)

ከም ኣረጊት ስነ-ፍጥረት ተመራማሪ መጠን፡ እቲ ሕጂ ዘሎ ትዕዝብታዊ ዳታ፡ ብዛዕባ መጀመርታ ኣድማስ ዝምልከት ክልሰ-ሓሳባት፡ ከምኡ’ውን ብዛዕባ መጀመርታ ስርዓተ ጸሓይ ዝምልከት ብዙሕ ክልሰ-ሓሳባት ክስርዞ እርእዮ። (ኤች ቦንዲ፡ ደብዳቤ፡ 87 ሓድሽ ሳይንቲስት 611 / 1980)

እቲ ዓቢ ምፍንጃር ዝብል መግመቲ ቅኑዕ ድዩ ኣይኮነን ዝብል ዘተ ብዘገርም መልክዑ ውሑድ እዩ... ብዙሓት ካብቶም ዝጋጮ ትዕዝብትታት ብብዙሕ መሰረት ዘይብሉ ግምታት ዝግለጹ ወይ ድማ ዕሽሽ ዝበሃሉ ጥራይ እዮም። (ኖቤሊስት ኤች ኣልፍቨን፡ ኮስሚክ ፕላዝማ 125 / 1981)

ፊዚከኛ ኤሪክ ሌርነር ፡ ”ቢግ ባንግ መሳጢ ዛንታ ጥራይ እዩ፡ ብዝተወሰነ ምኽንያት ድማ ይዕቀብ ” (ኤሪክ ለርነር፡ ዘሰንብድ ምኽሓድ ናይቲ ዓብላሊ ክልሰ-ሓሳብ መበቆል ኣድማስ ፡ ዘ ቢግ ባንግ ፈጺሙ ኣይተፈጸመን ፡ ኒውዮርክ ፡ ታይምስ ቡክስ 1991 ዓ.ም.ፈ.

“ክልሰ-ሓሳብ ቢግ ባንግ ኣብ እናወሰኸ ዝኸይድ ዘሎ ቁጽሪ ዘይተረጋገጸ ግምታት እዩ ዝምርኮስ - ተዓዚብናዮ ዘይንፈልጥ ነገራት። ካብዚኦም ዝፍለጡ ዋጋታት ንብረት፣ ጸሊም ነገርን ጸሊም ጸዓትን እዮም። ብዘይ እዚኦም: ኣብ መንጎ እቲ ተመራመርቲ ስነ-ኰዀብ ዝገበርዎ ትዕዝብትን ኣብ መንጎ እቲ ኣብ መጀመርታ ክልሰ-ሓሳብ ምፍንጃር ዝነበረ ትንቢትን ቀታሊ ምግጫው ምሃለወ።” (ኤሪክ ሌርነርን ካልኦት 33 ሳይንቲስትን ካብ 10 ዝተፈላለያ ሃገራት፣ ባኪንግ ዘ ቢግ ባንግ፣ ኒው ሳይንቲስት 182(2448):20፣ 2004፤ www.cosmologystatement.org ፣ 1 ሚያዝያ 2014 ዝተረኽበ።)

ጋዝ ናብ ሰማያዊ ኣካላት ኣይጽንበርን ’ ዩ ። እቲ ግምት ድሕሪ ቢግ ባንግ ኣብ ገለ እዋን ሃይድሮጅንን ሄልየምን ተፈጢሩ፡ ካብኡ ድማ ጋላክሲታትን ከዋኽብትን ተጠርኒፎም።

     ይኹን እምበር ኣብዚ እውን ሕግታት ፊዚክስ ይጥሓስ እዩ። ኣብ ነጻ ጠፈር እቲ ጋዝ ፈጺሙ ኣይሕንክስን እዩ፣ እንታይ ደኣ ናብ ጠፈር ብዕምቆት ጥራይ እዩ ዝዝርጋሕ፣ ብማዕረ ይዝርጋሕ። እዚ መሰረታዊ ኣስተምህሮ ኣብ መጽሓፍቲ ቤት ትምህርቲ እዩ። ወይ ድማ ነቲ ጋዝ ክትጽቕጦ እንተፈቲንካ፡ ሙቐቱ ይውስኽ፡ እቲ ምውሳኽ ሙቐት ድማ እቲ ጋዝ መሊሱ ክሰፍሕ ይገብሮ። ሰማያዊ ኣካላት ንኸይወልዱ ይከላኸል።

    ንክልሰ-ሓሳብ ዓቢ ምፍንጃር ዝነቐፈን ዘይኣመነሉን ፍረድ ሆይል እውን "ምስፋሕ ንጥረ ነገር ምስ ዝኾነ ነገር ክጋጮ ኣይክእልን እዩ ድሕሪ እኹል ምስፍሕፋሕ ድማ ኩሉ ንጥፈታት ይውዳእ" (The Intelligent Universe: A New View of Creation and Evolution - 1983) .

     እዚ ዝስዕብ ርእይቶታት ብተወሳኺ፡ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ብዛዕባ ኣመጻጽኣ ጋላክሲታትን ከዋኽብትን መልሲ ከም ዘይብሎም ይሕብር። ገለ ህቡባት መጻሕፍቲ ወይ መደባት ቲቪ፡ እዞም ሰማያዊ ኣካላት እዚኣቶም ባዕሎም ከም እተወልዱ ብተደጋጋሚ እኳ እንተገለጹ፡ ነዚ ዚሕብር መርትዖ ግን የለን። ከምዚ ዝኣመሰለ ጸገማት ዘጋጥም ሓደ ሰብ ንህላወ ሰማያዊ ኣካላት ተፈጥሮኣዊ መግለጺ ጥራይ ክደሊ ከሎ፡ ነቲ ናይ ኣምላኽ ስራሕ ፍጥረት ግን ክነጽጎ ከሎ እዩ፡ እዚ ድማ መርትዖታት ብንጹር ይሕብር፤ 

ብሓቂ ነቲ ነተን ጋላክሲታት ዝፈጠረ መስርሕ ንርድኦ ኢና ክብል ኣይደልን። እቲ ብዛዕባ ልደት ጋላክሲታት ዝምልከት ክልሰ-ሓሳብ ሓደ ካብቶም ኣብ ኣስትሮፊዚክስ ዘይተፈትሑ ዓበይቲ ጸገማት ኮይኑ፡ ክሳብ ሕጂ እውን እንተኾነ ካብቲ ጭቡጥ ፍታሕ ዝረሓቕና ንመስል። (ስቲቨን ዋይንበርግ ፡ Kolme ensimmäistä minuuttia / ቀዳሞት ሰለስተ ደቓይቕ፡ ገጽ 88)

መጻሕፍቲ ርትዓዊ ኮይኑ ዝስምዖም ዛንታታት ዝመልኡ እዮም፣ እቲ ዘሕዝን ሓቂ ግን ኣይንፈልጥን ኢና፣ እተን ጋላክሲታት ብኸመይ ከምዝተወልዳ። (ኤል. ጆን፡ ኮስሞሎጂ ኖው 85፡ 92 / 1976)

ሓደ ዓብዪ ጸገም ግና፡ ኩሉ ከመይ ኢሉ እዩ ተፈጢሩ፧ እቲ ጋላክሲታት እተወልዳሉ ጋዝ ኣብ መጀመርታ ብኸመይ ተኣኪቡ መስርሕ ልደት ከዋኽብትን ነቲ ዓቢ ዑደት ኰስሚክን ጀሚሩ፧ (...) ስለዚ ኣብ ውሽጢ እቲ ሓደ ዓይነት ንዋት ኣድማስ ምውህሃድ ዘምጽኡ ፊዚካዊ ኣገባባት ክንረክብ ኣለና። እዚ ኣዝዩ ቀሊል ይመስል ግን ከም ሓቂ ኣዝዩ ዓሚቕ ባህሪ ዘለዎም ጸገማት የስዕብ። (ማልኮም ኤስ ሎንጋየር ፡ Räjähtävä maailmankaikkeus / መበቆል ኣድማስና፡ ገጽ 93)

ብኸመይ (ጋላክሲታት) ከም ዝመጻ ዝገለጸ ሰብ ዘይምህላዉ ምናልባት ዘሕፍር እዩ... መብዛሕትኦም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ስነ-ፍልጠትን ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠትን ጋላክሲታት ብኸመይ ከም ዝፍጠራ ዘዕግብ ክልሰ-ሓሳብ ከምዘየለ ብግልጺ ይኣምኑ። ብኻልእ ኣዘራርባ፡ ሓደ ማእከላይ ባህሪ ኣድማስ መግለጺ ዘይብሉ እዩ። (WR Corliss: A Catalog of Astronomical Anomalies, Stars, Galaxies, Cosmos, ገጽ 184፡ ፕሮጀክት ምንጪ መጽሓፍ፡ 1987)

ኣብዚ እቲ ዘፍርሕ ነገር እንተሃልዩ፡ ዋላ ሓደ ካባና ከዋኽብቲ ከም ዘለዉ ኣቐዲሙ እንተ ዘይፈልጥ፡ እቲ ኣብ ቅድመ ግንባር ዝግበር መጽናዕቲ፡ ከዋኽብቲ ፈጺሞም ክውለዱ ዘይክእሉ ብዙሕ ዘእምን ምኽንያታት ምሃበ።” (ኒል ደግራስ ታይሰን፡ ሞት ብጸሊም ነዃል፡ ካልእ ኮስሚክ ድንግርግርን፡ ገጽ 187፡ ዳብሊው ደብሊው ኖርተን ኤንድ ኲባንያ፡ 2007)

ኣብርሃም ሎብ፡ “እቲ ሓቂ፡ ኣቃውማ ከዋኽብቲ ብመሰረታዊ ደረጃ ኣይንርድኦን ኢና።” (ካብ ጽሑፍ ማርከስ ቾውን Let there be light , New Scientist 157(2120):26-30, 7 February 1998 ዝተወስደ)

ልደት ስርዓተ ጸሓይ ማለት ጸሓይ፡ ፕላኔታትን ወርሕንከ? ካብ ሓደ ደበና ጋዝ ከም ዝተወልዱ ክግመት እኳ እንተጸንሐ፡ ናይ ግምት ጉዳይ ግን እዩ። ሳይንቲስት፡ ጸሓይ፡ ፕላኔታትን ወርሕን መጀመርታ ከም ዘለወን ይኣምኑ - እንተዘይኮይኑ ውሽጣዊ ጸዓትአን ምስ ግዜ ምተደኸመ ነይሩ - እንተኾነ ግን ምኽንያት ልደተን ክደልዩ ከለዉ ናብ ምናኔ ክጥቀሙ ኣለዎም። ናይ እግዚኣብሔር ናይ ፍጥረት ስራሕ ክኽሕዱ ከለዉ ኣብ ክንድኡ ገለ ተፈጥሮኣዊ መግለጺ ንልደት እዞም ሰማያዊ ኣካላት ክደልዩ ይግደዱ።

    እንተኾነ ግን ኣብኡ ዕጹው መገዲ ይራኸቡ፣ ምኽንያቱ ኣቃውማ ፕላኔታትን ወርሕን ጸሓይን ካብ ነንሕድሕዶም ፍጹም ዝተፈልየ እዩ። ብኣቃውማኦም ፍጹም ዝተፈላለዩ እንተኾይኖም፡ ከመይ ኢሎም እዮም ካብ ሓደ ደበና ጋዝ መበገሲኦም? ንኣብነት፡ ገለ ፕላኔታት ብቐለልቲ ባእታታት ዝቖማ ክኾና እንከለዋ፡ ገሊአን ድማ ዝኸበደ ባእታታት ኣለወን።

    ብዙሓት ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ኣብዚ እዋን እዚ ብዛዕባ መበቈል ስርዓተ ጸሓይ ዚገልጽ ተፈጥሮኣዊ ክልሰ-ሓሳባት ጸገም ከም ዘለዎ ንምእማን ብቕንዕና ተዛሪቦም እዮም። ኣብ ታሕቲ ገለ ካብቲ ዝሃብዎ ርእይቶ ኣሎ። እዚ ርእይቶታት እዚ፡ ብዘይ ኣምላኽ መበቈል ምሉእ ህይወት ዘይብሉ ዓለም ባዕሉ ምግላጽ ክሳዕ ክንደይ ኣብ ሕቶ ዘእቱ ምዃኑ እዩ ዜርኢ። ኣብዚ መዳይ ታሪኽ ዳግማይ ንምጽሓፍ ጽቡቕ መሰረት የለን። ኣብ ስራሕ ፍጥረት ኣምላኽ ምእማን ዝያዳ ትርጉም ኣለዎ።

ቀዳማይ፡ እቲ ካብ ጸሓይና ዝፍለ ነገር፡ ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ንዓና ንፈልጦም ፕላኔታት ናይ ምፍጣር ዓቕሚ ፈጺሙ ከምዘይብሉ ነስተብህል። ኣቃውማ ናይቲ ጉዳይ ፍጹም ጌጋ ምኾነ። ካልእ ኣብዚ ንጽጽር ዘሎ ነገር ጸሓይ ንቡር እያ [ከም ሰማያዊ ኣካል]፡ ምድሪ ግን ጓና እያ። ኣብ መንጎ ከዋኽብትን መብዛሕትኦም ከዋኽብትን ዘሎ ጋዝ፡ ከም ጸሓይ ብሓደ ዓይነት ንጥረ ነገር ዝቖመ ኮይኑ፡ ንምድሪ ግን ኣይኮነን። ብዓይኒ ስነ-ፍጥረት ምጥማት - እቲ ኣብዚ ሕጂ እዋን ኮፍ ኢልካ ዘለኻ ክፍሊ፡ ካብ ጌጋ ንብረት ዝተሰርሐ ምዃኑ ክርዳእ ኣለዎ። ንስኻ ኢኻ እቲ ብርቂ፡ ናይ ሓደ ስነ-ኣድማሳዊ ኣወሃሃዲ ሙዚቃ ምትሕውዋስ። (ፍረድ ሲ ሆይል፡ መጽሔት ሃርፐርስ፡ ሚያዝያ 1951)

ኣብዚ እዋን’ዚ’ውን እንተኾነ፡ ኣስትሮፊዚክስ ኣዝዩ ምዕባለ ኣብ ዝረኸበሉ እዋን፡ ንመበቆል ስርዓተ ጸሓይ ዝምልከት ብዙሕ ክልሰ-ሓሳባት ዘዕግብ ኣይኮነን። ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ክሳብ ሕጂ ብዛዕባ እቲ ዝርዝር ኣይሰማምዑን እዮም። ልሙድ ቅቡል ክልሰ-ሓሳብ ኣብ ርእሲ ምርኣይ የለን። (ጂም ብሩክስ ፡ Näin alkoi elämä ፡ ገጽ 57 / መበቆል ህይወት)

ኩሎም ብዛዕባ መበቆል ስርዓተ ጸሓይ ዝቐረቡ መግመቲታት ከቢድ ዘይምስምማዕ ኣለዎም። እቲ መደምደምታ፡ ኣብዚ እዋን’ዚ፡ ስርዓተ ጸሓይ ክህሉ ኣይክእልን’ዩ ዝብል ይመስል። (ኤች. ጀፍሪስ ፡ መሬት፡ መበቆላ፡ ታሪኻን ኣካላዊ ቅዋማን ፡ 6 ^ይ ሕታም፡ ቤት ማሕተም ዩኒቨርሲቲ ካምብሪጅ፡ 1976፡ ገጽ 387)

ንልደት ሕይወት ባዕሉ ከመይ ጌርካ ትጽድቕ?

ኣብ ላዕሊ ብዛዕባ ዘይኦርጋኒክ ዓለምን ኣመጻጽኣኡን ጥራይ እዩ ተዘሪቡ ዘሎ። ኣምላኽ ዘይብሎም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ብዛዕባ ኣመጻጽኣ ኣድማስን ሰማያዊ ኣካላትን ዝምልከት ናይ ገዛእ ርእሶም ክልሰ-ሓሳባት ከመኽንዩ ከም ዘይክእሉ ተገሊጹ። ክልሰ-ሓሳባቶም ምስ ኣካላዊ ሕግታትን ግብራዊ ትዕዝብትን ዝጻረር እዩ።

    ካብዚ ናብ ኦርጋኒክ ዓለም ምግዓዝ ማለት ምስቲ ህያው ዓለም ምግጣም ጽቡቕ እዩ። ብዙሕ ግዜ ህይወት ቅድሚ 3-4 ቢልዮን ዓመታት ኣብ ገለ ውዑይ ቐላይ ወይ ባሕሪ ባዕላ ከም ዝተላዕለት ይንገረና።

    ሕጂ’ውን ኣብዚ ሓሳብ እዚ ጸገም ኣሎ፡ መበገሲ ህይወት ዝረኣየ ሰብ የለን። ዝረኣዮ ሰብ ስለዘየለ፡ ከምቲ ቅድሚ ሕጂ ዝነበረ ተፈጥሮኣዊ ክልሰ-ሓሳባት ጸገም እዩ። ሰባት ጸገም ልደት ህይወት ተፈቲሑ ዝብል ምስሊ ክህልዎም ይኽእል እዩ፣ ነዚ ምስሊ እዚ ግን ጭቡጥ መሰረት የብሉን: እዚ ትምኒት እምበር ኣብ ሳይንስ ዝተመርኮሰ ትዕዝብቲ ኣይኮነን።

    ህይወት ብባዕሉ ዝውለድ ዝብል ሓሳብ እውን ብሳይንሳዊ መንገዲ ጸገም ዘለዎ እዩ። እቲ ግብራዊ ትዕዝብቲ ህይወት ካብ ህይወት ጥራይ ከም እትውለድ እዩ፣ ካብዚ ሕጊ እዚ ፍሉይ ዝኾነ ሓንቲ እኳ ኣይተረኽበትን . ህያው ዋህዮ ጥራይ እዩ ነቲ ሓደስቲ ዋህዮታት ንምፍጣር ዝምችእ ንብረት ህንጻ ክፈጥር ዝኽእል። በዚ ድማ ህይወት ባዕላ ከም ዝተላዕለት ክቐርብ ከሎ፡ ኣንጻር ሓቀኛ ሳይንስን ግብራዊ ትዕዝብትን ትካታዕ።

    ብዙሓት ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ንዓቐን ናይዚ ጸገም እዚ ኣፍልጦ ሂቦምሉ እዮም። ንመበገሲ ህይወት መፍትሒ የብሎምን። ኣብ ምድሪ ህይወት መጀመርታ ከም ዝነበሮ ይኣምኑ እኳ እንተዀኑ፡ ነቲ ኣምላኽ ዝሰርሖ ስራሕ ፍጥረት ስለ ዘይኣመኑ ግን ኣብቲ ጕዳይ ዕጹው ኰይኖም ኣለዉ። ኣብዚ ኣርእስቲ ገለ ርእይቶታት እነሆ፤ 

ካብዚ ንላዕሊ ከይድና እቲ እንኮ ቅቡል መግለጺ ፍጥረት ምዃኑ ክንእመን ኣለና ይመስለኒ። እዚ ሓሳብ ብፊዚከኛታት ከምዝተገለለ እፈልጥ እየ፣ ብሓቂ ድማ ብኣይ፣ እንተኾነ ግን እቲ ናይ ፈተነ መርትዖ ዝድግፎ እንተኾይኑ ስለዘይፈተናዮ ጥራይ ክንነጽጎ የብልናን። (ኤች. ሊፕሰን፡ "ፊዚከኛ ንፍልቀት ይርኢ"፡ ፊዚክስ ቡለቲን፡ 31፡ 1980)

ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ህይወት ከም ውጽኢት ፍጥረት እያ መጺኣ ዝብል ኣተሓሳስባ ዝጻረር መርትዖ የብሎምን። (ሮበርት ጃስትሮ፡ ዘ ኤንቻንተድ ሉም፡ ኣእምሮ ኣብ ኣድማስ፡ 1981)

ንልዕሊ 30 ዓመታት ኣብ ዓውዲ ኬሚካላውን ሞለኪዩላውን ፍልቀት ዝተገብረ ፈተነታት፡ ምስ መፍትሒኡ ዘይኮነስ ምስ ምጅማር ህይወት ዝተኣሳሰር ጸገም ዕቤት ምዃኑ ኣጉሊሑ እዩ። ሎሚ ብመሰረቱ ኣገደስቲ ክልሰ-ሓሳባትን ፈተነታትን ጥራይ እዮም ዝዝረበሎምን ናብ ዕጹው መንገዲ ወይ ድንቁርና ምዝንባሎምን ኣፍልጦ ይወሃቦም (Klaus Dose, Interdisciplinary Science Review 13, 1988)

ብዛዕባ ዓሚቝ ታሪኽ ህይወት ፕላኔት መሬት፡ መበገሲ ህይወትን ናብቲ ኣብ ከባቢና ዝረአ ስነ-ህይወት ዝመርሐ ደረጃታት ምቛሙን እንፈልጦ ኣብ ሓደ ንምምጻእ ኣብ እንፍትነሉ እዋን፡ ብድንግርግር ከም ዝተሸፈነ ክንእመን ኣሎና። ህይወት ኣብዛ ፕላኔት ብኸመይ ከም ዝጀመረ ኣይንፈልጥን ኢና። መዓስ ከም ዝጀመረ ብልክዕ ኣይንፈልጥን ኢና፡ ኣብ ምንታይ ኩነታት'ውን ኣይንፈልጥን ኢና። (ኣንዲ ኖል፡ ፕሮፌሰር ዩኒቨርሲቲ ሃርቫርድ) (1)

እዚ ዝስዕብ ጥቕሲ እውን ምስቲ ኣርእስቲ ዝተኣሳሰር እዩ። ብዛዕባ እቲ ኣብ መወዳእታ ህይወቱ ቃለ መሕትት ዝተገብረሉ ስታንሊ ሚለር ትገልጽ። ምስ ኣመጻጽኣ ህይወት ዝተኣሳሰሩ ፈተነታት ብተደጋጋሚ ኣብ ገጻት መጻሕፍቲ ቤት ትምህርትን ሳይንስን ዝቐርቡ ፈተነታት ፍሉጥ ኮይኑ’ኳ እንተጸንሐ፡ እዞም ፈተነታት እዚኣቶም ግን ምስ ኣመጻጽኣ ህይወት ዘራኽብ የብሎምን። ጄ ሞርጋን፡ ሚለር ንኹሉ ሓሳባት መበቆል ህይወት ንባዕሉ ከም ዕሽነት ወይ ናይ ወረቐት ኬሚስትሪ ኢሉ ዝነጸጎ ቃለ መሕትት ኣዘንትዩ ኣሎ። እዚ ጉጅለ ናይ ወረቐት ኬሚስትሪ፡ ቅድሚ ዓሰርተታት ዓመታት ባዕሉ ሚለር ዘካየዶ ፈተነታት እውን ዘጠቓለለ ኮይኑ፡ ስእልታቶም ንመጻሕፍቲ ቤት ትምህርቲ ዘስልሙ እዮም፤

ብዛዕባ ኩሉ ብዛዕባ ኣመጻጽኣ ህይወት ዝቐርብ ሓሳባት፡ ከም “ዕሽነት” ወይ “ናይ ወረቐት ኬሚስትሪ” ኢሉ ዝቖጽሮ ዘይግደስ ነበረ። ብዛዕባ ዝተወሰኑ መግመቲታት ኣዝዩ ንዕቀት ስለ ዝነበሮ፡ ብዛዕባኦም ርእይቶኡ ምስ ሓተትኩ፡ ርእሱ ነቕኒቑ፡ ኣዕሚቑ ትንፋሱ ይሕንክስን ይሕንክስን ጥራይ እዩ ነይሩ - ከም ንዕብዳን ዘርኢ ወዲ ሰብ ክነጽግ ዝፍትን። ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ህይወት መዓስን ብኸመይን ከም ዝጀመረ ብልክዕ ፈጺሞም ክፈልጡ ከም ዘይክእሉ ተኣሚኑ። "ካብ ንቡር ሳይንስ ብንጹር ዝተፈልየ ታሪኻዊ ፍጻመ ክንዛተ ንፍትን" ክብል ኣመልኪቱ። (2)

ዋላ እኳ ኣምላኽ ዘይብሉ ሳይንቲስት ብዛዕባ መበቆል ህይወት ዝፈልጥ እንተዘየለ፡ ክሳብ ሕጂ ግን ኣስታት 100000 ከምዝጀመረ ይኣምኑ። ቅድሚ 4 ቢልዮን ዓመታት። ካብ "ቀሊል ቀዳማይ ዋህዮ" ከም ዝጀመረ ይግመት፣ እዚ ግን ቅኑዕ ንምርግጋጽ ኣጸጋሚ እዩ፣ ምኽንያቱ ናይ ሎሚ ዋህዮታት ከይተረፉ ኣዝዮም ዝተሓላለኹን ኣዝዩ ብዙሕ ሓበሬታ ዝሓዙን እዮም።

    ብዝኾነ ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀትን ብሚልዮናት ዓመታትን እንተ ጸኒዕና፡ ካልእ ሸለል ንምባል ኣጸጋሚ ዝኾነ ከቢድ ጸገማት ይለዓል።

     ሓደ ካብቲ ዓቢ ጸገም እቲ ካምብሪያን ዝበሃል ፍንጀራ እዩ። ኩሎም ዓይነታት መዋቕራዊ እንስሳታት፡ ወይ ቀንዲ ጉጅለታት፡ እንተላይ ዓንዲ ሕቖ ዘለዎም እንስሳታት፡ ኣብ ጽላታት ካምብሪያን "ኣብ 10 ሚልዮን ዓመት" (ብመሰረት ፍልቀት ደረጃ 540-530 ሚልዮን ዓመት) ምሉእ ብምሉእ ተዛዚሞምን ኣብ ሓመድ ቅድመ-ቅርጺ ዘይብሎምን ጥራይ እዮም ተራእዮም ማለት እዩ። ንኣብነት፡ ትራይሎባይት ምስቲ ዝተሓላለኸ ኣዒንቱን ካልእ ዓይነት ህይወትን ፍጹም ምዃኑ ተረጋጊጹ ኣሎ። ስቲቨን ጄይ ጎልድ ነዚ ዘደንቕ ፍጻመ ይገልጽ። ኣብ ውሽጢ ሒደት ሚልዮናት ዓመታት ኩሎም ቀንዲ ጉጅለታት መንግስቲ እንስሳታት ከምዝተራእዩ ይገልጽ፤

ተመራመርቲ ስነ-ጥንቲ ንነዊሕ እዋን ይፈልጡ እዮም፣ ኩሎም ቀንዲ ጉጅለታት ንግስነት እንስሳታት ኣብ ዘመነ ካምብሪያን ኣብ ሓጺር ግዜ ብቕልጡፍ ከምዝተራእዩ ድማ ይግረሙ ነይሮም... ኩሉ ህይወት፣ እንተላይ ኣቦሓጎታት እንስሳታት፣ ንሓሙሽተ-ሻድሻይ ናይ... ህሉው ታሪኽ፡ ክሳብ ቅድሚ ኣስታት 550 ሚልዮን ዓመታት ፍልቀት ዝፈጠሮ ፍንጀራ ንኹሎም ቀንዲ ጉጅለታት መንግስቲ እንስሳታት ኣብ ውሽጢ ሒደት ሚልዮናት ዓመታት ጥራይ እዩ ወሊዱ... (3)

ንፍንጀራ ካምብሪያን ጸገም ዝገብሮ እንታይ እዩ? ነዚ ሰለስተ ኣገደስቲ ምኽንያታት ኣለዉ፤

1. እቲ ቀዳማይ ጸገም ኣብ ትሕቲ ካምብሪያን ንጣብ ካብዚ ዝቐለሉ ቅድመ-ተኸተልቲ ስለዘየለዉ እዩ። ዋላ እቶም ትራይሎባይት ምስቲ ዝተሓላለኸ ኣዒንቶም ከም ካልኦት ህይወታውያን ሃንደበት ድሉዋት፡ ዝተሓላለኹ፡ ምሉእ ብምሉእ ዝማዕበሉን ኣብ ታሕተዋይ ጽፍሒ ዝኾነ ኣቦሓጎታት ዘይብሎምን ኮይኖም ይረኣዩ። እዚ ዝገርም እዩ ምኽንያቱ ህይወት ቅድሚ ዘመነ ካምብሪያን 3.5 ቢልዮን ዓመት ብመልክዕ ቀሊል ዋህዮ ከም ዝጀመረ ይእመን። ስለምንታይ ኣብ ውሽጢ 3.5 ቢልዮን ዓመት ሓንቲ ማእከላይ ቅርጺ እኳ ዘይትህሉ ? እዚ ርኡይ ተጋራጫውነት እዩ፣ እዚ ድማ ነቲ ፍልቀት ዝብል ክልሰ-ሓሳብ ዝነጽግ እዩ። እቶም ርኽበታት፡ ዓሌታት ካብ መጀመርታ ድሉዋት፡ ዝተሓላለኹን ፍሉያትን ዝነበሩሉ ናይ ምፍጣር ሞዴል ብንጹር ይድግፉ። ሓያሎ ተመራመርቲ ስነ-ጥንቲ፡ እቲ ኣብ ካምብሪያን ዝተፈጸመ ፍንጀራ ምስቲ ናይ ፍልቀት ሞዴል ብሕማቕ ከም ዝሰማማዕ ተኣሚኖም እዮም።

ካብ ቀሊል ናብ ዝተሓላለኸ ፍልቀት ሓቂ እንተኾይኑ፡ ኣቦሓጎታት ናይዞም ካምብሪያውያን፡ ምሉእ ብምሉእ ዝማዕበሉ ህይወታውያን ክረኽቡ ኣለዎም፤ ግን ኣይተረኽቡን፣ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ድማ ናይ ምርካቦም ዕድል ውሑድ ምዃኑ ይኣምኑ። ኣብቲ ሓቅታት ጥራይ ተመርኲስካ፡ ኣብቲ ብጭቡጥ ኣብ ምድሪ ዝተረኽበ ነገራት ተመርኲስካ፡ እቶም ቀንዲ ጕጅለታት ህያዋን ነገራት ካብ ሃንደበታዊ ፍጻመ ፍጥረት ከም ዝመጹ ዝገልጽ ክልሰ-ሓሳብ ዝያዳ ተኽእሎ ኣሎ። (ሃሮልድ ጂ. ኮፊን፡ “ፍልቀት ድዩ ወይስ ፍጥረት?” ሊበርቲ፡ መስከረም-ጥቅምቲ 1975፡ ገጽ 12)

ተመራመርቲ ስነ-ህይወት ሓድሓደ ግዜ ነቲ ኣብ ዘመነ ካምብሪያን ዝነበረ ባህርያዊ ህይወት እንስሳታትን ትርጉም ዘለዎ ኣቃውማኡን ሃንደበታዊ ምምጻእ ባዶ ይገብርዎ ወይ ሸለል ይብሉዎ። ይኹን እምበር፡ ኣብ ቀረባ እዋን ዝተገብረ መጽናዕቲ ፓሊዮንቶሎጂ፡ እዚ ጸገም ሃንደበታዊ ምብዛሕ ህይወታውያን፡ ኩሉ ሰብ ሸለል ክብሎ ኣጸጋሚ እናኾነ ይመጽእ ኣሎ... (ሳይንቲፊክ ኣመሪካን፡ ነሓሰ 1964፡ ገጽ 34-36)

እቲ ሓቂ ከምቲ ኩሉ ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ ዝፈልጦ፡ መብዛሕትኦም ዓይነታት፡ ጀነራን ቀቢላታትን ዳርጋ ኩሎም ካብ ደረጃ ቀቢላ ዝዓበዩ ሓደስቲ ጉጅለታትን ሃንደበት ኣብ መዝገብ ቅሪተ-ኣካላት ከም ዝረኣዩን፡ እቶም ፍሉጣት፡ ቀስ ብቐስ ዝመጹ ተኸታተልቲ መሰጋገሪ ቅርጽታት ድማ ፍጹም ብዘይ ገለ ጸገም ዝኽተሉ ምዃኖም እዩ። መንገዶም ንላዕሊ ኣየመልክቱ። (ጆርጅ ጌይሎርድ ሲምፕሰን፡ ዓበይቲ ባህርያት ፍልቀት፡ 1953፡ ገጽ 360)

2. ካልእ ምስቲ ዝሓለፈ ዝመሳሰል ጸገም ድሕሪ ዘመነ ካምብሪያን ማለት ኣብ ውሽጢ 500 ሚልዮን ዓመታት (ብመሰረት ፍልቀት መለክዒ) ሓደስቲ ቀንዲ ጉጅለታት እንስሳታት እውን ኣይተራእዩን።. ብመሰረት ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን፡ ኩሉ ነገር ካብ ሓደ ዋህዮ እዩ ጀሚሩ፡ ሓደስቲ ቀንዲ ጉጅለታት እንስሳታት ኩሉ ግዜ ክቐርቡ ኣለዎም፡ እቲ ኣንፈት ግን ብኣንጻሩ እዩ። ሕጂ ካብቲ ቅድሚ ሕጂ ዝነበረ ዓሌታት ውሑዳት እዮም፤ ኩሉ ግዜ ክጠፍኡ ስለዘለዉ ክምለሱ ኣይክእሉን እዮም። እቲ ናይ ፍልቀት ሞዴል ቅኑዕ እንተዝኸውን ፍልቀት ብኣንጻሩ ኣንፈት ክኸይድ ኣለዎ፣ ግን ከምኡ ኣይከውንን። ገረብ ፍልቀት ተገልቢጡን ብመሰረት ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ትጽቢት ክግበር ዝግበኦን ዝጻረርን እዩ። እቲ ሓቅታት ምስቲ ኣብ መጀመርታ ዝተሓላለኸን ብዝሒ ዓሌታትን ዝነበረሉ ሞዴል ፍጥረት ብዝበለጸ ይሰማማዕ።

    እዞም ዝስዕቡ ጥቕስታት ነዚ ጸገም ብዝያዳ ዘርእዩ እዮም፣ ማለት ኣብ 500 ሚልዮን ዓመታት (ብመሰረት ፍልቀት ደረጃ) ድሕሪ ፍንጀራ ካምብሪያን ልክዕ ከምቲ ኣብ ቅድሚ ካምብሪያን ዝነበረ ዘመን ዘይተራእዩ ሓደስቲ ቀንዲ ጉጅለታት እንስሳታት ከምዘይተራእዩ (3.5) ቢልዮን ዓመት)።

ስቲቨን ጀይ ጎልድ ፡ ተመራመርቲ ስነ-ጥንቲ ካብ ነዊሕ እዋን ኣትሒዞም ይፈልጡ እዮም፡ ኩሎም ቀንዲ ጉጅለታት ንግስነት እንስሳታት ኣብ ዘመነ ካምብሪያን ኣብ ሓጺር ግዜ ብቕልጡፍ ከምዝተራእዩ ድማ ይግረሙ ነይሮም... ኩሉ ህይወት፡ እንተላይ ኣቦሓጎታት እንስሳታት፡ ሓደ ዋህዮ ጥራይ እዩ ጸኒሑ ንሓሙሽተ-ሻድሻይ ናይዚ ሕጂ ዘሎ ታሪኽ፡ ክሳብ ቅድሚ ኣስታት 550 ሚልዮን ዓመታት ፍልቀት ዝፈጠሮ ፍንጀራ ንኹሎም ቀንዲ ጉጅለታት መንግስቲ እንስሳታት ኣብ ውሽጢ ሒደት ሚልዮናት ዓመታት ጥራይ እዩ ወሊዱ...

    ፍንጀራ ካምብሪያን ኣብ ታሪኽ ህይወት ብዙሕ ዋህዮታት ዘለዎም እንስሳታት ቁልፊ ፍጻመ እዩ። ነቲ ክፋል ብዝያዳ ብዝኣጽናዕናዮ መጠን፡ ፍሉይነቱን ኣብ መስርሕ ድሒሩ ዝመጸ ታሪኽ ህይወት ወሳኒ ጽልዋኡን ዝሕብር መርትዖታት ብዝያዳ ይምሰጥ። ኣብቲ እዋን እቲ ዝተወልዱ መሰረታዊ ኣናቶሚካዊ ኣቃውማታት ካብ ሽዑ ጀሚሮም ብዘይ ርኡይ ተወሳኺ ንህይወት ዓብሊሎምዎ ኣለዉ። (4)

ኣብ ዘመነ ካምብሪያን ዝተራእየ ዘይምስምማዕ ክልተ ዘይተፈትሑ ሕቶታት የልዕል። ቀዳማይ፡ ኣብ መንጎ ሞርፎሎጂ (ቅርጺ) ናይቶም ቀንዲ ጉጅለታት ናይቲ ፍጡር ፍልልይ ዝፈጠሩ እንታይ ዓይነት ፍልቀት መስርሓት እዮም? ካልኣይ፡ ኣብ መንጎ ትሕተ ቅርጺታት ዘሎ ሞርፎሎጂካዊ ዶባት ኣብ ዝሓለፉ 500 ሚልዮን ዓመታት ብተዛማዲ ቀዋሚ ኮይኑ ዝጸንሐ ስለምንታይ እዩ? (ኤርዊን ዲ. ቫለንታይን ጀይ (2013) ፍንጀራ ካምብሪያድ፡ ህንጸት ባዮቨርሲቲ እንስሳታት፡ ሮበርትስን ኣሕተምቲ ኩባንያታትን፡ 416 ገጽ።)

ድሕሪ እዚ ዝኾነ ይኹን ፍልቀት ዝመጸ ለውጢ ብዘየገድስ፡ ብኹሉ ብዙሕነት ፡ ብመሰረቱ ናይቶም ኣብ ፍንጀራ ካምብሪያን ዝተመስረቱ መሰረታዊ ኣቃውማታት ፍልልይ ጥራይ እዩ ነይሩ። (A Seilacher, Vendobionta als Alternative zu Vielzellern. ሚት ሃምብ. zool. ሙስ. ኢንስት. 89, Erg.bd.1, 9-20 / 1992, ገጽ 19)

3. እቲ ሳልሳይ ጸገም፡ ኣብ ፍልቀት ደረጃን መደባቱን እንተጸኒዕና፡ እቲ ፍንጀራ ካምብሪያን ዝበሃል "ኣብ ውሽጢ 10 ሚልዮን ዓመት " ጥራይ ከም ዘጋጠመ ይእመን። ጽቡቕ፡ እዚ እንታይ እዩ ኣዝዩ ዘገርም? ይኹን እምበር ብዓይኒ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ናይ ብሓቂ ሕንቅልሕንቅሊተይ እዩ፣ ምኽንያቱ 10 ሚልዮን ዓመት ብመጠን ፍልቀት ንምእማኑ ዘጸግም ንእሽቶ ግዜ እዩ፣ ማለት ኣስታት 100 ሚልዮን ዓመት ጥራይ እዩ። 1/400 ካብ ኩሉ እቲ ህይወት ኣብ ምድሪ ከም ዝነበረ ዝእመን ግዜ (ኣስታት 4 ቢልዮን ዓመት)። ስለዚ እቲ ሕንቅልሕንቅሊተይ ኩሎም ዓይነታት ኣቃውማ እንስሳታትን ዓበይቲ ጉጅለታትን ኣብ ውሽጢ ከምዚ ዝኣመሰለ ሓጺር ግዜ ተራእዮም እዮም፣ ቅድሚኡ ግን ኣቦሓጎታት ናይዞም እንስሳታት የለዉን፣ ካብኡ ንደሓር ድማ ሓድሽ መልክዕ ኣይተራእየን። እዚ ምስቲ ናይ ፍልቀት ሞዴል ኣይሰማማዕን እዩ። ካብቲ ትጽበዮ ፍጹም ኣንጻር እዩ።

     እሞኸ እዚ ጕዳይ እዚ ብዓይኒ ፍጥረት ብኸመይ ኪግለጽ ይከኣል፧ ናተይ ርድኢት ፍንጀራ ካምብሪያን ንፍጥረት ማለት እዩ ኩሉ ብኡንብኡ ከመይ ተፈጢሩ ዝብል እዩ። ይኹን እምበር፡ ካልኦት ህይወታውያን ከም እንስሳታት መሬትን ኣዕዋፍን ኣዝዮም ድሒሮም እዮም ተፈጢሮም ማለት ኣይኰነን። ከምኡ ኣይኮነን ግን ኩሎም እንስሳታትን ተኽልታትን ኣብ ሓደ እዋን ዝተፈጥሩ ኮይኖም ኣብ ምድሪ እውን ኣብ ሓደ እዋን ይነብሩ እዮም፣ ግን ኣብ ዝተፈላለየ ስነ-ህይወት ክፍልታት (ባሕሪ፣ ረግረግ፣ መሬት፣ ከበሳ ዞባታት...) ጥራሕ። ሎሚ እውን እንተዀነ፡ ደቂ ሰባትን ኣብ ምድራዊ መጥበውቲ እንስሳታትን ምስ እንስሳታት ባሕሪ ኣብ ሓደ ቦታታት ኣይነብሩን እዮም። እንተዘይኮይኑ ብኡንብኡ ምጠሓሉ። ብተመሳሳሊ መንገዲ፡ እቶም ወከልቲ ዘመነ ካምብሪያን ዝበሃሉ እንስሳታት ባሕሪ፡ ከምቲ ኣብ ምድራዊ መጥበውትን ደቂ ሰባትን ዝገብርዎ ኣብ ምድሪ ክነብሩ ኣይከኣሉን። ኣዝዮም ቀልጢፎም ምሞቱ።

ከመይ ጌርካ ኢኻ ንሚልዮናት ዓመታት ሓቂ ምዃኑ እተረጋግጽ

እቲ ኣዝዩ ኣገዳሲ ድሕረ ባይታ ረቛሒ ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት፡ ሚልዮናት ዓመታት ከም ዝጸንሐ ምግማት እዩ። ንክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ሓቂ ምዃኑ ኣየረጋግጹን እዮም፣ ተመራመርቲ ፍልቀት ግን ንሚልዮናት ዓመታት ከም ዝበለጸ መርትዖ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ተኣማንነት ጌሮም ይቖጽርዎ። እኹል ግዜ እንተተዋሂብዎ ኩሉ ዝከኣል ይመስሎም: ልደት ህይወትን ምውራስ ኩሎም ህሉዋት ዓይነታት ካብቲ ቀዳማይ ቀዳማይ ዋህዮ። ስለዚ ኣብ ጽውጽዋይ ጓል ንሓንቲ እንቁርዖብ ክትስዕም ከላ መስፍን ትኸውን። እንተኾነ ግን እኹል ግዜ ማለት 300 ሚልዮን ዓመት እንተፈቒድካ ተመሳሳሊ ነገር ናብ ሳይንስ ይቕየር፡ ምኽንያቱ ኣብቲ ግዜ እቲ ሳይንቲስት እታ እንቁርዖብ ናብ ሰብ ከም ዝተቐየረት ይኣምኑ። ፍልቀት ተመራመርቲ ንጊዜ ልዕለ ባህርያዊ ባህርያት ከም ዚህብዎ በዚ ኸምዚ እዩ።

    ግን ከመይ ኣሎ? ምስቲ ኣርእስቲ ዝተኣሳሰሩ ክልተ መዳያት ንርኢ፡ ካብ ኣኻውሕ ዝተገብረ መለክዒታትን ፍጥነት ምፍጣር ቅብኣታትን። እዚኦም ኣብዚ መዳይ ክትፈልጦም ዘለካ ኣገደስቲ ነገራት እዮም።

1. ካብ ኣእማን ዝተሰርሑ መለክዒታት። ተመራመርቲ ፍልቀት፡ ሓደ ኻብቲ ንሚልዮናት ዓመታት ዚድግፍ ዝበለጸ መርትዖታት፡ ኣብ ራድዮኣክቲቭ ኣኻውሕ እተገብረ መለክዒታት እዩ ዚመስሎም። ካብቲ ኣኻውሕ ብምብጋስ፡ ምድሪ ብቢልዮናት ዓመታት ዝዕድሚኣ ምዃና ተደምዲሙ ኣሎ።

    ኣኻውሕ ምድሪ ብቢልዮናት ዓመታት ዕድሚኣ ምዃና የረጋግጹ ድዮም፧ ኣይምስክሩን እዮም። እዞም ኣእማን እዚኦም ብዛዕባ ዕድሚኦም ዝኾነ መዝገብ የብሎምን፤ ምትእኽኻቦም ጥራይ እዩ ክዕቀን ዝኽእልን ካብኡ ድማ ናይ ነዊሕ ግዜ መደምደምታታት ተገይሩሉን እዩ። ይኹን እምበር፡ ንራድዮኣክቲቪቲ ኣእማን ኣብ ምዕቃን ብዙሕ ሕንቅልሕንቅሊተይ ኣሎ፡ ካብዚኦም ንገለ ውሑዳት ከነጕልሖም ኢና። ምትእኽኻብ ኣእማን ብትኽክል ክዕቀን ይኽእል እዩ፣ ምስ ዕድመ ኣእማን ምትእስሳር ግን ኣብ ሕቶ ዘእቱ እዩ።

ኣብ ዝተፈላለየ ክፋላት ኣኻውሕ ዝርከብ ምትእኽኻብ . ሓደ ኣገዳሲ ኣብ ግምት ክኣቱ ዘለዎ፡ ካብ ዝተፈላለየ ክፋላት ራድዮኣክቲቭ ኣእማን፡ ማለት ዝተፈላለየ ውህደት፡ ዝተፈላለየ ውጽኢት ክረክብ ከም ዝኽእልን፡ እዚ’ውን ዝተፈላለየ ዕድመ ማለት እዩ። ንኣብነት ካብቲ ፍሉጥ ኣለንደ ሚቲዮራይት ሓያሎ ዝተፈላለዩ ውጽኢታት ተረኺቦም እዮም፣ ዕድሚኦም ካብ 4480 ሚልዮን ክሳብ 10400 ሚልዮን ዓመት እዩ። ስለዚ ኣብ ኣዝዩ ንእሽቶ ቦታ ሓደ ዓይነት ቁራጽ ዝተፈላለየ ምትእኽኻብ ክህልዎ ይኽእል። እቲ ኣብነት እውን እቲ መለክዒታት ራድዮኣክቲቪቲ ክሳብ ክንደይ ዝንቀጥቀጥ ምዃኑ ዘርኢ እዩ። ሓደ ኽፋል ሓደ ከውሒ ካብቲ ኻልእ ኽፋል ብቢልዮናት ዓመታት ዚዓቢ ብኸመይ እዩ፧ ከምዚ ዝበለ መደምደምታ ክእመን ከምዘይክእል ኩሉ ሰብ ይርዳእ እዩ። ምትእኽኻብ ኣኻውሕ ምስ ዕድሚኦም ምትእስሳር ርግጸኛ ኣይኮነን።

እርጋን ፍሩይ ኣእማን . ኣብ ራድዮኣክቲቪቲ ዝተመርኮሰ ሜላታት ክመጽእ ከሎ፡ ብተግባር ክፍተኑ ይኽእሉ። እዚ ብሓቂ ሳይንቲስት ነቲ ጭቡጥ ህሞት ክሪስታላይዜሽን ናይቲ እምኒ እንተፈሊጦም እዩ። እቲ ጭቡጥ ህሞት ክሪስታላይዜሽን ናይቲ እምኒ እንተፈሊጦም፡ መለክዒታት ራድዮኣክቲቪቲ ነዚ ሓበሬታ ክድግፍ ይግባእ።

    ኣብዚ ፈተነ እዚ መለክዒታት ራድዮኣክቲቪቲ ከመይ ገይሩ፧ ብዙሕ ጽቡቕ ኣይኮነን። ዕድመ ሚልዮናት፡ ዋላ’ውን ብቢልዮናት ዓመታት ካብ ፍሩይ ኣኻውሕ ብኸመይ ከም ዝተለክዐ ሓያሎ ኣብነታት ኣሎ። እዚ ድማ ምትእኽኻብ ኣእማን ምስቲ ጭቡጥ ዕድሚኦም ዝኾነ ርክብ ክህልዎ ከምዘይብሉ ዘርኢ እዩ። ካብ መጀመርታ ብዘይካ ኣደ ባእታታት ጓል ባእታታት ስለ ዝነበሮም፡ ነቲ መለክዒታት ዘይተኣማመን ይገብሮ። ገለ ኣብነታት እነሆ፤

• ሓደ ኣብነት ድሕሪ ምፍንጃር እሳተ ጎመራ ሴንት ሄለንስ ዝተገብረ መለክዒታት እዩ - እዚ ኣብ ግዝኣት ዋሽንግተን ኣሜሪካ ዝርከብ እሳተ ጎመራ ኣብ 1980 ተፈንጂሩ።ካብዚ ምፍንጃር ሓደ እምኒ ናብ ወግዓዊ ቤተ ፈተነ ተወሲዱ ዕድሚኡ ንምፍላጥ ተኻኢሉ። ዕድመ እቲ እምኒ ክንደይ እዩ ነይሩ? 2.8 ሚልዮን ዓመት እዩ ነይሩ! እዚ ድማ እቲ ናይ ዕድመ ውሳነ ክሳብ ክንደይ ሕማቕ ምንባሩ ዘርኢ እዩ። እቲ ናሙና ድሮ ጓል ባእታታት ስለ ዝነበሮ፡ ንኻልኦት ኣእማን እውን ከምኡ ይከኣል እዩ። እቲ ምትእኽኻብ ግድን ንሓቀኛ ዕድመ ናይቶም ኣእማን ዘመልክት ኣይኮነን።

• ካልእ ኣብነት ድማ ቅድሚ 25-50 ዓመት ጥራይ ብሰንኪ ምፍንጃር እሳተ ጎመራ ካብ ላቫ ክሪስታል ከምዝኾነ ዝፍለጥ ዝነበረ ናይ ሓዊ ኣኻውሕ (ኣብ ኒውዚላንድ እምባ ንጋሩሆ) እዩ። ስለዚ ብድሕሪኡ ትዕዝብቲ ናይቶም ናይ ዓይኒ መሰኻኽር ነይሩ።

      ናሙናታት ናይዞም ኣኻውሕ ዕለቶም ንምፍላጥ ናብ ሓደ ካብቶም ኣዝዮም ክቡራት ንግዳዊ ዕለተ ምፍላጥ ቤተ-ፈተነታት (ጂኦክሮን ላቦራቶሪስ፡ ካምብሪጅ፡ ማሳቹሰትስ) ተላኢኹ። ውጽኢቱ እንታይ እዩ ነይሩ፧ ኣብ ኣገባብ ፖታስየም-ኣርጎን፡ ዕድመ ናይቶም ናሙናታት ካብ 270,000 ክሳብ 3.5 ሚልዮን ዓመት ዝተፈላለየ እኳ እንተነበረ፡ እቶም ኣኻውሕ ቅድሚ 25-50 ዓመት ጥራይ ካብ ላቫ ክሪስታል ከምዝኾኑ ይፍለጥ። እቲ ሊድ-ሊድ ኣይሶክሮን 3.9 ቢልዮን ዓመት፡ ሩቢድየም-ስትሮንቲየም ኣይሶክሮን 133 ሚልዮን ዓመት፡ ሳማርየም-ኒዮዳይሚየም ኣይሶክሮን ድማ 197 ሚልዮን ዓመት ዕድመ ሂቡ። እቲ ኣብነት፡ ዘይተኣማንነት ራድዮኣክቲቭ ሜላታትን ኣኻውሕ ካብ መጀመርታ ከመይ ጌሮም ጓል ባእታታት ክህልዎም ከም ዝኽእልን ዘርኢ እዩ።

• ምስ ሰብ ዝተኣሳሰር ርኽበታት ክመጽእ ከሎ፡ ሓያሎ ካብኣቶም ኣብ ኣገባብ ፖታስየም-ኣርጎን ዝተመርኮሱ እዮም። ኣብ ጥቓ እቲ ቅሪተ-ኣካላት ኣብ ዝርከብ እምኒ ዕድመ ምውሳን ፖታስየም-ኣርጎን ተገይሩ ኣሎ፡ ዕድመ ቅሪተ-ኣካላት ሰብ እውን ካብኡ ተረጋጊጹ ማለት እዩ።

    ይኹን እምበር፡ እዚ ኣገባብ እዚ ኽሳዕ ክንደይ ዘይተኣማመን ምዃኑ እዚ ዚስዕብ ኣብነት እዩ ዚሕብር። እቲ ናይ መጀመርታ ናሙና ኣኻውሕ ካብ 220 ሚልዮን ዓመት ዘይውሕድ ውጽኢት ሂቡ። ስለዚ ነዚ ኣገባብ እዚ ተጠቒምካ ሓያሎ ከም ኣረጊት ተባሂሎም ዝሕሰቡ ቅሪተ-ኣካላት ደቂ ሰባት ምስ ተረጋገጹ፡ እዞም ዕድመታት እዚኣቶም ኣብ ሕቶ ምልክት ክኣትዉ ይግባእ። እቲ ዝሓለፈ ኣብነት እውን ነዚ ኣገባብ እዚ ኣብ እንጥቀመሉ እዋን ምውሳን ዕድመ ፍሩይ ኣእማን ንሚልዮናት ዓመታት ከመይ ጌሩ ክጋገ ከም ዝኽእል ዘርኢ እዩ።

ብክልሰ-ሓሳብ፡ እቲ ፖታስየም-ኣርጎን ዝበሃል ሜላ፡ ንንኣሽቱ ኣእማን ዕለቱ ንምፍላጥ ክውዕል ይኽእል እዩ፡ እንተኾነ ግን እዚ ኣገባብ እዚ ንባዕሉ ቅሪተ-ኣካላት ዕለተ ንምፍላጥ ክውዕል ኣይክእልን። እቲ ብሪቻርድ ሊኪ ዝተረኽበ ጥንታዊ “ሰብ 1470” በዚ ኣገባብ እዚ ዕድሚኡ 2.6 ሚልዮን ዓመት ምዃኑ ተረጋጊጹ። ዕድመ ዝወሰነ ፕሮፌሰር ኢቲ ሆል፡ ቀዳማይ ትንተና ናይቲ ናሙና እምኒ፡ ዘይከኣል ውጽኢት 220 ሚልዮን ዓመት ከም ዝረኸበ ሓቢሩ። እዚ ውጽኢት እዚ ተነጺጉ፣ ምኽንያቱ ምስ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ስለዘይሰማማዕ፣ ስለዚ ድማ ካልእ ናሙና ተተንቲኑ። ውጽኢት ናይቲ ካልኣይ ትንተና "ምቹእ" 2.6 ሚልዮን ዓመት እዩ ነይሩ። ድሒሩ ንዝተረኽበ ናሙናታት ተመሳሳሊ ርኽበት ዝተመዝገበ ዕድመ ካብ 290,000 ክሳብ 19,500,000 ዓመት ዝተፈላለየ እዩ። ስለዚ፡ እቲ ፖታስየም-ኣርጎን ዚበሃል ሜላ ብፍላይ ዘተኣማምን ኣይመስልን፣ ተመራመርቲ ፍልቀት ነቲ ውጽኢት ዚትርጕምሉ መገዲ እውን ኣይኰነን። (5)

እቶም ኣገባባት ኣብ ነንሕድሕዶም ክጋጨዉ ከለዉ . ከምቲ ዝተገለፀ ካብ ኣእማን ዝተወሰደ መለክዒታት ክፍተኑ ይኽእሉ እዮም። ሓደ መበገሲ ናይዚ ድማ ካብ ፍሩይ ኣእማን ዝግበር መለክዒታት እዩ፣ ማለት እቲ ጭቡጥ ህሞት ክሪስታላይዜሽን ናይቶም ኣእማን ዝፍለጠሉ መለክዒታት እዩ። ይኹን እምበር እዞም ኣገባባት ነዚ ፈተና እዚ ብጣዕሚ ፅቡቕ ከምዘይሓልፉ እቶም ዝሓለፉ ኣብነታት ኣርእዮም እዮም። ፍሩይ ወይ ብመጠኑ ፍሩይ ኣኻውሕ ዕድመ ሚልዮናት፣ ዋላ እውን ብቢልዮናት ዓመታት ሂቡ እዩ፣ ስለዚ እቲ ኣገባባት ኣዝዩ ጌጋ እዩ።

    ካብ ኣኻውሕ ዝተሰርሑ መለክዒታት ንምፍታን ካልእ መበገሲ ነጥቢ ምስ ካልኦት ሜላታት ብፍላይ ድማ ምስ ኣገባብ ሬድዮካርቦን ምውድዳር እዩ። ናይዚ መሳጢ ኣብነታት ኣሎ፡ ካብዚኦም እዞም ዝስዕቡ ብሉጻት እዮም። ብዛዕባ ሓደ ሬድዮካርቦን ዝተባህለ ገረብ ዝገልጽ ኮይኑ፡ ዕድመ ኣሽሓት ዓመት ጥራይ ከምዝነበሮ፡ ኣብ ከባቢኡ ዘሎ እምኒ ግን ክሳብ 250 ሚልዮን ዓመት ከምዝዕድሚኡ ተገሚቱ ኣሎ። ይኹን እምበር፡ እቲ ዕንጨይቲ ኣብ ውሽጢ እቲ እምኒ ስለ ዝነበረ፡ እቲ እምኒ ቕድሚ ክሪስታል ምዃኑ ነይሩ ኪኸውን ኣለዎ። እቲ ገረብ ካብቲ ኣብ ዙርያኣ ክሪስታል ዝኾነ እምኒ ዝዓበየ ክኸውን ኣለዎ። እዚ ብኸመይ ኪኸውን ይኽእል፧ እቲ እንኮ ተኽእሎ እቲ ራድዮኣክቲቪቲ ሜላታት ብፍላይ ድማ ካብቲ ኣእማን ዝግበር መለክዒታት ኣዝዩ ተጋግዩ ክኸውን እዩ። ካልእ ኣማራጺ የለን፤

ኣብ "250 ሚልዮን ዓመት ዝዕድሚኡ" እምኒ ሑጻ ወይ ኣብ "ዓሰርተታት ሚልዮናት ዓመታት ዝዕድሚኡ" እሳተ ጎመራ ከውሒ ዝተረኽበ ገረብ ኣብ ምውሳን ዕድመ ሬድዮካርቦን ኣሽሓት ዓመታት ጥራይ ከምዝረኸበ ዝርዝር ጸብጻባት ኣሕቲምና ኣለና። ምስ... ተመራመርቲ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት፡ ኣብ ታሪኻዊ እዋን ካብ እሳተ ጎመራ ከም ዝተፈንጀረ ዝፍለጥ እሳተ ጎመራ ከውሒ ናሙና ወሲዶም ናብ ውሩያት ሬድዮሜትሪክ ዕድመ ምውሳን ቤተ-ፈተነታት ምስ ሰድድዎ፡ እቲ "ምውሳን ዕድመ" ዳርጋ ብዘይቀያየር መንገዲ ውጽኢት ሚልዮናት ዓመታት ይህብ። እዚ ድማ እቲ ንዕድመ ምውሳን መሰረት ዝኾነ ግምታት ጌጋ ምዃኑ ብትሪ ይሕብር። (6)

ካልእ ኣብነት ኣብ ተመሳሳሊ ኣርእስቲ ይቕጽል። ብዛዕባ ሓንቲ ኣብ ውሕጅ ላቫ ዝተቐብረት ገረብ እያ እትገልጽ። እቲ ገረብን ኣብ ከባቢኡ ዝነበረ ባዛልትን ኣዝዩ ዝተፈላለየ ዕድመ እዩ ረኺቡ፤

ኣብ ኣውስትራልያ፡ ኣብ ተርሽያሪ ባዛልት ዝተረኽበ ገረብ፡ ምስቲ ሓዊ ዝመልኦ ላቫ ብምርኻብ ስለዝተቓጸለ፡ ኣብቲ ባዛልት ዝፈጠሮ ዋሕዚ ላቫ ብንጹር ተቐቢሩ ነይሩ። እቲ ዕንጨይቲ ብትንተና ሬድዮካርቦን ኣስታት 45 ሽሕ ዓመት ከም ዝዕድሚኡ "ዕለቱ" ተገይሩ'ኳ እንተነበረ፡ እቲ ባዛልት ግን ብመገዲ ፖታስየም-ኣርጎን "ዕለቱ" ዕድሚኡ 45 ሚልዮን ዓመት ምዃኑ ተገሊጹ። (7)

2. ደረጃ ምድብላቕ - ቀስ ዝበለ ድዩ ወይስ ቅልጡፍ? ሓደ ካብቲ ድሕሪ ሚልዮናት ዓመታት ዘሎ ድሕረ ባይታ ግምት፡ ኣብ ምድሪ ዝርከቡ ንጣብታት ንሚልዮናት ዓመታት ኣብ ዝጸንሕ መስርሕ ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ከምዝተዋህለሉ እዩ። እዚ ሓሳብ እዚ ብቻርለስ ላይል ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን እዩ ኣልዒልዎ። ንኣብነት ዳርዊን ኣብቲ ላይል ዘቕረቦ ሞዴል ኣተሓሳስባ እዩ ተጸጊዑ። ስለዚ፡ ኣብታ On the Origin of Species እትብል መጽሓፉ፡ ሓሳባት ላይል ብኸመይ ከም ዝጸለዎ ጽሒፉ (ገጽ 422)፡ " ዝሓልፉ ዘመናት ደረት ኣልቦ ንውሓት ዘይኣምን ሰብ፡ እታ ብሰር ቻርለስ ላይል ዝተጻሕፈት መስተንክር ስራሕ 'ፕሪንሲፕልስ ኦፍ ጂኦሎጂ' ምስ ኣንበበት - which... መጻኢ ጸሓፍቲ ታሪኽ ኣብ ዓውዲ ተፈጥሮኣዊ ስነ-ፍልጠት ሰውራ ከም ዘምጽአ ብርግጽ ክግንዘቡ እዮም - ነዛ መጽሓፈይ ብሓንሳብ ንጐድኒ እንተዝገብራ ጽቡቕ እዩ"።

    እቶም ጽላታት ግን ቀስ ኢሎም ድዮም ተፈጢሮም? ቻርለስ ላይል ጽላታት ውጽኢት ቀስ ዝበለ መስርሕ እዩ ዝብል ሓሳብ ምስ ኣቕረበ፡ ሓያሎ ረቛሒታት ኣንጻር እዚ ይዛረቡ። ውሑዳት ኣብነታት እነሆ

ቅሪተ-ኣካላትን ኣቑሑትን ደቂ ሰባት . ሓደ መሳጢ ርኽበት ቅሪተ-ኣካላትን ኣቑሑትን ደቂ ሰባት ኣብ ውሽጢ ኣኻውሕን ካርቦን ጽላትን ከይተረፈ ከም ዝተረኽቡ እዩ (Glashouver, WJJ, So entstand die Welt, Hänssler, 1980, ገጽ 115-6; Bowden, M., Ape-men-Fact or Fallacy ?ሶቨሪን ፐብሊኬሽንስ፡ 1981 / ባርነስ፡ ኤፍ.ኤ.፡ ጉዳይ ኣዕጽምቲ ኣብ እምኒ፡ በረኻ/ለካቲት፡ 1975፡ ገጽ 36-39)። ብተመሳሳሊ ከም ዲጋ ዝኣመሰሉ ንብረታት ደቂ ሰባት ኣብ ከም ከሰል ኣብ ዝተመደቡ ጽላታት ተረኺቦም እዮም። ኤሪክ ኤ ፎን ፍራንጅ ኣብታ ታይም ኣፕሳይድ ዳውን (1981) እትብል መጽሓፉ፡ ኣብ ከሰል ዝተረኽበ ተወሳኺ ነገራት ዘርዚሩ ኣሎ። እዚኦም ድማ ንእሽቶ ናይ ሓጺን ኩቦ፡ ናይ ሓጺን መዶሻ፡ ናይ ሓጺን መሳርሒ፡ ጽፍሪ፡ ደወል ዝመስል ብረት ዝመስል ዕትሮ፡ ደወል፡ ናይ ቆልዓ ዓጽሚ መንጋጋ፡ ናይ ሰብ ርእሲ ምራኽ፡ ክልተ ሞላርስ ሰብ፡ ቅሪተ-ኣካላት ዝኾነ እግሪ ሰብ ይርከብዎም።

   እዚ እንታይ ማለት እዩ? እቶም ጥንታውያን ተባሂሎም ዝሕሰቡ ጽላታት፡ ብሓቂ ሒደት ኣሽሓት ዓመታት ጥራይ ዝዕድሚኦምን ንኽፍጠሩ ነዊሕ ግዜ ክወስድ ከምዘይክእሉን ዘርኢ እዩ። ላይል ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታት ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ዝእከቡ ጽላታት ዝብል ጽንሰ-ሓሳብ ሓቂ ክኸውን ኣይክእልን እዩ። መብዛሕትኦም እዞም ኣማኢት ሚልዮናት ዓመታት ዝዕድሚኦም ተባሂሎም ዝቑጸሩ ጽላታት፡ ኣብ ከም ማይ ኣይሂ ዝኣመሰለ ዕንወት ብቕልጡፍ ናህሪን ቅድሚ ሒደት ኣሽሓት ዓመታት ጥራይን ከም ዝቖሙ ምእማን ርትዓዊ እዩ። ፍልቀት ተመራመርቲ ንባዕሎም፡ ደቂ ሰብ ቅድሚ ዓሰርተታት ወይ ኣማኢት ሚልዮናት ዓመታት ከም ዝነበሩ ኣይኣምኑን እዮም።

ምሕራር መሬት የለን . ንኣብነት ኣብ ግራንድ ካንዮንን ካልኦት ዓበይቲ ተፈጥሮኣዊ ቦታታትን ክትጥምት ከለኻ፡ እቶም ጽላታት ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ክትሪኦም ትኽእል ኢኻ። ኣብ ግራንድ ካንዮንን ካልእ ቦታታትን ብዙሕ ምድብላቕ ኣብ ዝህልወሉ እዋን ግን ኣብ መንጎ እዞም ጽላታት እዚኣቶም ምሽርሻር ይርአ ድዩ?

    እቲ መልሲ ንጹር እዩ፡ ኣይፋልን። ምሕራር መሬት ኣብ ግራንድ ካንዮን ይኹን ኣብ ካልእ ቦታታት ኣይርከብን። ብኣንጻሩ እቶም ጽላታት ብኣዝዮም ሓደ ዓይነት መንገዲ ኣብ ነንሕድሕዶም ዝተኣሳሰሩን ብዘይ ምብታኽ ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ዝተፈጥሩን ይመስሉ። እቶም መጋጠሚታት ናይቶም ንጣብታት ኣብ ኩሉ ቦታታት ዝያዳ ሰንሰለታትን ዘይምዕሩያትን ክኾኑ ይግባእ፣ ምሕራር ንነዊሕ እዋን እንተዝጸልዎም ነይሩ፣ እዚ ግን ከምኡ ኣይኮነን። ንኣብነት፡ ሓደ ብርቱዕ ዝናብ ጥራይ፡ ኣሽንኳይዶ ንሚልዮናት ዓመታት ንመሸርሸሪ ምቅላዕ፡ ኣብ ልዕሊ እቲ ዕቑር ሃብቲ ዓሚቝ ጕድጓድ ኪፈጥር ይኽእል እዩ።

    እቲ ዝበለጸ መግለጺ ምፍጣር ዲፖዚት ኣብ ሓጺር ግዜ፡ እንተበዝሐ ኣብ ውሑዳት መዓልታት ወይ ሰሙናት ጥራይ ምዃኑ እዩ። ሚልዮናት ዓመታት ሓቂ ክኸውን ኣይክእልን እዩ። ኣብዚ ዘመናዊ ግዜ እውን እንተኾነ ንኣብነት ኣብ ውሽጢ 30 ክሳብ 60 ደቓይቕ ሜትሮ ዝቑመቱ ንጣብ ሑጻ ክፍጠር ከም ዝኽእል ተዓዚብና ኢና። ብዛዕባ እቲ ኣርእስቲ ዝያዳ ኣብዚ ዝስዕብ ጥቕሲ፤

   (...) ኣብ ክንድኡ ግን እንታይ ንረክብ?

    'እዞም ጸፍሒ ክፍተታት ብፍላይ ንነዊሕ ጂኦሎጂካዊ ዘመናት ዘስዕብዎ ጸገም፡ ኣብዞም ክፍተታት ትጽቢት ዝግበረሉ ትሕቲ ንጣብ ምፍራስ ዘይምህላዉ እዩ።' ኣብ ውሽጢ እቲ ነዞም ​​ክፍተታት እዚኣቶም ተባሂሉ ዝግመት ብዙሕ ሚልዮናት ዓመታት፡ ጐሊሑ ዝረአ ዘይስሩዕ ምፍራስ ምተጸበኻ፣ እቶም ክፍተታት ድማ ፈጺሞም ጸፍሒ ክኾኑ የብሎምን።

  (...) ዶክተር ሮት ብዝያዳ ከምዚ ክብል ይገልጽ፤

    'እቲ ኣብ መንጎ ጸፍሒ ቅርጺ ናይቶም ንጣብታት፡ ብፍላይ ድማ ላዕለዎት ጫፋት ትሕቲ ንጣብ ናይቶም ብዙሓት ፓራኮንፎርቲታት፡ ምስቲ ዝተሸርሸረ ኣዝዩ ዘይስሩዕ መልክዓ-ምድሪ ናይቲ ሕጂ ዘሎ ገጽ ናይቲ ዞባ ክነጻጸር እንከሎ፡ እዞም ክፍተታት ንነዊሕ ስነ-ምድራዊ ዘመናት ዘስዕቦ ጸገም ዘርኢ እዩ።' እቲ ብዙሕ ሚልዮናት ዓመታት ብሓቂ እንተዝፍጸም ነይሩ፡ ስለምንታይ ከምቲ ኣብዚ እዋን’ዚ ዘሎ መልክዓ-ምድሪ ናይቲ ዞባ፡ ጫፋት ናይቶም ትሕቲ ንጣብ ኣዝዮም ዘይስሩዕ ዘይኮኑ? እቲ ንጂኦሎጂካዊ ዓምዲ ዝቐረበ ሓሳብ ሚልዮናት ዓመታት ፈጺሙ ዘየጋጠመ ይመስል። ብተወሳኺ፡ ኣብ ሓደ ከባቢ ስነ-ምድራዊ ግዜ እንተ ጐዲሉ፡ ኣብ መላእ ምድሪ ጐዲሉ ማለት እዩ።’ ኢሉ መለሰሉ። (8)

ኣብ ዘመናዊ ግዜ ስትራታ ብቕልጡፍ ተፈጢሩ ። እቶም ጽላታት ብመሰረት ትምህርቲ ቻርለስ ላይል ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታት ቀስ ኢሎም ከም ዝተፈጥሩ ክሕሰብ ከሎ፡ ውሑዳት ግብራዊ ትዕዝብትታት ኣንጻሩ ኣለዉ፡ ኣብኡ እቶም ጽላታት ብቕልጡፍ ተፈጢሮም እዮም። ንኣብነት ምስ ምፍንጃር እሳተ ጎመራ ቅድስቲ ሄለና ኣብ 1980 ብዝተኣሳሰር ልዕሊ ሚእቲ ሜትሮ ርጉድ ዝበለ ተኸታታሊ ተደራራቢ ጽላታት ተፈጢሩ፣ ኣብ ውሽጢ ሒደት ሰሙናት ጥራይ። ሚልዮናት ዓመታት ኣይወሰደን፡ ኣብ ውሽጢ ሒደት መዓልታት ግን ጽላታት ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ተኣከቡ። እቲ ዘገርም እውን ድሒሩ ኣብ ተመሳሳሊ ከባቢ ካንዮን ተፈጢሩ ማይ ክውሕዝ ጀሚሩ። እዚ መስርሕ እዚ እውን ከይተረፈ ከምቲ ምሁራት ፍልቀት ዝግምትዎ ሚልዮናት ዓመታት ኣይወሰደን፣ ኩሉ ግን ኣብ ውሽጢ ሒደት ሰሙናት እዩ ተፈጺሙ። ንኣብነት ግራንድ ካንዮንን ካልኦት ሓያሎ ዓበይቲ ተፈጥሮኣዊ ቅርጽታትን ብተመሳሳሊ ቅልጡፍ መስርሕ ከም ዝተበገሱ ክግመት ይግባእ።

    ደሴት ሱርትሰይ ካልእ ተመሳሳሊ ጉዳይ እዩ። እዛ ደሴት እዚኣ ኣብ 1963 ኣብ ትሕቲ ማይ ብዝተፈጥረ ምፍንጃር እሳተ ጎመራ ዝተወልደት እያ።ኣብ ጥሪ 2006 መጽሔት ኒው ሳይንቲስት ኣብዛ ደሴት ኣብ ትሕቲ ዓሰርተ ዓመት ከመይ ጌሮም ካንዮናት፣ ጎልጎላትን ካልእ ቅርጺ መሬትን ከምዝተራእዩ ገሊጻ። ሚልዮናት ይኹን ኣሽሓት ዓመታት እውን ኣይወሰደን፤

መብዛሕትኡ ግዜ ንኽፍጠሩ ዓሰርተታት ኣሽሓት ወይ ሚልዮናት ዓመታት ዝወስድ ካንዮናት፡ ጐላጉልን ካልእ መልክዕ መሬትን፡ ኣብ ትሕቲ ዓሰርተ ዓመት ስለ ዝተፈጥሩ፡ ንተመራመርቲ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ኣገሪሞምዎም እዮም። (9)

ኣብቲ ጽላታት ዝርከቡ ነዊሕ ቅሪተ-ኣካላት ጕንዲ ኣግራብ፡ ቅሪተ-ኣካላት ዳይኖሰርን ካልኦት ቅሪተ-ኣካላትን ሓደ መርትዖ ኣንጻር እቲ ጽላታት ቀስ ኢሎምን ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታትን ከም ዝተፈጥሩ ዝገልጽ ኣተሓሳስባ እዩ። ቅሪተ-ኣካላት ጕንዲ ኣግራብ ካብ ዝተፈላለየ ክፋላት ዓለም ተረኺቡ እዩ፣ እዚ ድማ ብሓያሎ ዝተፈላለዩ ጽላታት ይዝርጋሕ። ኣብ ፈረንሳ ዝርከብ ዕደና ከሰል ሴንት ኢቲየን ዝተሳእለ ኣረጊት ስእሊ፡ ሓሙሽተ ዕንጸይቲ ዝኾኑ ጕንዲ ኣግራብ ኣብ ነፍሲ ወከፍ ኣስታት ዓሰርተ ንጣብ ወይ ልዕሊኡ ብኸመይ ከም ዝኣትዉ ዘርኢ እዩ። ብተመሳሳሊ ኣብ ከባቢ ኤዲንበርግ 24 ሜትሮ ዝንውሓቱ ጕንዲ ገረብ ተረኺቡ ኣሎ፣ እዚ ድማ ብልዕሊ ዓሰርተ ንጣብ ዝሓልፍ ኮይኑ፡ እቲ ጕንዲ ብቕልጡፍ ናብ ቦታኡ ከምዝተሰከመ ኩሉ ዘመልክት እዩ። ብመሰረት ኣረኣእያ ፍልቀት፡ እቶም ጽላታት ብሚልዮናት ዓመታት ዝዕድሚኦም ክኾኑ ኣለዎም፡ ምስ ኩሉ ነገር ግን፡ ጕንዲ ኣግራብ በዞም "ሚልዮናት ዓመታት" ዝዕድሚኦም ጽላታት ኣቢሎም ይዝርጋሕ።

    እዚ ዝስዕብ ኣብነት ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታት ኣብ ምዝሕሓል ምድብ ምድብ ምጽናዕ ክሳብ ክንደይ ጸገም ከምዘለዎ ዘርኢ እዩ። እቶም ኣግራብ ቀልጢፎም ተቐቢሮም ክኾኑ ኣለዎም፣ እንተዘይኮይኑ ቅሪተ-ኣካላት ሎሚ ክህሉ ኣይክእልን እዩ። ኣብ ሓመድ ዝርከቡ ካልኦት ቅሪተ-ኣካላት እውን ከምኡ፤

ብጽኑዕ ናይ ላይል ዩኒፎርሚታሪኒዝም ዝተማህረ፡ ኣብ ዩኒቨርሲቲ ኮለጅ ስዋንሲ ፕሮፌሰር ኤሜሪቱስ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ዝኾነ ዴሪክ ኣገር፡ ኣብ መጽሓፉ ንገለ ብዙሕ ንጣብ ዘለዎም ቅሪተ-ኣካላት ኣግራብ ብኣብነታት ይገልጾም። "ጠቕላላ ርጉድ ዝበለ ዕቑር ከሰል ብሪጣንያ ኮል ሜዘርስ 1000 ሜትሮ እንተዝግመት፡ ከምኡ'ውን ድሕሪ ኣስታት 10 ሚልዮን ዓመት ምተፈጥረ ነይሩ፡ ሽዑ ምቕባር 10 ሜትሮ ዝንውሓቱ ገረብ 100 ሽሕ ዓመት ምወሰደ ነይሩ፡ ከምኡ ኢልና እንተተገሚቱ።" the stratification occurred at a constant rate.እዚ መስሓቕ ምኾነ።ከም ኣማራጺ 10 ሜትሮ ዝንውሓቱ ገረብ ኣብ 10 ዓመት እንተዝቕበር ነይሩ እዚ ማለት ኣብ ሚልዮን ዓመት 1000 ኪሎ ሜተር ወይ ኣብ 10 ሚልዮን ዓመት 10 000 ኪሎሜተር ማለት እዩ።እዚ ልክዕ ከምኡ እዩ። መስሓቕ እዩ፣ ከምኡ’ውን ምድብዳብ ብሓቂ ኣብ ገለ እዋናት ኣዝዩ ብቕልጡፍ ኣጋጢሙ እዩ ኣብ ዝብል መደምደምታ ካብ ምብጻሕ ክንድሕን ኣይንኽእልን ኢና... (10)

እሞ ደኣ፡ ቅሪተ-ኣካላት ጕንዲ ኣግራብን ካልእ ቅሪተ-ኣካላትን ብቕልጡፍ ምቕልቃሉ እንታይ እዩ ዜመልክት፧ እቲ ዝበለጸ መግለጺ እቲ ሃንደበታዊ ሓደጋ እዩ፣ እዚ ድማ ንኽልቲኡ ቅልጡፍ ምምጻእ ቅብኣታትን ኣብኡ ንዘሎ ቅሪተ-ኣካላትን ዝገልጽ እዩ። እዚ ንኣብነት ኣብ ማይ ኣይሂ ክኸውን ይኽእል እዩ። ኣብ ዝሓለፈ እዋን ሓያሎ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ሓደጋታት ክቕበሉ ምጅማሮም፡ ድሕሪ ሕጂ ድማ ኩሉ ነገር ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታት ብዘይምቁራጽ ከም ዘጋጠመ ከም ንቡር ዘይምውሳዶም ዘገርም እዩ። እቲ መርትዖታት ካብ ንዝሕታለ መስርሕ ንላዕሊ ንሓደጋታት ዝድግፍ እዩ። ስቲቨን ጄይ ጎልድ ዝተባህለ ፍሉጥ ኣምላኽ ዘይብሉ ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ ንመጽናዕቲ ላይል ይጠቅስ፤

ቻርለስ ላይል ብሞያኡ ጠበቓ እዩ ነይሩ... [ንሱ ድማ] ነቲ ሓደ ዓይነት ኣረኣእያኡ ከም እንኮ ሓቀኛ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ንምምስራት ክልተ ተንኮለኛታት ኣገባባት ተጠቒሙ። መጀመርታ ንሱ ምእንቲ ከጥፍኦ ናይ ሓሰር ማኔኪን ኣቖመ... ብሓቂ ክርአ ከሎ፡ ደገፍቲ ካታስትሮፊዝም ካብ ላይል ኣዝዮም ዝያዳ ኣብ ፈተነ ዝቐንዑ እዮም። ብርግጽ እቲ ስነ-ምድራዊ ንብረት ተፈጥሮኣዊ ሓደጋታት ዝሓትት ይመስል: እቶም ኣኻውሕ ተበታቲኖምን ተጠውዮምን እዮም፤ ምሉእ ህይወታውያን ተደምሲሶም ኣለዉ። ነዚ ቃል ብቓሉ ዝግለጽ ሸለል ንምባል፡ ላይል ነቲ መርትዖ ብኣእምሮኡ ተኪእዎ። ካልኣይ፡ ውሁድነት ላይል ምትሕውዋስ ናይ ኣበሃህላታት እዩ...

 ... ላይል ጽሩይ ፈረሰኛ ሓቅን ናይ ሜዳ ስራሕን ዘይኮነስ፡ ኣብቲ ርጉእ ኩነታት ዑደት ግዜ ዝተሰረተ መሳጥን ፍሉይን ክልሰ-ሓሳብ ኮነ ኢሉ ዝጉስጉስ እዩ ነይሩ። ብናይ ምዝራብ ክእለቱ ድማ ነቲ ክልሰ-ሓሳቡ ምስ ርትዓውነትን ቅንዕናን ከመዓራርዮ ፈቲኑ። (11)

ከምቲ ዝተገልጸ፡ እቲ ዝያዳ ተኽእሎ ዘለዎ ኣማራጺ ምውላድ መብዛሕትኦም ጽፍሕታት፡ ከም ማይ ኣይሂ ዝኣመሰለ ሓደጋ እዩ። እቲ ኣብ ስነ-ምድራዊ ሰንጠረዥ ብሚልዮናት ዓመታት፡ ወይ ምናልባት ብብዙሕ ሓደጋታት ዝተገልጸ፡ ኩሉ ብሓደን ሓደን ሓደጋ ክመጽእ ይኽእል እዩ፡ ንሱ ድማ ማይ ኣይሂ እዩ። ንዕንወት ዳይኖሰር፡ ህላወ ቅሪተ-ኣካላትን ካልእ ብዙሕ ኣብቲ ሓመድ ዝተዓዘብናዮ ባህርያትን ከረድእ ይኽእል።

    ንኣብነት፡ ዳይኖሰር መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ ውሽጢ ተሪር ኣኻውሕ ይርከቡ፣ ካብቲ ከውሒ ሓደ ቅሪተ-ኣካላት ንምውጻእ ዓመታት ክወስድ ይኽእል እዩ። ከመይ ገይሮም ግን ናብ ውሽጢ እቲ ተሪር ኣኻውሕ ኣተዉ? እቲ እንኮ ርትዓዊ መግለጺ ልስሉስ ጭቃ ኣብ ልዕሊኦም ኣትዩ ድሕሪኡ ተሪሩ። እዚ ከምዚ ዓይነት ነገር ሎሚ ኣብ ዝኾነ ቦታ ኣይፍጸምን እዩ፡ ኣብ ከም ውሕጅ ዝኣመሰለ ሓደጋ ግን ምተኻእለ ነይሩ። ኣብ መላእ ዓለም ዳርጋ 500 ጥንታውያን መዛግብቲ ከም ዝተረኽበን፡ ብመሰረት እዚ ማይ ኣይሂ ኣብ ምድሪ ከም ዝነበረን ምግንዛብ ኣገዳሲ እዩ።

     ነቲ ሓደጋ ብፍሉይ ምስ ማይ ኣይሂ ንምትእስሳር ዝሕግዙ ጽቡቕ ምኽንያታት፡ ከምቲ እዞም ዝስዕቡ ጥቕስታት ዘርእዮም፡ ኣብ መላእ ዓለም ድዅዒ ባሕሪ ልሙድ ምዃኑ እውን እዩ። ካብቶም ርእይቶታት እቲ ቀዳማይ ካብ ቅድሚ ልዕሊ 200 ዓመታት ብጀምስ ሃተን ዝተባህለ ኣቦ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ዝተጻሕፈ መጽሓፍ እዩ፤

ኩሉ ንጣብ መሬት (...) ኣብ ትሕቲ ባሕሪ ብዝተደራረበ ሑጻን ጸጸርን፡ ቅርፊት ቅራፍ እንስሳን መርዛማት ነገራትን፡ ሓመድን ጭቃን ከም ዝቖመ ክንድምድም ኣሎና። (ጀይ. ሃተን፡ ክልሰ-ሓሳብ መሬት l፡ 26. 1785)

ጀይ ኤስ ሸልተን፡ ኣብተን ኣህጉራት፡ ኣብ ባሕሪ ዝርከቡ ድዅዒ ኣኻውሕ ካብ ኩሎም ካልኦት ድዅዒ ኣኻውሕ ተደሚሮም ኣዝዮም ልሙዳትን ዝሰፍሑን እዮም። እዚ ሓደ ካብቶም መብርሂ ዝጠልቡ ቀለልቲ ሓቅታት እዩ፣ ኣብ ሕመረት ኩሉ ምስቲ ወዲ ሰብ ነቲ ዝቕየር ጂኦግራፊ ናይ ስነ-ምድራዊ ሕሉፍ ንምርዳእ ዝገብሮ ቀጻሊ ጻዕሪ ዝተኣሳሰር እዩ። (ጀይ.ኤስ ሸልተን፡ ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ብስእሊ)

ካልእ ምልክት ማይ ኣይሂ ኣብ ከም በዓል ሂማላያ፡ ኣልፕስን ኣንደስን ዝኣመሰሉ ነዋሕቲ ኣኽራናት ቅሪተ-ኣካላት ባሕሪ ምህላዎም እዩ። ገለ ኣብነታት ካብ ናይ ሳይንቲስትን ጂኦሎጂስትን ናይ ገዛእ ርእሶም መጻሕፍቲ እነሆ፤

ዳርዊን ንባዕሉ ኣብ መርከብ ቢግል እናተጓዕዘ ከሎ ካብ ላዕሊ ኣብ ኣኽራናት ኣንደስ ቅሪተ-ኣካላት ዝኾኑ ቅርፊት ባሕሪ ረኸበ። ንሱ ድማ፡ እዚ ሕጂ እምባ ዝበሃል ኣብ ሓደ እዋን ኣብ ትሕቲ ማይ ከም ዝነበረ እዩ ዘርኢ። (ጀሪ ኤ. ኮይን፡ Miksi evoluutio on totta [ፍልቀት ስለምንታይ ሓቂ ምዃኑ]፡ ገጽ 127)

ኣብ ሰንሰለታት ኣኽራን ዝርከቡ ኣኻውሕ መበቆላዊ ባህሪ ብደቂቕ ክንርእዮ ዝግበኣና ምኽንያት ኣሎ። ኣብ ኣልፕስ፡ ኣብ ሰሜናዊ ዞባ ሄልቨቲያን ዝበሃል ኖራ ኣልፕስ ዝበለጸ እዩ ዝረአ። ኖራ ቀንዲ ንብረት ከውሒ እዩ። ኣብዚ ኣብቲ ቁልቁል ዝኣፉ ቁልቁለት ወይ ኣብ ጫፍ እምባ ዘሎ ከውሒ ክንርኢ ከለና - ኣብኡ ንላዕሊ ክንድይብ ጸዓት እንተዝህልወና - ኣብ መወዳእታ ቅሪተ-ኣካላት ዝኾኑ ቅሪተ-ኣካላት እንስሳታት፡ ቅሪተ-ኣካላት እንስሳታት፡ ኣብኡ ክንረክብ ኢና። መብዛሕትኡ ግዜ ብኸቢድ ይጉድኡ እዮም ግን ፍሉጣት ቁራጽ ምርካብ ይከኣል እዩ። እቶም ኩሎም ቅሪተ-ኣካላት ቅርፊት ኖራ ወይ ኣዕጽምቲ ፍጥረታት ባሕሪ እዮም። ካብኣቶም ብስፓይራል ፍሕሶ ዘለዎም ኣሞናይትስ ኣለዉ፣ ብፍላይ ድማ ብዙሓት ድርብ ቅርፊት ዘለዎም ቅላሚጦስ ኣለዉ። (...) ኣብዚ እዋን’ዚ ኣንባቢ፡ ሰንሰለታት ኣኽራን ክንድዚ ዝኣክል ድዅዒ ምሓዙ እንታይ ማለት ምዃኑ ክሓስብ ይኽእል፡ እዚ ድማ ኣብ ታሕቲ ባሕሪ’ውን ተደራሪቡ ክረኽቦ ይኽእል። (ገጽ 236,237 "ሙቱቫ ማኣ"፡ ፔንቲ ኤስኮላ)

ካብ ጃፓናዊ ዩኒቨርሲቲ ኪዩሹ ዝመጸ ሃሩታካ ሳካይ፡ ነዞም ኣብ ኣኽራናት ሂማላያ ዝርከቡ ቅሪተ-ኣካላት ባሕሪ ንነዊሕ ዓመታት መጽናዕቲ ኣካይዱ እዩ። ንሱን ጉጅልኡን ካብ ዘመነ ሜሶዞይክ ዝመጸ ምሉእ ኣኳርየም ዘርዚሮም ኣለዉ። ምስቶም ሕጂ ዘለዉ ዕንቅርቢታትን ኮኾብ ባሕርን ዝመሳሰሉ ስቡራት ዕምባባታት ባሕሪ፡ ካብ ጽፍሒ ባሕሪ ልዕሊ ሰለስተ ኪሎ ሜተር ኣብ ዝርከብ መንደቕ ኣኻውሕ ይርከቡ። ኣሞናይት፡ ቤለምናይት፡ መርዛማትን ፕላንክቶንን ኣብ ኣኻውሕ ኣኽራን ከም ቅሪተ-ኣካላት ይርከቡ (...)

   ኣብ ክልተ ኪሎ ሜተር ቁመት፡ ተመራመርቲ ስነ-ምድሪ፡ እቲ ባሕሪ ባዕሉ ዝገደፎ ኣሰር ረኺቦም። እቲ ማዕበል ዝመስል ገጹ ከውሒ ምስቲ ካብ ትሑት ማይ ዘለዎ ማዕበል ኣብ ሑጻ ዝተረፈ ቅርጽታት ይሰማማዕ። ካብ ጫፍ ኤቨረስት እውን ከይተረፈ፡ ብጫ ጽርግያታት ኖራ ይርከብ፣ እዚ ኸኣ ካብ ተረፍ ማእለያ ዘይብሎም እንስሳታት ባሕሪ ኣብ ትሕቲ ማይ እዩ ተላዒሉ። ("ማኣፓሎ ኢህመይደን ፕላኔታ"፡ ገጽ 55)

ንህላወ ህይወት ኣብ ምድሪ ንሚልዮናት ዓመታት ብኸመይ ትመኽነዮ?

ኣብ ላዕሊ ክልተ ነገራት ተላዒሎም ኣለዉ፡ ንሳቶም ድማ ንሚልዮናት ዓመታት ዝወሰደ እዋናት ንምርግጋጽ ዝውዕሉ እዮም፡ ንሳቶም ድማ ምዕቃን ራድዮኣክቲቭ ኣኻውሕን ፍጥነት ምድብላቕን እዮም። ክልቲኦም ነቲ ነዊሕ ​​ግዜ ሓቂ ምዃኑ ዘረጋገጹ ከምዘይኮኑ ተረጋጊጹ። ኣብ ኣእማን ዝግበር መለክዒታት ዘሎ ጸገም፡ ምሉእ ብምሉእ ፍሩይ ኣእማን ድሮ ጓል ባእታታት ስለዘለዎም፡ ኣረጊት ይመስሉ። ከምኡ’ውን ጽላታት ንሚልዮናት ዓመታት ዘመልክቱ ኣይኮኑን ምኽንያቱ ኣቑሑት ደቂ ሰባት፡ ዋላ’ውን ቅሪተ-ኣካላት ሰብኣዊ ቅርሲ፡ ኣብቶም ከም ጥንታውያን ዝቑጸሩ ጽላታት ስለዝተረኽበን፡ ሎሚ ድማ ጽላታት ኣብ ልዕሊ ነንሕድሕዶም ብቕልጡፍ ከም ዝእከቡ መርትዖታት ስለዘለዉን። ሚልዮናት ዓመታት ብመንጽር እዚ ሓቅታት እዚ ኣብ ሕቶ ምልክት ምእታው ቀሊል እዩ።

    ብዛዕባ መልክዕ ህይወት ኣብ ምድሪኸ፧ ኣብ መደባት ተፈጥሮ፡ መጻሕፍቲ ቤት ትምህርትን ካልእ ቦታታትን ኣብ ምድሪ ንኣማኢት ሚልዮናት ዓመታት ዝተሓላለኸ ህይወት ከም ዝጸንሐ ብተደጋጋሚ ይንገረና። እዚ ኣረኣእያ እዚ ክትኣምኖ ዝግባእ ድዩ፧ ኣብዚ ጉዳይ እዚ ነዞም ዝስዕቡ ነጥብታት ከተቕልቡ ይግባእ፤

ዕድመ ቅሪተ - ኣካላት ክፈልጥ ዝኽእል ሰብ የለን ። መጀመርያ ንቕሪተ-ኣካላት ኣቓልቦ ክወሃቦ ኣለዎ። ንሳቶም ጥራይ ተረፍ ሕሉፍ ህይወት እዮም፣ ካልእ ንዋት እውን የብልናን።

     ካብቲ ቅሪተ-ኣካላት ግን ልክዕ ዕድሚኦም ምፍላጥ ይከኣል ድዩ? ካልእ ቅሪተ-ኣካላት ካብ ካልእ ብኣግባቡ ዝዓበየ ወይ ዝነኣሰ ምዃኑ ምፍላጥ ይከኣል ድዩ? እቲ መልሲ ንጹር እዩ፡ ነዚ ምፍላጥ ኣይከኣልን እዩ። ዝኾነ ቅሪተ-ኣካላት ካብ መሬት እንተተዃዒቱ፡ ንኣብነት ዓጽሚ ዳይኖሰር ወይ ትራይሎባይት ቅሪተ-ኣካላት፡ ዕድሚኡን ኣብ ምድሪ መዓስ ከም ዝነበረን ዝገልጽ መዝገብ የለን። ከምዚ ዓይነት ሓበሬታ ካብኡ ክንፈልጦ ኣይንኽእልን ኢና። ዝኾነ ቅሪተ-ኣካል ኣልዒሉ ነዚ ከስተብህል ይኽእል እዩ። (ንኣብነት ስእሊ በዓቲ እውን ከምኡ። ገለ ተመራመርቲ ዓሰርተታት ኣሽሓት ዓመት ዝዕድሚኦም እዮም ኢሎም ክግምቱ ይኽእሉ እዮም፡ ንባዕሎም ግን ከምዚ ዓይነት ምልክታት ኣየርእዩን። ብሓቂ ዕድሚኦም ውሑዳት ኣሽሓት ዓመት ጥራይ ክኾኑ ይኽእሉ እዮም።)

    ኩሉ እናሃለወ፡ ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ሓደ መሰረታዊ ግምት፡ እዞም ዘመናት እዚኣቶም ክፍለጡ ይኽእሉ እዮም ዝብል እዩ። እቶም ቅሪተ-ኣካላት ንባዕሎም ዝኾነ ሓበሬታ ዘይነግሩ ወይ ዘየርእዩ እኳ እንተኾኑ፡ ብዙሓት ተመራመርቲ ፍልቀት መዓስ ከም ዝነበሩ ከም ዝፈልጡ ይዛረቡ (እቲ ኢንዴክስ ቅሪተ-ኣካላት ሰንጠረዥ ዝበሃል)። ካብ ቅሪተ-ኣካላትን መነባብሮኦምን ከምኡ ዝኣመሰለ ነገር ምግማት ዘይከኣል እኳ እንተኾነ፡ ብዛዕባ ልክዕ ደረጃታት ኣሞናይት፡ ትራይሎባይት፡ ዳይኖሰር፡ መጥበውቲን ካልኦት ህይወታውያንን ኣብ ምድሪ ርጉጽ ሓበሬታ ዘለዎም ይመስሎም።

ኣብዛ ምድሪ ብዛዕባ ኣኻውሕን ቅሪተ-ኣካላትን እኹል ዝፈልጥ ሰብ የለን፣ ሓደ ፍሉይ ዓይነት ቅሪተ-ኣካላት ብሓቂ ብመሰረቱ ካብ ካልእ ዓይነት ዝዓበየ ወይ ዝነኣሰ ምዃኑ ብዝኾነ ይኹን መንገዲ ከረጋግጽ ዝኽእል። ብኻልእ ኣዘራርባ፡ ካብ ዘመነ ካምብሪያን ዝመጸ ትራይሎባይት ካብ ዘመነ ክሬተስ ካብ ዝነበረ ዳይኖሰር ወይ ካብ ዘመነ ሳልሳይ መጥበዊ ዝዓበየ ምዃኑ ብሓቂ ከረጋግጽ ዝኽእል ሰብ የለን። ስነ-ምድራዊ ስነ-ፍልጠት ልክዕ ሳይንስ እንተዘይኮይኑ ካልእ እዩ። (12)

ቅሪተ-ኣካላት ካብ መሬት ክኹዓት ከሎ፡ ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ማሞትን ዳይኖሰርን እውን ተመሳሳሊ ጸገም ይርአ። ቅሪተ-ኣካላት ክልቲኡ ከምቲ መብዛሕትኡ ግዜ ዚርከብ ኣብ ጽቡቕ ኵነታትን ናብ ገጽ ምድሪ ዚቐርብን እንተ ዀይኑ፡ ኣብ ምድሪ እተፈላለየ ምኽሳቶም ከመይ ጌሩ ርትዓዊ ኪኸውን ይኽእል፧ ሓደ ሰብ ከመይ ኢሉ እዩ ቅሪተ-ኣካላት ዳይኖሰር ካብ ማሞት ወይ ቅሪተ-ኣካላት ሰብ ብ65 ሚልዮን ዓመት ይዓቢ ክብል ዝኽእል ክልቲኦም ኣብ ማዕረ ጽቡቕ ኩነታት እንተሃልዮም? እቲ መልሲ ከምዚ ዓይነት ሓበሬታ ዘለዎ ሰብ የለን። ካልእ ዝብል ሰብ ናብ ጎኒ ምናኔ እዩ ዝኸይድ።

     ስለዚ ንምንታይ እዮም ኣምላኽ ዘይብሎም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ቅሪተ-ኣካላት ዳይኖሰር ካብ ቅሪተ-ኣካላት ማሞት ብውሑዱ ብ65 ሚልዮን ዓመታት ከም ዝዓቢ ዝኣምኑ፧ ናይዚ ቀንዲ ምኽንያት ድማ እቲ ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ዝተዳለወ ጂኦሎጂካዊ ናይ ግዜ ሰንጠረዥ እዩ፣ ማለት ንኣብነት ሬድዮካርቦን ሜላ ወይ ካልእ ራድዮኣክቲቪቲ ሜላታት ቅድሚ ምምሃዙ ነዊሕ ከይጸንሐ እዩ። ዕድመ ናይቶም ቅሪተ-ኣካላት በዚ ናይ ግዜ ሰንጠረዥ መሰረት እዩ ዝውሰን፣ ምኽንያቱ ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ቅኑዕ ምዃኑን ዝተፈላለዩ ጉጅለታት ዓይነታት እንስሳታት ኣብ ዝተፈላለየ እዋን ኣብ ምድሪ ከምዝተራእዩን ስለዝግመት። ስለዚ ህይወት ኣብ ባሕሪ ከም ዝጀመረ ይእመን፣ ስለዚ ኣብ መጀመርታ ቀሊል ቀዳማይ ዋህዮ ነይሩ፣ ድሕሪኡ እንስሳታት ትሕቲ ባሕሪ ተራእዮም፣ ድሒሮም ዓሳታት፣ ድሕሪኡ ኣብ ወሰን ማይ ዝነብሩ እንቁርዖብ፣ ድሕሪኡ ተመን ኣብ መወዳእታ ድማ ኣዕዋፍን መጥበውትን ተራእዩ። ፍልቀት በዚ ቅደም ተኸተል ከም ዝሰገረ ይእመን፣ . ከምኡውን እቲ ስነ-ምድራዊ ሰንጠረዥ ግዜ ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ነዚ ዕላማ እዚ እዩ ተዳልዩ፣ እዚ ኸኣ ሎሚ እውን እንተዀነ ነቲ ብኣምላኽ ዘይብሎም ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ዕድመ ቅሪተ-ኣካላት ዝህብዎ ትርጕማት ይውስን። ንዕድመ እቶም ቅሪተ-ኣካላት ካልእ ምኽንያት የብሎምን።

   ስለዚ እቲ ስነ-ምድራዊ ሰንጠረዥ ግዜ ኣብቲ ንክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት መሰረታዊ ቅድመ-ኩነት ዝኾነ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ዝብል ሓሳብ ዝተመርኮሰ እዩ። እቲ ጸገም ግን፡ ኣብቲ ቅሪተ-ኣካላት፡ እቲ ስነ-ምድራዊ ሰሌዳ ቅኑዕ ምዃኑ ዘረጋግጽ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ተራእዩ ኣይፈልጥን። እቲ ፍሉጥ ኣምላኽ ዘይብሉ ሪቻርድ ዳውኪንስ እውን ከይተረፈ ኣብታ ሶኬያ ኬሎሰፓ (s. 240,241, The Blind Watchmaker) እትብል መጽሓፉ ተመሳሳሊ ነገር ተኣሚኑ ኣሎ፦ “ ካብ ዳርዊን ኣትሒዞም፡ ተመራመርቲ ፍልቀት፡ ብመስርዕ ግዜ እተሰርዑ ቅሪተ-ኣካላት፡ ተኸታታሊ ንኣሽቱ፡ ብተጸጊሞም ከም ዘይኰኑ ይፈልጡ እዮም። ርኡይ ለውጢታት። ” ብተመሳሳሊ፡ ፍሉጥ ኣምላኽ ዘይብሉ ተመራማሪ ስነ-ጥንቲ ስቲቨን ጄይ ጎልድ ከምዚ ኢሉ ኣሎ፤ “ብዝኾነ ይኹን መገዲ ነቲ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ዝብል ኣረኣእያ ክህልዎ ዝኽእል ብቕዓት ከነኣእሶ ኣይደልን። ኣብ ኣኻውሕ ‘ተዓዚቡ’ ከም ዘይፈልጥ ጥራይ እየ ክገልጽ ዝደሊ።” (13)።

   ካብዚ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ እንታይ ምድምዳም ይከኣል? ቀስ ብቐስ ምዕባለ እንተዘይተራእዩ፡ ግምታት ዕድመ ናይቲ ስነ-ምድራዊ ግዜ ሰንጠረዥን ዝተፈላለዩ ጉጅለታት ዓሌታት ኣብ ዝተፈላለየ እዋን ኣብ ምድሪ ተራእዮም ዝብል ግምትን ኣብ ሕቶ ክኣቱ ይኽእል። ከምዚ ዝበለ ኣተሓሳስባ መሰረት የብሉን። የግዳስ፡ ኵሎም እቶም ቅድሚ ሕጂ ዝነበሩ ጕጅለታት ዓሌታት፡ ኣብ መጀመርታ ኣብ ምድሪ ኣብ ሓደ እዋን፡ ግን ከኣ ኣብ እተፈላለየ ስነ-ህይወት ዚርከብ ክፍልታት ጥራይ እዮም ነይሮም ኢልካ ምግማት ዝያዳ ርትዓዊ እዩ፣ ምኽንያቱ ገሊኦም እንስሳታት ባሕሪ፡ ገሊኦም እንስሳታት መሬት፡ ገሊኦም ድማ ኣብ መንጎ ዝነበሩ እዮም። ብተወሳኺ፡ ገለ ዓይነታት ከም ዳይኖሰርን ትራይሎባይትን ዝኣመሰሉ፡ ክልቲኦም ከም መዐቀኒ ቅሪተ-ኣካላት ዝቑጸሩ፡ ጠፊኦም ኣለዉ። ገለ ዓይነታት እንስሳታት ብመሰረቱ ካብ ካልኦት ዝዓበዩ ወይ ዝነኣሱ እዮም ኢልና እንኣምነሉ ምኽንያት የለን። ከምዚ ዝኣመሰለ መደምደምታ ብመሰረት ቅሪተ-ኣካላት ክግበር ኣይክእልን እዩ።

    ህያዋን ቅሪተ-ኣካላት - ቅድሚ ሚልዮናት ዓመታት ክሞቱ ዝግበኦም፡ ግን ከኣ ሎሚ ብህይወት ኮይኖም ዝተረኽቡ ህይወታውያን - ሚልዮናት ዓመታት ክትእመን ከምዘይብሎም እውን መርትዖ እዮም። ብሓቂ ኣማኢት ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ቅሪተ-ኣካላት ኣለዉ። ቤተ መዘክር ጀርመናዊ ሳይንቲስት ዶክተር ዮኣኪም ሸቨን ልዕሊ 500 ኣብነታት ናይዚ ዓይነት ህያው ቅሪተ-ኣካላት ኣለዎ። ሓደ ኣብነት ቅድሚ 65 ሚልዮን ዓመታት ማለት ኣብ ተመሳሳሊ ግዜ ምስ ዳይኖሰር ከም ዝሞተ ዝእመን ዝነበረ ኮኤላካንት እውን እዩ። ይኹን እምበር እዚ ዓሳ እዚ ኣብ ዘመናዊ ግዜ ብህይወት ተረኺቡ ስለ ዘሎ፡ ን65 ሚልዮን ዓመታት ኣበይ ተሓቢኡ ጸኒሑ፧ ካልእን ዝያዳ ተኽእሎ ዘለዎን ኣማራጺ ድማ ሚልዮናት ዓመታት ተፈጺሙ ዘይፈልጥ ምዃኑ እዩ።

ዳይኖሰር ቅድሚ ሚልዮናት ዓመታት ስለምንታይ ዘይነበሩ ? ኣብ ዝሓለፈ ሕጡበ-ጽሑፋት፡ ልክዕ ዕድመ ናይቶም ቅሪተ-ኣካላት ምፍላጥ ከምዘይከኣል ኣመልኪቶም እዮም። ከምኡ’ውን ቅሪተ-ኣካላት ትራይሎባይት፡ ዳይኖሰር ወይ ማሞት ንኣብነት ብዕድመ ከም ዝፈላለ ክረጋገጽ ኣይክእልን። ነዚ ዝሕብር ሳይንሳዊ መርትዖ የለን፣ እንተኾነ ግን እዞም ዓይነታት ኣብ ምድሪ ብሓንሳብ ይነብሩ ነይሮም ክኾኑ ይኽእሉ፣ ግን ኣብ ዝተፈላለየ ስነ-ህይወት ክፍልታት ጥራይ፣ ከምዚ ሕጂ እውን ምስ እንስሳታቶምን ተኽልታቶምን ዞባታት ባሕሪ፣ ረግረግ፣ ከረንን ከረንን ኣለዉ።

    ከምቲ ኣብ መደባት ተፈጥሮ ወይ ካልእ ምንጭታት ብተደጋጋሚ ዝንገረና ንሚልዮናት ዓመታት ኣብ ምድሪ ዝነበረ ህይወትከ? እዚ ጉዳይ እዚ ብሬድዮካርቦን ኣገባብ ክቐርብ ዝበለጸ እዩ ምኽንያቱ ዕድመ ኦርጋኒክ ናሙናታት ክዕቅን ስለ ዝኽእል። ካልእ ብሬድዮኣክቲቭ ሜላታት ዝግበር መለክዒታት መብዛሕትኡ ግዜ ካብ ኣኻውሕ ዝስራሕ ኮይኑ፡ እቲ ሬድዮካርቦን ሜላ ግን ብቐጥታ ካብ ቅሪተ-ኣካላት ምልካዕ ንምግባር ክውዕል ይኽእል። ወግዓዊ ፍርቂ ዕድመ ናይዚ ንጥረ ነገር 5730 ዓመት ስለዝኾነ ድሕሪ 100,000 ዓመት ፈጺሙ ክኽሰት የብሉን።

    ዳይኖሰርከ? ኣብዚ መዳይ እቲ ዝዓበየ ክትዕ ብዛዕባ ዳይኖሰር እዩ። ንሰባት ዝግደሱ ይመስሉ፣ ብኣታቶም ድማ ኣብ ምድሪ ንሚልዮናት ዓመታት ንምምኽናይ ተፈቲኖም እዮም። ሚልዮናት ዓመታት ክመጽእ ከሎ ኣድላዪ ኣብ ዝኾነሉ እዋን ዘምጽእዎም ወንጌላውያን ናይ ፍልቀት እዮም።

   ግን፡ ግን። ከምቲ ዝተገልጸ፡ ምውሳን ዕድመ ዳይኖሰር ኣብ 1800ታት ኣብ ዝተኣከበ ጂኦሎጂካዊ ናይ ግዜ ሰንጠረዥ ዝተመርኮሰ ኮይኑ፡ ብዙሕ ግዜ ጌጋ ኮይኑ ተረኺቡ። ዳይኖሰር ካብ ንኣብነት ማሞትን ካልኦት ዝጠፍኡ እንስሳታትን ዝዓበዩ ምዃኖም ዝሕብር ሳይንሳዊ መርትዖ የለን። ዳይኖሰር ቅድሚ ሚልዮናት ዓመታት ከም ዘይጠፍኡን ብዙሓት ዘመናውያን ዓይነታት እንስሳታት ኣብ ሓደ እዋን ከም ዝነበሩን ዝሕብሩ ቀለልቲ ትዕዝብትታት እነሆ።

• ዘመናውያን ዓይነታት እንስሳታት ምስ ዳይኖሰር ኣብ ሓደ እዋን ይነብሩ ነይሮም። ክልሰ-ሓሳባት ፍልቀት ብዛዕባ ዘመነ ዳይኖሰር ብቐጻሊ ይዛረቡ ኣለዉ፡ ምኽንያቱ ብመሰረት ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት፡ ኣብ ዝተፈላለየ እዋን ኣብ ምድሪ ዝተፈላለዩ ጉጅለታት እንስሳታት ከምዝተራእዩ ስለዝኣምኑ። ንኣብነት ኣዕዋፍ ካብ ዳይኖሰር ከም ዝመጻ ይሓስቡ፣ ስለዚ ድማ ዳይኖሰር ቅድሚ ኣዕዋፍ ኣብ ምድሪ ተራእዮም ክኾኑ ኣለዎም። ብተመሳሳሊ፡ እቶም ቀዳሞት መጥበውቲ ክሳብ መወዳእታ ዘመነ ዳይኖሰር ኣብ ምድሪ ከምዘይተራእዩ ይግምቱ።

    ይኹን እምበር፡ ዘመነ ዳይኖሰር ዝብል ቃል መደናገሪ እዩ ምኽንያቱ ካብ ጽላታት ዳይኖሰር ልክዕ ከምቲ ኣብ ዘመናዊ ግዜ ዘሎ ዓይነት ተረኺቡ ኣሎ፡ ዕንቅርቢት፡ ኣዛብእ፡ ንጉስ ቦኣ፡ ሽኮርያ፡ ቢቨር፡ ባድጀር፡ ዕንቅርቢት፡ ሻርክ፡ መንቋሕቋሕታ ማይ፡ ቆቛሕ፡ ንህቢ፡ ሞሰል፡ . መርዛማት፡ ኣሊጌተር፡ ካይማን፡ ዘመናውያን ኣዕዋፍ፡ መጥበውቲ። ንኣብነት፡ ኣዕዋፍ ካብ ዳይኖሰር ከም ዝመጻ ይእመን፣ ኣብ ጽፍሒ ዳይኖሰር ግን ከምዚ ሎሚ ዘለዋ ኣዕዋፍ ተረኺበን እየን: ፓፓጋሎ: ኣንጭዋ: ድሬክ: ሎን: ፍላሚንጎ: ዑፍ: ፔንጊን: ኣዕዋፍ ገማግም ባሕሪ: ኣልባትሮስ: ኮርሞራንት: ከምኡውን ኣቮሴት። ኣብ 2000 ልዕሊ ሚእቲ ዝተፈላለዩ ቅሪተ-ኣካላት ዘመናዊ ኣዕዋፍ ካብ ጽላታት ክሬተስ ተመዝጊቦም ነበሩ። ካብዞም ርኽበታት፡ ንኣብነት ኣብ መጽሓፍ ካርል ቨርነር “Living Fossils” ተነጊሩ ኣሎ። ን14 ዓመታት ካብ ግዜ ዳይኖሰር ጀሚሩ ኣብ ቅሪተ-ኣካላት መጽናዕቲ ገይሩ፡ ምስ ሞያዊ ስነ-ጽሑፍ ስነ-ጥንቲ ተላሊዩ፡ ከምኡ’ውን ኣብ መላእ ዓለም ኣብ ዝርከቡ 60 ቤተ መዘክር ተፈጥሮኣዊ ስነ-ፍልጠት ብምብጻሕ ኣስታት 60,000 ስእልታት ኣልዒሉ። ዶክተር ቨርነር ከምዚ ኢሉ ኣሎ፤"ቤተ መዘክር ነዞም ናይ ዘመናዊ ቅሪተ-ኣካላት ኣዕዋፍ ኣይርእይዎምን'ዮም፡ ንከባቢ ዳይኖሰር ብዝገልጽ ምስልታት'ውን ኣይስእሉን እዮም። ጌጋ'ዩ። ብመሰረቱ፡ ኣብ ምርኢት ቤተ-መዘክር ሓደ ቲ ካብዘን ካልኦት ኣብ ሓደ ጽፍሒ ምስ ዳይኖሰር ዝተረኽቡ ዘመናውያን ኣዕዋፍ እውን ክስኣላ ይግባእ ።ግን ከምኡ ኣይኮነን።ኣነ ኣንጭዋ ምስ ዳይኖሰር ኣብ ቤተ መዘክር ተፈጥሮኣዊ ታሪኽ ርእየ ኣይፈልጥን ሓቀይ?ሓንቲ ጉንጉን?ሀ ፓፓጋሎ?"

   ካብዚ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ እንታይ ክውሰድ ይከኣል? ኣዕዋፍ ብርግጽ ምስ ዳይኖሰር ኣብ ሓደ እዋን ይነብራ እየን፣ ካብኡ ድማ ዓሰርተታት ሚልዮናት ዓመታት ክኸውን እዩ ዝብል ምኽንያት የለን።

    መጥበውቲከ? ብመሰረት ገለ ግምታት ብውሑዱ 432 ዓይነታት መጥበውቲ ምስ ዳይኖሰር ብሓባር ክነብሩ ተረኺቦም እዮም ( ​​Kielan-Jaworowska, Z., Kielan, Cifelli, RL, and Luo, ZX, Mammals from the Age of Dinosaurs: Origins, Evolution and Structure, Columbia ዩኒቨርሲቲ ፕረስ፡ ኒውዮርክ፡ 2004) . ብተመሳሳሊ ኣዕጽምቲ ዳይኖሰር ኣብ መንጎ ኣዕጽምቲ ፈረስን ላምን በጊዕን ዝመስል ኣዕጽምቲ ተረኺቡ ኣሎ (Anderson, A., Tourism falls victim to tyrannosaurus, Nature, 1989, 338, 289 / ዳይኖሰር ድሕሪ ኩሉ ስቕ ኢሉ ሞይቱ ክኸውን ይኽእል እዩ፣ 1984፣ ኒው ሳይንቲስት፣ 104, 9.) ፣ ስለዚ ዳይኖሰርን መጥበውትን ኣብ ሓደ እዋን ይነብሩ ነይሮም ክኾኑ ኣለዎም።

   ብተወሳኺ፡ ዶክተር ዶናልድ በርጅ፡ ኣካያዲ ቤተ መዘክር ቅድመ ታሪኽ ዩታ፡ ካርል ቨርነር ኣብ ዝገበሮ ናይ ቪድዮ ቃለ መሕትት፡ “ ዳርጋ ኣብ ኵሉ እቲ ዳይኖሰር ዝገበርናዮ ኳዕቲ ቅሪተ-ኣካላት መጥበውቲ ንረክብ ኢና። ዓሰርተ ቶን ቅሪተ-ኣካላት መጥበውቲ ዝሓዘ ቤንቶናይት ጭቃ ኣለና፡ ንኻልኦት ተመራመርቲ ድማ ኣብ ምሃብ ኣብ መስርሕ ኣለና። ኣገደስቲ ኣይምረኸብናዮም ዘይኮነስ፡ ህይወት ሓጻር ስለ ዝኾነት፡ ኣነ ድማ ኣብ መጥበውቲ ፍሉያት ስለ ዘይኮንኩ: ኣብ ተመሳሰልቲ እንስሳታትን ዳይኖሰርን ፍሉይ ሞያ ኣለኒ”። እዞም ዓይነት ትዕዝብትታት ከም ዘመልክትዎ፡ ካብ ኩሎም ጉጅለታት እንስሳታት ዝመጹ ዓይነታት ኣብ ኩሉ ግዜ ብሓንሳብ ከም ዝነብሩ፡ ግን ከኣ ኣብ ዝተፈላለየ ስነ-ህይወት ክፍልታት ጥራይ እዮም። ገለ ካብቶም ዓይነታት ከም ዳይኖሰር ዝኣመሰሉ ዓሳታት ጠፊኦም ኣለዉ። ሎሚ እውን እንተኾነ ዓሌታት ይሞቱ ኣለዉ።

• ልስሉስ ቲሹታት ንሓጺር ግዜ የመልክቱ ። ኣቐዲሙ፡ ዕለተ ዳይኖሰር ብቐንዱ ኣብቲ ቅድሚ 65 ሚልዮን ዓመታት ዳይኖሰር ከም ዝጠፍኡ ዝእመነሉ ናይ መበል 19 ክፍለ ዘመን ስነ-ምድራዊ ግዜ ሰንጠረዥ ዝተመርኮሰ ምዃኑ ተገሊጹ ነይሩ።

   ቅሪተ-ኣካላት ዳይኖሰር እውን ዝበስበሰ ጨና ክህልዎም ይኽእል እዩ። ጃክ ሆርነር ዝተባህለ ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ዝኣምን ሳይንቲስት፡ ብዛዕባ ሓደ ዓቢ ቅሪተ-ኣካላት ዳይኖሰር ዝተረኽበሉ ቦታ፡ "ኩሎም ኣዕጽምቲ ሄል ክሪክ ከም ዝጨኑ" ገሊጹ። ኣዕጽምቲ ድሕሪ ዓሰርተታት ሚልዮናት ዓመታት ከመይ ኢሉ ክሽትት ይኽእል? ክንድኡ ዝኣረጉ እንተዝኾኑ ብርግጽ እቲ ኩሉ ጨና ኣብዚ እዋን’ዚ ምገደፎም ነይሩ።

    ተመራመርቲ እንታይ ክገብሩ ኣለዎም? ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ዝተዳለወ ጂኦሎጂካዊ ናይ ግዜ ሰንጠረዥ ገዲፍካ ብቐጥታ ኣብቲ ቅሪተ-ኣካላት ምትኳር ዝበለጸ ይኸውን። ገና ኣብ ውሽጦም ልስሉሳት ቲሹታት፡ ፕሮቲናት፡ ዲኤንኤን ሬድዮካርቦንን እንተተሪፎም፡ ናይ ሚልዮናት ዓመታት ሕቶ ክኸውን ኣይክእልን እዩ። እዞም ንጥረ ነገራት ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ምህላዎም ሓጺር ግዜ ዘመልክት እዩ። እዚኦም ንዕድመ ቅሪተ-ኣካላት ንምግማት ጽቡቕ መለክዒታት እዮም።

• መግለጺታት ገበል። ብዙሓት ሰባት ምስ ዳይኖሰር ኣብ ሓደ እዋን ከምዘይነበረ ይዛረቡ። ይኹን እምበር፡ ኣብ ትውፊት ደቂ ሰባት ብዛዕባ ገበል ዚምልከት ዓሰርተታት መወከሲታት ኣሎ። ዳይኖሰር ዝብል ስም ብዘመነ ዳርዊን ዝነበረ ሪቻርድ ኦወን ብ1841 ዝተማህዘ ኮይኑ፡ ብዛዕባ ገበል ግን ንዘመናት ይንገር ኣሎ። ኣብዚ ኣርእስቲ ገለ ርእይቶታት እነሆ፤

ኣብ ኣፈ ታሪኽ ዝርከቡ ገበል፡ እቲ ዝገርም፡ ልክዕ ከምቶም ኣብ ዝሓለፈ እዋን ዝነበሩ ናይ ብሓቂ እንስሳታት እዮም። ሰብ ቅድሚ ምግላጹ ነዊሕ ከይጸንሐ ነታ መሬት ዝገዝኡ ዓበይቲ ተመሳሰልቲ (ዳይኖሰር) ይመስሉ። ገበል ብሓፈሻ ከም ሕማቓትን ኣዕነውትን ይቑጸሩ ነበሩ። ነፍሲ ወከፍ ህዝቢ ኣብ ጽውጽዋያቱ ይጠቅሶም ነይሩ። ( ዘ ዎርልድ ቡክ ኢንሳይክሎፔድያ ፡ ቅጽ 5፡ 1973፡ ቍ. 265)

ካብ መጀመርታ ዝተመዝገበ ታሪኽ ጀሚሩ ገበል ኣብ ኩሉ ቦታታት ተራእዩ: ኣብ ቀዳሞት ጸብጻባት ምዕባለ ስልጣነ ኣሶራውያንን ባቢሎናውያንን: ኣብ ታሪኽ ኣይሁድ ብሉይ ኪዳን: ኣብ ጥንታዊ ጽሑፋት ቻይናን ጃፓንን: ኣብ ጽውጽዋይ ግሪኽ ሮማ ከምኡ’ውን ቀዳሞት ክርስትያናት፡ ኣብ ምሳሌታት ጥንታዊት ኣመሪካ፡ ኣብ ጽውጽዋያት ኣፍሪቃን ህንድን። ኣብ ኣፈ-ታሪኻዊ ታሪኹ ገበል ዘየካተተ ሕብረተሰብ ክትረክብ ኣጸጋሚ እዩ...ኣሪስቶትል፡ ፕሊኒን ካልኦት ጸሓፍቲ ናይቲ ክላሲካል ዘመንን፡ ዛንታታት ገበል ኣብ ሓቂ እምበር ኣብ ምናኔ ዝተመርኮሰ ኣይኮነን ይብሉ ነይሮም። (14)

መጽሓፍ ቅዱስ እውን ገበል ዝብል ስም ብዙሕ ግዜ ይጠቅስ (ንኣብነት እዮብ 30፡29 ፡ ኣነ ሓው ገበል እየ ፡ ንጉንጉን ድማ ብጻይ እየ)። ኣብዚ መዳይ እዚ፡ ካብቲ ኣምላኽ ዘይብሉ ሳይንቲስት ስቲቨን ጄይ ጎልድ፡ ብዛዕባ እዚ ኣርእስቲ ዚገልጽ መሳጢ ሓተታ ኺርከብ ይከኣል እዩ። መጽሓፍ እዮብ ብዛዕባ በሄሞት ክዛረብ ከሎ፡ እዚ መግለጺ ዝሰማማዕ እንኮ እንስሳ ዳይኖሰር ምዃኑ ኣስተብሂሉ ( Pandans Tumme , s. 221, Ordfrontsförlag, 1987)። ከም ፍልቀት ተመራማሪ መጠን፡ ጸሓፊ መጽሓፍ እዮብ ብዛዕባ እቲ ዝተረኽበ ቅሪተ-ኣካላት ዘለዎ ፍልጠት ረኺቡ ኪኸውን ኣለዎ ኢሉ ይኣምን። እንተኾነ ግን እዚ ሓደ ካብቶም ጥንታውያን መጻሕፍቲ መጽሓፍ ቅዱስ ብንጹር ንህያው እንስሳ ዘመልክት እዩ (እዮብ 40፡15 እንሆ ሕጂ ምሳኻትኩም ዝገበርክዎ በሄሞት፤ ሳዕሪ ከም ብዕራይ ይበልዕ...)።

   ገበል ኣብ ስነ-ጥበብ እውን ይረኣዩ (www.dinoglyphs.fi)። ምስሊ ገበል ንኣብነት ኣብ ዋልታታት ውግእ (ሱተን ሁ)ን ኣብ መንደቕ ስልማት ኣብያተ ክርስቲያናትን (ንኣብነት ኤስ ኤስ ሜሪን ሃርዱልፍን፡ ዓዲ እንግሊዝ) ተመዝጊቡ ኣሎ። ኣብ ጥንታዊት ከተማ ባቢሎን ኣብ ዝርከብ ኣፍደገ ኢሽታር ብዘይካ ብዕራይን ኣናብስን ገበል ተሳኢሎም ኣለዉ። ኣብ ቀዳሞት ናይ መሶጶታምያ ሲሊንደር ማሕተማት፡ ዳርጋ ክንዲ ክሳድ ዝኸውን ጭራ ዘለዎም ገበል ይረኣዩ (Moortgat, A., The art of ancient Mesopotamia, Phaidon Press, London 1969, pp. 1,9,10 and Plate A.)። ቫንስ ኔልሰን ዝጸሓፋ መጽሓፍ ዳይረ ድራጎንስዝያዳ ኣብነታት ይነግር። ኣብዛ መጽሓፍ እቲ ዘገርም ነገር እንተሃልዩ፡ ብዛዕባ ገበል/ዳይኖሰር ዝገልጽ ኣረጊት ስነ-ጥበባዊ ስርሓት፡ ከምኡ’ውን ብባዕሎም ዘመናውያን ፍልቀት ተመራመርቲ ኣብ ኣዕጽምቲ ዳይኖሰር ዝተመርኮሰ ስእልታት ዝሓዘ ምዃኑ እዩ። ኣንበብቲ ባዕሎም ተመሳሳልነት ናይ ቀደም ስነ-ጥበባዊ ስርሓት፡ ከምኡ’ውን ብመሰረት ኣዕጽምቲ ዝተሳእሉ ስእልታት ከነጻጽሩ ይኽእሉ። ተመሳሳልነቶም ኣዝዩ ርኡይ እዩ።

   ቻይናዊ ዞድያክከ? ዳይኖሰር ብሓቂ ገበል ክኾኑ ከም ዝኽእሉ ጽቡቕ ኣብነት እዚ ንዘመናት ዕድመ ከም ዘለዎ ዝፍለጥ ሆሮስኮፕ እዩ። ስለዚ ቻይናዊ ዞድያክ ኣብ 12 ምልክታት እንስሳታት ዝተመርኮሰ ኮይኑ ኣብ ናይ 12 ዓመት ዑደት ዝድገም ክኸውን ከሎ 12 እንስሳታት ይሳተፉ። 11 ካብኣቶም ኣብ ዘመናዊ ግዜ ከይተረፈ ፍሉጣት እዮም ፡ ራታ፡ ብዕራይ፡ ነብሪ፡ ሓርማዝ፡ ተመን፡ ፈረስ፡ በጊዕ፡ ኣህባይ፡ ደርሆ፡ ከልብን ሓሰማን. የግዳስ እቲ መበል 12 እንስሳ ገበል እዩ፣ እዚ ሎሚ የለን። ጽቡቕ ሕቶ፡ እቶም 11 እንስሳታት ናይ ብሓቂ እንስሳታት እንተኾይኖም፡ ስለምንታይ እቲ ገበል ፍሉይን ጽውጽዋያዊ ፍጡርን ክኸውን? ኣብ ሓደ እዋን ምስ ደቂ ሰባት ኣብ ሓደ እዋን ይነብር ነይሩ፡ ግን ከኣ ከም ብዙሓት ካልኦት እንስሳታት ጠፊኡ ኣሎ ኢልካ ምሕሳብ ዝያዳ ርትዓዊ ኣይኮነን ድዩ? ዳይኖሰር ዝብል ቃል ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ብሪቻርድ ኦወን ጥራይ ከም ዝተማህዘ ደጊምና ምዝካር ጽቡቕ እዩ። ቅድሚኡ፡ ገበል ዝብል ስም ንዘመናት ይጥቀሙሉ ነይሮም። 

ንክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ብኸመይ ትመኽነዮ፧

ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ፍጹም ኣንጻር ናይቲ ኣምላኽ ዝሰርሖ ስራሕ ፍጥረት እዩ። እዚ ብዳርዊን ዝቐረበ ክልሰ-ሓሳብ፡ ኩሉ ካብ ንእሽቶ ዋህዮ መበቆል ከም ዝጀመረ ይግምት፣ ድሕሪኡ ድማ ኣብ ውሽጢ ሚልዮናት ዓመታት ናብ ዝተሓላለኸ መልክዕ ከም ዝማዕበለ ይግምት።

   ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ግን ሓቂ ድዩ፧ ብግብራዊ መርትዖ ክፍተን ይኽእል እዩ። ገለ ቁልፊ ነጥብታት እነሆ።

1. ልደት ህይወት ንባዕሉ ኣይተረጋገጸን ። ህይወት ቅድሚ ምምዕባላ ክትህሉ ኣለዋ። እቲ ቀዳማይ ጸገም ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ግን እንሆ። ከምቲ ኣቐዲሙ ዝተገልጸ ህይወት ባዕላ ክትለዓል ስለ ዘይትኽእል፡ እቲ ምሉእ ክልሰ-ሓሳብ መሰረቱ የብሉን። ህይወት ጥራይ እያ ህይወት ከምጽእ እትኽእል፣ ካብዚ ሕጊ እዚ ፍሉይ ዝዀነ ይኹን ኣይተረኽበን። እዚ ጸገም እዚ ዘጋጥም ሓደ ሰብ ካብ መጀመርታ ክሳብ መወዳእታ ኣብ ሓደ ኣምላኽ ዘይብሉ ሞዴል መግለጺ እንተተጣቢቑ እዩ። 

2. ሬድዮካርቦን ንነዊሕ እዋን ዝጸንሕ ሓሳባት ከም ዘይነጽጎ ይገብሮ ። ካልእ ጸገም ድማ ሬድዮካርቦን ኣብ ቅሪተ-ኣካላትን ከሰልን ናይ ኩሉ ዘመናት ምህላዉ እዩ፣ እዚኦም ድማ ብሚልዮናት ዓመታት ዝጸንሑ ኮይኖም ይቑጸሩ (Lowe, DC, Problems associated with use of coal as a source of 14C free background material, Radiocarbon 31 (2): 117 -120, 1989) ዝብል ጽሑፍ ኣሎ። ህላወ ሬድዮካርቦን ንኣሽሓት ዓመታት ጥራይ እዩ ዘመልክት፣ እዚ ማለት ድማ ​​ነቲ ዝግመት ምዕባለ ግዜ ኣይተረፈን ማለት እዩ። እዚ ንክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ዓቢ ጸገም እዩ ምኽንያቱ ተመራመርቲ ፍልቀት ኣብ ኣድላይነት ሚልዮናት ዓመታት ይኣምኑ።

3. ፍንጀራ ካምብሪያን ንፍልቀት ከም ዘይነጽጎ ይሕብር ። ኣቐዲሙ እቲ ካምብሪያዊ ፍንጀራ ዝበሃል ንገረብ ፍልቀት ብኸመይ ከም ዘይነጽጎ ተገሊጹ ነይሩ (እቲ ቀሊል ዋህዮ መበቆል ዝያዳ ሓድሽ መልክዕ ህይወት ኮይኑ ኣሎ ዝብል ግምት)። ወይ እዛ ገረብ ተገልቢጣ ኣላ። መረዳእታ ቅሪተ-ኣካላት ከምዘመልክቶ፡ ካብ መጀመርታ ጀሚሩ፡ ዝተሓላለኸነትን ሃብቲ ዓሌታትን ተሳቲፉ ነይሩ። እዚ ምስቲ ናይ ምፍጣር ሞዴል ይሰማማዕ።

4. ፍርቂ ዝማዕበለ ህዋሳትን ኣካላትን የለን . ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ሓቂ እንተ ዚኸውን ነይሩ፡ ኣብ ተፈጥሮ ብሚልዮናት ዚቝጸሩ ሓደስቲ ዚምዕብሉ ህዋሳት፡ ኣእዳው፡ ኣእጋር ወይ ካልእ መጀመርታ ክፍሊ ኣካላት ኪህልዉ ይግባእ ነይሩ። የግዳስ እዞም ክፍልታት ኣካላትና ድሉዋትን ተግባራውያንን እዮም። ሪቻርድ ዳውኪንስ ዝተባህለ ፍሉጥ ኣምላኽ ዘይብሉ ሰብ ከይተረፈ፡ ክሳብ ሕጂ ዝተጽንዐ ነፍሲ ወከፍ ዓይነትን ነፍሲ ወከፍ ኣካልን ኣብ ነፍሲ ወከፍ ዓይነት እንስሳ ኣብ ዝገብሮ ንፉዕ ምዃኑ ይኣምን። ከምዚ ዝኣመሰለ ትዕዝብቲ ምስ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ብሕማቕ ይሰማማዕ፡ ምስ ሞዴል ፍጥረት ግን ኣጸቢቑ ይሰማማዕ፤

እቲ ኣብ ትዕዝብቲ ዝተመርኮሰ ክውንነት፡ ክሳብ ሕጂ ዝተመርመረ ነፍሲ ወከፍ ዓሌትን ኣብ ውሽጢ ሓደ ዓሌት ዝርከብ ነፍሲ ወከፍ ኣካልን ኣብቲ ዝገብሮ ንፉዕ ምዃኑ እዩ። ኣብ ኣዕዋፍ፡ ንህቢን ጣንጡን ዘሎ ክንፊ ንበረራ ጽቡቕ እዩ። ኣዒንቲ ኣብ ምርኣይ ንፉዓት እየን። ቆጽሊ ኣብ ፎቶሲንተሲስ ንፉዓት እዮም። ኣብ ፕላኔት ኢና እንነብር ዘለና፣ ምናልባት ብዓሰርተ ሚልዮን ዓይነታት እንስሳታት ተኸቢብና ኣለና፣ እዚኦም ኩሎም ብናጻ ኮይኖም ንሓያል ምትላል ናይ ርኡይ ዲዛይን ዘመልክቱ እዮም። ኩሉ ዓይነት እንስሳ ምስቲ ፍሉይ ኣነባብራኡ ጽቡቕ ጌሩ ይሰማማዕ። (15)

ዳውኪንስ ኣብቲ ኣቐዲሙ ዝሃቦ ርእይቶ፡ ዋላ እኳ ኮነ ኢሉ ክኽሕዶ እንተኾነ፡ ብተዘዋዋሪ መንገዲ ብልሒ ዘለዎ ዲዛይን ከምዘሎ ኣፍልጦ ይህብ። ይኹን እምበር፡ እቲ መርትዖታት ብልሒ ዘለዎ ንድፊ ከም ዘሎ ብንጹር ይሕብር። እቲ ዝምልከቶ ሕቶ፤ ይሰርሕ ድዩ? ማለት ኩሉ እንተሰሪሑ ናይ ተግባራዊ ኣቃውማን በሊሕ ዲዛይንን ጉዳይ ስለዝኾነ እቲ መዋቕር ባዕሉ ክለዓል ኣይምኸኣለን።

    ንኣብነት ኣብ ላህቲ ናይ ተጻዋታይ ኩዕሶ እግሪ ጃሪ ሊትማነን ሓወልቲ ክህሉ ከሎ ኩሎም ኣምላኽ ዘይብሎም ሰባት ነቲ ብድሕሪኡ ዘሎ በሊሕ ዲዛይን ምእማን ይገርም። እዚ ሓወልቲ ካብ ገዛእ ርእሶም ከም ዝተወልደ ኣይኣምኑን፣ ኣብ መስርሕ ልደቱ ግን ኣብ በሊሕ ዲዛይን ይኣምኑ። ይኹን እምበር፡ ኣብ ህያዋን ፍጡራት ብብዙሕ ዕጽፊ ዝተሓላለኸን ምንቅስቓስ፡ ክበዝሑ፡ ክበልዑ፡ ኣብ ፍቕሪ ክወድቁን ካልእ ስምዒታት ክስምዑን ዝኽእሉን ብልሒ ዲዛይን ይኽልክሉ። እዚ ኣዝዩ ስነ-መጐታዊ ምኽንያት ኣይኮነን።

5. ቅሪተ-ኣካላት ንፍልቀት ከም ዘይኰነ የረጋግጾ . ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ቀስ ብቐስ ምዕባለ ከምዘየለ ኣቐዲሙ ተገሊጹ ኣሎ። ስቲቨን ጄይ ጎልድን ካልኦትን ከምዚ በለ: - “ብዝኾነ ይኹን መገዲ ነቲ በብቝሩብ ፍልቀት ዚርአ ኣረኣእያ ኺህልዎ ዚኽእል ብቕዓት ከነኣእሶ ኣይደልን እየ። ኣብ ኣኻውሕ ‘ተዓዚቡ’ ከም ዘይፈልጥ ጥራይ እየ ክገልጽ ዝደሊ።” (16)። ብተመሳሳሊ ካልኦት ሓያሎ ፍሉጣት ተመራመርቲ ስነ-ጥንቲ፡ ዋላ እኳ መሰረታዊ ቅድመ-ኩነት ክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን እንተኾነ፡ ቀስ ብቐስ ፍልቀት ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ርኡይ ከምዘይኮነ ተኣሚኖም እዮም። እቲ መዝገብ ቅሪተ-ኣካላት ምሉእ ኣይኮነን ዝብል ስነ-ሞጎት እውን ድሕሪ ሕጂ ክጽዋዕ ኣይክእልን እዩ። ድሕሪ ሕጂ ከምኡ ኣይኮነን፣ ምኽንያቱ እንተወሓደ ሚእቲ ሚልዮን ቅሪተ-ኣካላት ካብ ምድሪ ተዃዒቱ ኣሎ። ኣብዚ ንዋት ቀስ ብቐስ ምዕባለ ወይ መንጎኛ ቅርጽታት እንተዘይሃልዩ፡ ኣብቲ ኣብ መሬት ዝተረፈ ንብረት እውን ኣይኮነን። እዞም ዝስዕቡ ርእይቶታት፡ እቶም መንጎኛታት ቅጥዕታት ብኸመይ ከም ዝጎደሉ ዘርእዩ እዮም፤

ኣብቲ ቅሪተ-ኣካላት ዘሎ ክፍተታት ብዝተወሰነ መንገዲ ቅኑዕ ምዃኑ ዝገርም እዩ: ቅሪተ-ኣካላት ካብ ኩሉ ኣገዳሲ ቦታታት ይጎድል። (ፍራንሲስ ሂቺንግ ፡ ክሳድ ቀዛፊ ፡ 1982፡ ገጽ 19)

ኣብ ዝሓለፈ እዋን ኣብ ተኸታታሊ ቅሪተ-ኣካላት ናይቶም ቅድሚ ሕጂ ኣብ ምድሪ ዝነበሩ እንስሳታት ክሳብ ክንደይ ንኸይድ ብዘየገድስ፡ ኣብ መንጎ ዓበይቲ ጉጅለታትን ፋይላን... እቶም ዝዓበዩ ጉጅለታትን ማእከላይ ቅርጺ ክኾኑ ዝኽእሉ ኣሰር ቅርጺ እንስሳታት እኳ ክንረክብ ኣይንኽእልን። ናይ እንስሳታት መንግስቲ ኣብ ነንሕድሕዶም ኣይወሃሃዱን። ካብ መጀመርታ ሓደ እዮምን ዝነበሩን... ኣብ ናይ ገዛእ ርእሱ ፋይለም ክቐውም ዘይከኣለ እንስሳ ወይ ካብቶም ቀዳሞት ደረጃታት ዘለዎም ዓይነታት ኣኻውሕ ዓቢ ጉጅለ ኣይተረኽበን... እዚ ፍጹም ሕጽረት መንጎኛ ቅርጽታት ኣብ መንጎ እቶም ዓበይቲ ጉጅለታት ናይ እንስሳታት ብሓደ መንገዲ ጥራይ እዩ ክትርጎም ዝኽእል... ነቲ ሓቅታት ከም ዘለዎ ክንወስዶ ፍቓደኛታት እንተኾይንና ከምዚ ዓይነት መንጎኛ ቅርጽታት ተራእዩ ከምዘይፈልጥ ክንኣምን ኣሎና፤ ብኻልእ ኣዘራርባ እዞም ዓበይቲ ጉጅለታት ካብ መጀመርታ ኣትሒዞም ኣብ ነንሕድሕዶም ሓደ ዓይነት ዝምድና ነይርዎም።(ኦስቲን ኤች ክላርክ፡ ሓድሽ ፍልቀት፡ ገጽ 189)

ካብዚ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ እንታይ ክውሰድ ይከኣል? ልክዕ ከምቲ ዳርዊን ባዕሉ ኣብቲ እዋን’ቲ ዝተረኽበ መረዳእታ ቅሪተ-ኣካላት መሰረት ብምግባር፡ “ እቶም ስነ-ምድራዊ ትረኻ ብውሑድ ብብዙሕ ምሉእ ምዃኑ ዝኣምኑ፡ ብርግጽ ንክልሰ-ሓሳበይ ክነጽግዎ እዮም” (17)፡ ንክልሰ-ሓሳብ ዳርዊን ብመሰረት ቅሪተ-ኣካላት ክንነጽጎ ይግባእ” (17) ).

6. ተፈጥሮኣዊ ምምራጽን ምርባሕን ሓድሽ ነገር ኣይፈጥርን ። ዳርዊን ኣብታ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ እትብል መጽሓፉ፡ ድሕሪ ፍልቀት ተፈጥሮኣዊ ምርጫ እዩ ዚብል ሓሳብ ኣልዒሉ። ሰብ ዝገበሮ ምርጫ ማለት ምርባሕን ብእኡ ኣቢሉ ንመልክዕ እንስሳታት ብኸመይ ጽልዋ ክትገብር ከም ዝከኣልን ከም ኣብነት ተጠቒሙ።

    ይኹን እምበር ኣብ ተፈጥሮኣዊ ምርጫን ሰብኣዊ ምርጫን ዘሎ ጸገም ሓድሽ ነገር ስለዘይፈጥሩ እዩ። ካብቲ ድሮ ዘሎ ማለት ካብቲ ኣረጊት ጥራይ እዮም ዝመርጹ . ገለ ባህርያት ክጉልሑን ክጸንሑን ይኽእሉ እዮም፣ እንተኾነ ግን ሓድሽ ሓበሬታ ዘመንጩ ብህይወት ምንባር ጥራይ ኣይኮነን። ሓደ ዘሎ ፍጡር ድሕሪ ደጊም ናብ ካልእ ክቕየር ኣይክእልን እዩ።

   ብተመሳሳሊ ፍልልይ ይፍጠር፣ ግን ኣብ ዝተወሰነ ደረት ጥራይ። እዚ ዝከኣል እንስሳታትን ተኽልታትን ናይ ምምሕያሽን ምርባሕን ተኽእሎ ዘለዎም ቅድመ ፕሮግራም ስለዝተገበሩ እዩ። ንኣብነት ምርባሕ ንውሓት እግሪ ከልቢ ወይ ንዓቐንን ኣቃውማን ተኽልታት ክጸልዎ ይኽእል እዩ፡ ኣብ ሓደ እዋን ግን ደረት ክትረክብ ኢኻ እሞ ካብኡ ንላዕሊ ኣይትኸይድን ኢኻ። ሓደሽቲ ዓይነታት እንስሳታት ኣይቕልቀሉን ከምዘለዉን ሓድሽ ሓበሬታ ዝረኣየሉ ምልክታት እውን የለን።

መብዛሕትኡ ግዜ ኣርባሕቲ ድሕሪ ሒደት ወለዶታት ምጽራይ፡ ኣብ ሓደ ጽንኩር ደረት ከም ዝብጻሕ ይፈልጡ: ካብዚ ነጥቢ እዚ ንላዕሊ ምግስጋስ ኣይከኣልን እዩ፣ ሓድሽ ዓይነት እንስሳ እውን ኣይተፈጥረን። (...) ስለዚ ፈተናታት ምርባሕ ንክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ኣብ ክንዲ ዝድግፍ ይስርዞ። (ኣብ ጻውዒት፡ 3.7.1972፡ ገጽ 8,9)

ካልእ ጸገም ድማ ጀነቲካዊ ድኽነት እዩ። ምምሕያሽን ምትዕጽጻፍን እናተኻየደ ምስ ከደ፡ ገለ ካብቲ ቀዳሞት ኣቦታት ዝነበሮም ሃብታም ጀነቲካዊ ውርሻ ይጠፍእ እዩ። ንኣብነት ብሰንኪ ምርባሕ ወይ ጂኦግራፍያዊ ፍልልይ ህይወታውያን ፍሉያት ብዝኾኑ መጠን፡ ኣብ መጻኢ ንፍልልይ ዝኸውን ቦታ ይንኪ። እታ ናይ ፍልቀት ባቡር ዝያዳ ግዜ ብዝወሰደት መጠን ናብ ጌጋ ኣንፈት እያ እትኸይድ። እቲ ጀነቲካዊ ውርሻ ድኻ ኮይኑ፡ ሓደስቲ መሰረታዊ ዓይነታት ግን ኣይቅልቀሉን ኣለዉ።

7. ምትዕርራይ ሓድሽ ሓበሬታን ሓደስቲ ዓይነታት ኣካላትን ኣየፍርን እዩ ። እንተ ፍልቀት ግን እቶም ፍልቀት ዝቃለሱ ሰባት ብርግጽ ከም ዘጋጥም ሓቆም እዮም። ፍልቀት እንታይ ማለት ምዃኑ ጥራይ እዩ። ናይ ተራ ፍልልይን ምትዕጽጻፍን ሕቶ እንተኾይኑ፡ ፍልቀት ዝቃለሱ ሰባት ከም ዝተዓዘብዎ ፍጹም ሓቆም እዮም። ናይዚ ጽቡቕ ኣብነታት ኣብቲ ናይ ፍልቀት ተመራመርቲ ባዕሎም ዝጸሓፍዎ ጽሑፋት ኣሎ። የግዳስ፡ እቲ መባእታዊ ክልሰ-ሓሳብ ዋህዮ -ንሰብ፡ ኣብ ዘመናዊ ተፈጥሮ ወይ ቅሪተ-ኣካላት ተራእዩ ዘይፈልጥ መርትዖ ዘይብሉ ሓሳብ እዩ።

    ኩሉ እናሃለወ፡ ተመራመርቲ ፍልቀት ካብ ቀሊል ቀዳማይ ዋህዮ ናብ ዝተሓላለኸ ቅርጽታት ንዝመጽእ ምዕባለ ዘረድእ ኣገባብ ክረኽቡ ይፍትኑ። ነዚ ንምሕጋዝ ድማ ሚውቴሽን ተጠቒሞም እዮም።

    ይኹን እምበር፡ ሚውቴሽን ብመንጽር ምዕባለ ብኣንጻሩ እዩ ዚመርሕ። ይበላሸዉ ማለት ልምዓት ንታሕቲ ይወስድዎ። ንልምዓት ንቕድሚት ከሰጉሙ እንተኾይኖም ተመራመርቲ ብኣሽሓት ዝቑጸሩ ኣብነታት ሓበሬታ ዝውስኽ ሚውቴሽንን ንላዕሊ ዝኸይድ ምዕባለን ከርእዩ ምተገደዱ፡ እዚ ግን ኣይተኻእለን። ለውጢ ብርግጽ ይፍጸም - ምጉዳል ኣኽናፍን ኣካላትን፡ ምጥፋእ ቀለም... - ግን ንጹር ኣብነታት ምውሳኽ ሓበሬታ ኣይተራእየን። ብኻልእ ወገን ድማ፡ ብቐንዱ ድሮ ኣቐዲሞም ዝነበሩ ምውታን ከም ዝፍጠሩ ብፈተነታት ምትዕርራይ ተረጋጊጹ ኣሎ። ተመሳሳሊ ምትዕርራይ ኣብ ፈተነታት ብተደጋጋሚ ይድገም።

   ብርግጽ ገለ ምትዕርራይ ንኣብነት ኣብ መርዛም ከባቢ ወይ ብዙሕ ጸረ-ነፍሳት ኣብ ዘለዎ ከባቢ ጠቓሚ ክኸውን ከም ዝኽእል ሓቂ እዩ፡ እንተኾነ ግን ኩነታት ናብ ንቡር ምስ ዝምለስ፡ እቲ ምትዕርራይ ዘለዎም ውልቀሰባት መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ ትሕቲ ንቡር ኩነታት ኣይነብሩን እዮም። ሓደ ኣብነት ዋሕዲ ደም ስኪል ሴል እዩ። እዚ ምትዕርራይ ዘለዎም ሰባት ኣብ ከባቢ ዓሶ ጽቡቕ ክገብሩ ይኽእሉ እዮም፡ ኣብ ዘይዓሶ ከባቢ ግን ከቢድ ሕማም እዩ። እዚ ምትዕርራይ እዚ ካብ ክልቲኦም ወለዲ ዝውረስ እንተኾይኑ እቲ ሕማም ቀታሊ እዩ። ብተመሳሳሊ፡ ብሰንኪ ምትዕርራይ ኣዒንቶም ዝስእኑ ዓሳታት፡ ኣብ ጸልማት በዓትታት ክነብሩ ይኽእሉ እዮም፡ ኣብ ንቡር ኩነታት ግን ኣይክህልዉን እዮም። ወይ ድማ ብሰንኪ ምትዕርራይ ኣኽናፎም ዝሰኣኑ ዕንቅርቢታት፡ ኣብ ንፋስ ዝነፍሳ ደሴታት ክመሓደሩ ይኽእሉ፡ ምኽንያቱ ብቐሊሉ ናብ ባሕሪ ስለ ዘይነፍሩ፡ ኣብ ካልእ ቦታታት ግን ኣብ ጸገም ስለዘለዉ።

    ሓያሎ ነቲ ከባቢ ዝፋለጡ ተመራመርቲ እውን፡ ሚውቴሽን ሰፊሕ ለውጢ ከምጽእ ወይ ሓድሽ ለውጢ ከም ዝፈጥር ይኽሕዱ። እዚ ንኣብነት ንዓሰርተታት ዓመታት ኣብ ጽንጽያ ባናናን ባክተርያን ብዝተገብረ ናይ ምትዕርራይ ፈተነታት ተረጋጊጹ እዩ። ገለ ርእይቶታት ተመራመርቲ ኣብዚ ኣርእስቲ እነሆ፤

ኣብዚ ግዜና ብኣሽሓት ዝቝጸሩ ሚውቴሽን እኳ እንተተመርመሩ፡ ሚውቴሽን ንሓደ እንስሳ ናብ ዝያዳ ዝተሓላለኸ እንስሳ ዝቕይሮ፡ ሓድሽ ኣቃውማ ዘፍሪ፡ ወይ እውን ዓሚቝን ሓድሽን ምትዕጽጻፍ ዘስዕብ ንጹር ጕዳይ ኣይረኸብናን። (ኣ.ኣር. ክላርክ ፡ ዳርዊን፡ ቅድሚን ድሕሪኡን ፡ ገጽ 131)

እቶም እንፈልጦም ሚውቴሽን – ንፍጥረት ህያው ዓለም ተሓተትቲ ምዃኖም ዝሕሰቡ – ብሓፈሻ ወይ ምጥፋእ ሓደ ኣካል፡ ምጥፋእ (ክሳራ ቀለም፡ ምጥፋእ መተሓላለፊ)፡ ወይ ምድግጋም ናይ ሓደ ዝጸንሐ ኣካል እዮም። ብዝኾነ ይኹን መገዲ ነቲ ኦርጋኒክ ስርዓት ብሓቂ ሓድሽ ወይ ውልቃዊ ዝኾነ ነገር፡ ከም መሰረት ሓድሽ ኣካል ወይ ከም መጀመርታ ሓድሽ ተግባር ክውሰድ ዝኽእል ነገር ኣይፈጥሩን እዮም። (ጂን ሮስታንድ ፡ መጽሓፍ ፍልቀት ኦርዮን ፡ 1961፡ ገጽ 79)

ሳይንቲስት ሓበሬታ ዝውስኽ ሚውቴሽን ንምፍላጥ ኣዝዩ ምላሽ ዝህብን ሰፊሕን መርበብ ከም ዘለዎም ክርዳእ ኣለዎ። መብዛሕትኦም ክኢላታት ጀነቲክስ ኣዒንቶም ክፉታት ይገብሩሎም። - - ይኹን እምበር፡ ብዘይጥርጥር ሓበሬታ ዝፈጥር ዝነበረ ሓደ ርኡይ ኣብነት ናይ ሓደ ምትዕርራይ ከምዘሎ ኣይኣመንኩን። (ሳንፎርድ፡ ጀይ፡ ጀነቲክ ኤንትሮፒን ምስጢር ጂኖምን፡ ኢቫን ፕረስ፡ ኒውዮርክ፡ ገጽ 17)።

እቲ መደምደምታ፡ ምትዕርራይ ሞተር ፍልቀት ክኸውን ኣይክእልን እዩ፡ ተፈጥሮኣዊ ምርጫ እውን ክኸውን ኣይክእልን እዩ፡ ምኽንያቱ ክልቲኦም ነቲ "ካብ ቀዳማይ ዋህዮ ናብ ሰብ" -ክልሰ-ሓሳብ ዝጠልቦ ሓድሽ ሓበሬታን ሓድሽ ዝተሓላለኸ ኣቃውማን ኣይፈጥሩን። ኩሎም ኣብ ስነ-ጽሑፍ ፍልቀት ዝቐረቡ መግለጺታት ጽቡቕ ኣብነታት እኳ እንተኾኑ፡ ኣብነታት ፍልልይን ምትዕጽጻፍን ከም ተጻዋርነት ባክተርያ፡ ፍልልይ ዓቐን መንቋሕቋሕታ ኣዕዋፍ፡ ምጽዋር ጣንጡ ንጸረ-ጣንጡ፡ ብሰንኪ ልዕሊ ዓቐን ምግፋፍ ዓሳ ዝመጽእ ለውጢ ፍጥነት ዕብየት ዓሳ፡ ጸሊምን ፍኹስ ዝበለን ሕብሪ በርበረ ዝለበሰ ዕንቅርቢትን ለውጥን ጥራይ እዮም። ብሰንኪ ጂኦግራፍያዊ ዕንቅፋታት። እዚ ኩሉ ኣብነታት ናይቲ ሓደ ህዝቢ ኣብ ከባቢኡ ንዝመጽእ ለውጢ ከመይ ምላሽ ከም ዝህብ ኮይኑ፡ እቶም መሰረታውያን ዓይነታት ግን ኩሉ ግዜ ከም ቀደሞም ኮይኖም ናብ ካልኦት ኣይቅየሩን እዮም። ባክተርያ ከም ባክተርያ፡ ኣኽላባት ከም ከልቢ፡ ድሙ ከም ድሙ ወዘተ ኮይኖም ይተርፉ።ምምሕያሽ ብርግጽ ይፍጸም፡

   ዳርዊን ኣብታ On the Origin of Species እትብል መጽሓፉ’ውን ዝኾነ ኣብነታት ለውጢ ዓሌታት ከምዘየቕረበ፡ ኣብነታት ፍልልይን ምትዕጽጻፍን ኣብ ውሽጢ መሰረታዊ ጉጅለታት ጥራይ ከምዘቕረበ ኣገዳሲ እዩ። ጽቡቓት ኣብነታት እዮም፡ ካብዚ ንላዕሊ ግን ኣይኮኑን። "ካብ መበቆላዊ ዋህዮ ናብ ሰብ" -ክልሰ-ሓሳብ ሓቂ ምዃኑ ኣየረጋግጹን። ዳርዊን ባዕሉ ኣብ ዝጸሓፎ ደብዳበ ፡ “ብሓቂ ሓደ ዓይነት እንስሳ ናብ ካልእ ዓይነት እንስሳ ከም ዝተቐየረ ዝሕብር ቀጥታዊ መርትዖ ከም ዘለኒ ከም ዘይብልን እዚ ኣረኣእያ እዚ ቅኑዕ እዩ ኢለ ከም ዝኣምንን ብቐንዱ ብዙሕ ተርእዮታት ብጕጅለ ክጥርነፍን ክግለጽን ስለ ዝኽእል ምዃኑን ምሕባር ደኺመ እየ ኣብኡ ዝተመርኮሰ እዩ” (18)። ብተመሳሳሊ እዚ ዝስዕብ ጥቕሲ ኣብታ ዳርዊን ዝጸሓፋ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ እትብል መጽሓፍ ናይ ዓሌታት ለውጢ ሓቀኛ ኣብነታት ከምዘየለ ይገልጽ፤

"መበቆል ዓሌታት ብምግላጽ ፍሉጥ ዝኾነ መጽሓፍ ብዝኾነ ይኹን መገዲ ዘይምግላጹ ኣዝዩ ዘስሕቕ'ዩ።" (ክሪስቶፈር ቡከር፡ ዓምዲ ዓምዲ ታይምስ ንማግኑም ኦፐስ ዳርዊን ዝጠቐሰ፡ ኦን ዘ ኦሪጅን ኦፍ ስፔሲስ) (19)

ካብ መንካዕ ዝመስሉ ፍጡራት ምውራድ ሰብ ከመይ ጌርካ ትመኽነዮ?

መሰረታዊ ቅድመ-ኩነት ፍልቀት፡ ኩሎም እቶም ሕጂ ዘለዉ ዓይነታት ሓደ ዓይነት ቅርጺ መበቆል ከም ዘለዎም እዩ፡ እዚ ድማ ቀሊል ዋህዮ መበቆል እዩ። ዘመናዊ ሰብ እውን ከምኡ። ተመራመርቲ ፍልቀት፡ ካብቲ ፈለማ ናብ መልክዕ ህይወት ባሕሪ ዝማዕበለ፡ ከም ናይ መወዳእታ ስጉምቲ ድማ ቅድሚ ሰብ ናብ ዘመናውያን መንካዕ ዝመስሉ ሰብኣውያን ኣቦታት ዝመጻእና ቀዳማይ ዋህዮ ከም ዝመጻእና ይምህሩ። ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ቀስ ብቐስ ዝረአ ፍልቀት እኳ እንተ ዘይከኣለ፡ ተመራመርቲ ፍልቀት ከምዚ እዮም ዚኣምኑ።

     እቲ ፍልቀት ብዛዕባ መበቈል ደቂ ሰባት ዘሎ ርድኢት ግን ሓቂ ድዩ፧ ብኣንጻሩ ዝሕብሩ ክልተ ኣገደስቲ ምኽንያታት ከነጉልሕ ኢና፤

ተረፍ መረፍ ዘመናዊ ሰብ ኣብ ኣረጊት ንጣብ ንፍልቀት ከም ዘይነጽጎ ይገልጽ ። እቲ ቀዳማይ ምኽንያት ቀሊል ኮይኑ ንጹር ተረፍ መረፍ ዘመናውያን ደቂ ሰባት እንተወሓደ ኣብ ክንዲ ተረፍ መረፍ ኣቦታቶም ዝበሃሉ ኣረጊት ወይ ዝኣረጉ ጽፍሕታት ስለዝተረኽበ እዩ፣ ዋላ እኳ ዘመናዊ ቅርሲ ደቂ ሰባት ካብቶም ኣቦታቶም ዝበሃሉ ንላዕሊ ኣብ ዝኣረጉ ጽፍሕታት ስለዝርከብ እዩ። ንጹር ተረፍ መረፍን ንብረትን ዘመናዊ ሰብ ኣብቲ ብኣማኢት ሚልዮናት ዓመታት ዝጸንሐ ጽፍሒ ከሰል ከይተረፈ ተረኺቡ እዩ።

    እዚ እንታይ ማለት እዩ? ዘመናዊ ሰብ እንተወሓደ ኣብ ሓደ እዋን ኣብ ምድሪ ይኹን ቅድሚ እቶም ኣቦታቱ ዝበሃሉ እውን ከይተረፈ ተራእዩ ማለት እዩ። ብዝኾነ ይኹን መገዲ ክኸውን ኣይክእልን እዩ ምኽንያቱ እቶም ዘርኢ ቅድሚ ኣቦታቶም ብህይወት ክኾኑ ፈጺሞም ስለዘይክእሉ። ኣብዚ ነቲ ብዛዕባ መበቈል ደቂ ሰባት ዚገልጽ ፍልቀት ዚገልጽ መግለጺ ዚነጽግ ርኡይ ተጋራጫውነት ኣሎ።

   እዞም ዝስዕቡ ጥቕስታት ብዛዕባ እዚ ዝያዳ ይነግሩኻ። ፍሉጣት ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ናይ ዘመናዊ ሰብ ዝኾኑ ተረፍ መረፍ ኣብ ጥንታውያን ጽፍሕታት ብተደጋጋሚ ክሳብ ክንደይ ብንጹር ከምዝተረኽቡ ይኣምኑ፡ ብጽሬቶም ግን ኣዝዮም ዘመናውያን ስለዝነበሩ ተነጺጎም እዮም። ብዓሰርተታት ዝቑጸሩ ተመሳሰልቲ ርኽበታት ተገይሮም እዮም፤

ኤል.ቢ.ኤስ ሊኪ ፡ “እቲ ናይዞም [ኣቸውልን ቸለስን] ባህልታት ዝኾነ ቅርሲ ደቂ ሰባት፡ ብዙሕ ግዜ ከም ዝተረኽበ ኣይጠራጠርን እየ (...) ግን ወይ ከምኡ ምዃኖም ኣይተለለየን ወይ ድማ እቲ... ሆሞ ሳፒየንስ ዓይነት እዮም፣ ስለዚ ድማ ከም ኣረግቶት ክቑጸሩ ኣይከኣሉን።” (20)

ኣር ኤስ ሉል ፡ ... ከምዚ ዝኣመሰለ ቅርስታት ኣዕጽምቲ ደጋጊሙ ተራእዩ እዩ። (...) ዝኾነ ካብኣቶም፡ ዋላ’ኳ ነቲ ካልእ ናይ እርጋን ጠለባት እንተማልኡ – ኣብ ኣረጊት ንጣብ ምቕባር፡ ኣብ መንጎኦም ቅርሲ እንስሳታት ምቕልቃልን ተመሳሳሊ ደረጃ ቅሪተ-ኣካላትን ወዘተ – ንጠለባት ኣካላዊ ስነ-ሰብ ንምምላእ እኹላት ኣይኮኑን፡ ምኽንያቱ ዋላ ሓደ ኻባታቶም ኣብዚ ግዜ እዚ ኣመሪካውያን ህንዳውያን ዘይህልዎም ባህርያት ኣካላት የብሎምን።” (21)

ማርቪን ኤል ሉቤኖው ኣብታ Myytti apinaihmisistä (ኣዕጽምቲ ክትዕ) እትብል መጽሓፉ ብዛዕባ እዚ ኣርእስቲ እዚ ጽሒፉ ኣሎ ። ኣብዛ መጽሓፍ እዚኣ፡ ተመራመርቲ ፍልቀት ነቲ ዝረኸብዎ ቅሪተ-ኣካላት ዝምልከት ናይ ዕድመ ምድብ ባዕሎም ብሓጺሩ ኣቕሪቡ ኣሎ . ኣብ ጽሑፋት ፍልቀት እተገልጸ ዅሉ ርኽበታት ተኻቲቱ ኣሎ።

    ኣብዞም ናይ ዕድመ ምደባታት ናይ ፍልቀት ተመራመርቲ እውን ተመሳሳሊ ጸገም ይፍጠር: ቅሪተ-ኣካላት ኣብ ጽላታት ምድሪ ተሓዋዊሶምን ብዘይ ዝኾነ ዝተወሰነ ስርዓት ፍልቀት ይርከቡ። ፍልቀት ብዝጠልቦ ቅደም ተኸተል ኣይርከቡን እዮም። እቲ ርኽበታት ሰብ ካብ ቀለልቲ መንካዕ ዝመስሉ ኣቦሓጎታት ከም ዝመጸ ዘመልክት ኣይኮነን።

    ሉቤኖው ኣብ መጽሓፉ ከምዚ ይብል፤

   (...) ኣብ መወዳእታ፡ “መዓልቲ ቅሪተ-ኣካላት” ናይ ኮርስና መጸ። እቶም ተማሃሮ ጸብጻባቶም ንመማህርቶም ኣካፊሎም፡ ቅሪተ-ኣካላት ድማ ነቲ ብፍልቀት ተመራመርቲ ዝሃብዎ ዕድመን ምደባን ዝኽተል ውጥን ኣቐሚጦም። እቶም ቁርጽራጻት በብቑሩብ ኣብ ቦታኦም እናተቐንጠጡ ምስ ከዱ፡ እቶም ተማሃሮ፡ እቶም ቅሪተ-ኣካላት ንፍልቀት ወዲ ሰብ ዘረጋግጽ ምዃኑ ዘይተርፍ ምዃኑ ብዝያዳ ብንጹር ተረድኡ።

ፍልቀት ወዲ ሰብ ሓቂ እንተዝኸውን ነይሩ፡ እቶም ቅሪተ-ኣካላት ካብ ደቡባዊ መንካዕ፡ ብገለ መልክዕ Homo habilis , Homo erectus ን ቀዳሞት Homo sapiens ን ኣቢሎም፡ ኣብ መወዳእታ ድማ ናብ ዘመናዊ Homo sapiens    ኣብ መስመር ግዜ ምተቐመጡ(ንሕና ኢና ዓበይትን ጽቡቓትን)። የግዳስ እቶም ቅሪተ-ኣካላት ብዘይ ዝኾነ ንጹር ፍልቀት ስርዓት ኣብዚን ኣብቲን ክቕመጡ እዮም። እቶም ተማሃሮ ነቲ ናይ ፍልቀት ተመራመርቲ ባዕሎም ዝጥቀሙሉ ዝነበሩ ዕለተይን ምደባን እኳ እንተ ተጠቐሙ፡ እቲ ቅሪተ-ኣካላት ንፍልቀት ወዲ ሰብ ብዝያዳ ከም ዘፍርሶ ንጹር ኮይኑሎም። ዝኾነ ብኣይ ዝቐርብ ኣስተምህሮ ወይ ተኸታታሊ ኣስተምህሮ ከምቲ ተማሃሮ ባዕሎም ዝገበርዎ መጽናዕቲ ዝድነቕ ኣይምኾነን። ክብሎ ዝኽእል ዝነበርኩ ነገር ከምቲ ብዛዕባ እቲ ብዛዕባ ቅሪተ-ኣካላት ደቂ ሰባት ዝነበረ ዕርቃን ሓቂ ባዕሉ ኣብቶም ተማሃሮ ዓቢ ጽልዋ ኣይምሃለዎን። (22)

ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ክልተ ጕጅለ ጥራይ እዮም: ተራ ኣናጹን ዘመናውያን ደቂ ሰባትን . ከምቲ ዝተገልጸ፡ መሰረታዊ ቅድመ-ኩነት ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት፡ ሰብ ካብ መንካዕ ዝመስሉ ፍጡራት ከም ዝመጸ ስለ ዝኾነ፡ ኣብ መስርሕ ታሪኽ እናወሰኹ ዝተሓላለኹ ደቂ-ሰባት ናብ ምድሪ መጺኦም። እዚ ኣተሓሳስባ እዚ፡ ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ብዛዕባ ሰብኣውያን ዝበሃሉ ኣቦሓጎታት ብዙሕ እኳ እንተተረኽበ፡ ግምት ዳርዊንን ብዘመኑን እዩ ነይሩ። ዳርዊንን መሻርኽቱን ድሒሮም ኣብቲ ሓመድ ክረኽቡ እዮም ዝብል እምነትን ትጽቢትን ጥራይ እዮም ነይሮም።

   ኣብዚ እዋን’ዚ ኣብ ቅሪተ-ኣካላት ደቂ ሰባት ኣብ ዝግበር ጻዕሪ እውን ተመሳሳሊ እምነት ሰፊኑ ኣሎ። ሰባት ኣብ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት እምነት ስለ ዘለዎም፡ ነቶም ኣቦታት ሰብ ዝበሃሉ እዮም ዝደልዩ። እምነት ንኹሉ ዝገብርዎ ይጸልዎ። ወይ ድማ ካብ መንካዕ ዝመስሉ ኣቦታት ኣብ ፍልቀት ደቂ ሰባት እምነት እንተዘይህልዎም ነይሩ፡ ድርኺቶም ንምድላይ እኹል ኣይምኾነን።

    እቲ ርኽበታት እንታይ ኣቃሊዑ? ንደገፍቲ ክልሰ-ሓሳብ ፍልቀት ኣየላግጹን እዮም። ዳርጋ ኣብ ዝኾነ ርኽበት ኣይሰማምዑን እዮም፣ ብተወሳኺ ድማ ኣብቲ ርኽበታት ንጹር ባህሪ ክርአ ይከኣል እዩ: ኣብ መወዳእታ ክልተ ጉጅለታት ጥራይ እዮም ዘለዉ: ብንጹር መንካዕ ዝመስሉ ፍጡራትን ተራ ደቂ ሰባትን። እዚ ምፍልላይ እዚ፡ እቶም ደቡባውያን ኣናጹ (ኣውስትራሎፒተከስ) ከምቲ ስሙ ዚሕብሮ፡ ልሙዳት ኣናጹ፡ ከምቲ ኣርዲ ዚበሃል፡ ስፍሓት ሓንጎሎም ካብ ደቡባውያን ኣናጹ ዝንእስ ብዝዀነ መገዲ እዩ ዚኸይድ። (ሆሞ ሃቢሊስ ዝተፈላለዩ ጉጅለታት ዝተሓዋወሰ ክኸውን ዝኽእል ዘይንጹር ደርቢ እዩ። ገለ ካብ መለለዪታቱ ካብ ደቡባውያን ኣናጹ ዝያዳ መንካዕ ዝመስል ምንባሩ ይሕብሩ)። የግዳስ ሆሞ ኤረክተስን እቲ ኣብ ነንሕድሕዶም ኣዝዮም ዝመሳሰሉ ሰብ ኒያንደርታልን ተራ ሰባት እዮም።

    ስለምንታይ ከምዚ ዝኣመሰለ ኣብ ክልተ ምድብ ጥራይ ምምቕቓል? ሓያሎ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ባዕሎም፡ ደቡባውያን ኣናጹ ኣቦሓጎታት ሰብ ክኾኑ ከምዘይክእሉ፡ ግን ከኣ ተራ መንካዕ፡ ዝጠፍአ ዓይነት እንስሳ ምዃኑ ተኣሚኖም እዮም። ኣብዚ መደምደምታ እዚ ዝተበጽሐ ኣካላቶም ኣዝዩ መንካዕ ዝመስልን ስፍሓት ሓንጎል ድማ ካብ ሓንጎል ዘመናዊ ሰብ ሓደ ሲሶ ጥራይ ስለዝኾነን እዩ። ሓደ ክልተ ርእይቶታት እነሆ፤

ርእሲ ምራኽ ሓደ ሰብኣይን ኣንትሮፖይድን ኣብ እተነጻጽረሉ እዋን፡ ርእሲ ምራኽ ናይ ሓደ ኣውስትራሎፒተከስ ዝያዳ ምስ ርእሲ ምራኽ ናይ ሓደ ኣንትሮፖይድ ከም ዝመስል ብንጹር ይርአ። ብኻልእ ምግላጽን ጸሊም ጻዕዳ ምዃኑ ምግላጽን ሓደ ምኾነ። (23)

ርኽበታትና (...) ኣውስትራሎፒተከስ ንሆሞ ሳፒየንስ ከምዘይመስል ዳርጋ ጥርጣረ ኣይገድፉን ኢዮም ; ኣብ ክንድኡስ፡ ምስ ዘመናውያን ጉኖንን ኣንትሮፖይድን ይመስል። (24)

እቶም ኣዝዮም ዝመሳሰሉን ስፍሓት ሓንጎሎምን ኣካላቶምን ምሉእ ብምሉእ ንዘመናውያን ደቂ ሰባት ዘዘኻኽሩን ሆሞ ኢረክተስን እቲ ኒያንደርታል ዝበሃል ሰብኣይንከ? ናይ ክልቲኦም ሰብኣውነት እኹል መርትዖ ሎሚ ተረኺቡ ኣሎ። ሆሞ ኢረክተስ ኣብ ምምራሕ መርከብ ክዋፈር ክኢሉ'ዩ፡ ከምኡ'ውን መሳርሒታት ሰሪሑ'ዩ፡ ስለዚ ተመራማሪ ፍልቀት ዶክተር ኣላን ቶርን ድሮ ኣብ 1993 "ሆሞ ኢረክተስ ኣይኮኑን (ብኻልእ ኣዘራርባ፡ በዚ ስም ክጽውዑ የብሎምን። ደቂ ሰባት እዮም" ኢሉ። (ዘ ኣውስትራልያዊ፡ 19 ነሓሰ 1993)። ብተመሳሳሊ፡ ናይ እዋናውያን ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ሰብ ኒያንደርታል ከም ናይ ብሓቂ ሰብ ክቑጸር ይኽእል እዩ ዝብል ኣረኣእያ እናወሰኸ መጺኡ። ካብ ኣቃውማ ኣካላት ብተወሳኺ ብዙሓት ባህላዊ ርኽበታትን ሓደስቲ መጽናዕትታት ዲኤንኤን እዮም።(ዶናልድ ጆንሰን / ጀምስ ሽሪቭ፡ ውላድ ሉሲ፡ ገጽ 49)።

   ካብቶም ንሆሞ ኢረክተስን ኒያንደርታልን ኣብ ክፍሊ ሆሞ ሳፒየንስ ክኣትዉ ሓሳብ ዘቕረቡ ተመራመርቲ ንኣብነት ሚልፎርድ ዎልፖፍ ይርከብዎም። ነዚ ናይ ሓደ ፍልቀት ተመራማሪ ስነ-ጥንታዊ ኣበሃህላ ትርጉም ዘለዎ ዝገብሮ፡ ልዕሊ ዝኾነ ሰብ ነቲ መበቆላዊ ቅሪተ-ኣካላት ሆሚኒድስ ከም ዝረኣየ ይንገር። ብተመሳሳሊ፡ እቲ ኣብ ፍልቀት መስመር ወለዶ ከም መሪሕ ስልጣን ዝቑጸር በርናርድ ዉድን ኤም. 1999 ዓ.ም.ፈ.

    ካብዚ ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሰ እንታይ ክውሰድ ይከኣል? ብዛዕባ ኣፐማን ምዝራብ ትርጉም የብሉን፣ ምኽንያቱ ኣብ ክውንነት ደቂ ሰባትን ኣህባይን ጥራይ እዮም ነይሮም። እዞም ክልተ ጉጅለታት ጥራይ እዮም ዘለዉ፡ ከምቲ ሓያሎ ፍሉጣት ተመራመርቲ ኣብዚ መዳይ ዝገለጽዎ።

   ብኻልእ ሸነኽ ከኣ ብዛዕባ መልክዕ ሰብ ኣብ ምድሪ ክመጽእ ከሎ፡ ካብቲ መጽሓፍ ቅዱስ ዝሕብሮ፡ ማለት ቅድሚ 6,000 ዓመት ኣቢሉ፡ ቅድሚ ሕጂ ሰብ ኣብ ምድሪ ዝተራእየሉ ርግጸኛ ምኽንያት የለን። ስለምንታይ ከምኡ፧ እቲ ምኽንያት ድማ ንነዊሕ እዋን ዝጸንሕ ርጉጽ መርትዖ ስለዘየለ እዩ። እቲ ዝፍለጥ ታሪኽ ብሓቂ ካብ 4000-5000 ዓመት ጥራይ ዝጅምር ኮይኑ፡ ሃንደበትን ብሓንሳብን ከም ጽሑፍ፡ ህንጻ፡ ከተማታት፡ ሕርሻ፡ ባህሊ፡ ዝተሓላለኸ ሒሳብ፡ ስርሓት ሸኽላ፡ ምስራሕ መሳርሒን ካልኦት ከም ባህርይ ወዲ ሰብ ዝቑጸሩ ነገራትን ተራእዮም። ብዙሓት ተመራመርቲ ፍልቀት ብዛዕባ ቅድመ ታሪኽን ታሪኻዊ ግዜን ክዛረቡ ይፈትዉ እዮም፣ እንተኾነ ግን ቅድመ ታሪኽ ግዜ ከም ዝነበረ ዝሕብር ጭዋ መርትዖ የለን፣ ንኣብነት ቅድሚ 10,000 ክሳብ 20,000 ዓመት፣ ምኽንያቱ እቶም ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሱ ህንጻታትን ነገራትን ካብቲ ግዜ እቲ ብርግጸኝነት ስለዘይፍለጡ።

   ብተወሳኺ፡ ወዲ ሰብ ቅድሚ ሓደ ክልተ ሚልዮን ዓመት ምዕባለኡ እኳ እንተነበረ፡ ቅድሚ ገለ ኣሽሓት ዓመታት ግን ባህሉ ኣብ መላእ ዓለም ሃንደበት ምፍንጃሩ ፍጹም ዝገርም እዩ። ዝሓሸ መግለጺ ሰብ ንውሑዳት ሽሕ ዓመታት ጥራይ እዩ ዝጸንሐ፣ ስለዚ ድማ ህንጻታትን ከተማታትን ክእለት ቋንቋን ባህልን ኣብቲ ግዜ እቲ ጥራይ እዩ ተቐልቂሉ፣ ልክዕ ከምቲ መጽሓፍ ዘፍጥረት ዝሕብሮ። 

ካብ መንግስቲ ኣምላኽ ወጻኢ ኣይትጸናሕ!

ኣብ መወዳእታ ንፉዕ ኣንባቢ! እግዚኣብሄር ኣፍቂሩካ እዩ ናብ ዘለኣለማዊ መንግስቱ ድማ ይደልየካ። ዋላ ውን መላገጽን ተጻባእን ኣምላኽ እንተኾንካ እግዚኣብሄር ጽቡቕ መደብ ኣለዎ ንዓኻ። እዘን ዝስዕባ ጥቕስታት ብዛዕባ ፍቕሪ ኣምላኽ ንሰባት ዝዛረባ ተረድኣ። ኩሉ ሰብ ናይ ዘለኣለም ህይወትን ሕድገት ሓጢኣትን ምእንቲ ክረክብ ኢየሱስ ከመይ ኢሉ ናብ ዓለም ከም ዝመጸ ይነግሩ። ኣብ ዓለም ዘሎ ኩሉ ሰብ ነዚ ከስተማቕሮ ይኽእል እዩ፤

- (ዮሃ 3፡16) ኣምላኽሲ፡ ብእኡ ዚኣምን ዘበለ ናይ ዘለኣለም ህይወት ምእንቲ ኺረክብ እምበር፡ ከይጠፍእ፡ ነቲ ሓደ ወዱ ኽሳዕ ዚህብ፡ ንዓለም ኣዝዩ ኣፍቀራ።

- (1ዮሃ 4፡10) ፍቕሪ ኣብዚኣ እያ ንኣምላኽ ስለ ዘፍቀርናዮ ዘይኰነስ፡ ንሱ ስለ ዘፍቀረና፡ ንወዱ ድማ መተዓረቒ ሓጢኣትና ኪኸውን ለኣኾ።

ሓደ ሰብ ግን ምስ ኣምላኽ ርክብን ሕድገት ሓጢኣትን ብኣውቶማቲክ ድዩ ዝረክብ? ኣይፋሉን ሰብ ሓጢኣቱ እናተናዘዘ ናብ ኣምላኽ ክምለስ ኣለዎ። ብዙሓት ኣብ መጽሓፍ ቅዱስ ዝተጻሕፈ ኩሉ ሓቂ ዝሕዝሉ እምነት ጥራይ ክህልዎም ይኽእል እዩ፣ እንተኾነ ግን ነዚ ናብ ኣምላኽ ዝምለሱሉን ምሉእ ህይወቶም ንኣምላኽ ዘረክቡሉን ስጉምቲ ወሲዶም ኣይፈልጡን።

    ጽቡቕ ኣብነት ናይ ንስሓ የሱስ ብዛዕባ እቲ ጥፉእ ወዲ ዝሃቦ ትምህርቲ እዩ። እዚ ወዲ ኣብ ዓሚቝ ሓጢኣት ይነብር ነበረ፡ ድሕሪኡ ግን ናብ ኣቡኡ ገጹ ብምምላስ ሓጢኣቱ ተናዘዘ። ኣቡኡ ድማ ይቕረ በለሉ።

- (ሉቃ 15፡11-20) ንሱ ድማ፡ ሓደ ሰብኣይ ክልተ ኣወዳት ነበሮ።

12 እቲ ንእሽቶ ኻባታቶም ድማ ንኣቦኡ፡ “ኣቦ፡ እቲ ዚወድቐኒ ብጽሒት ንብረት ሃበኒ” በሎ። መነባብሮኡ ድማ መቐለሎም።

13 እቲ ንእሽቶ ወዲ ድማ ንዅሉ ኣኪቡ ናብ ርሑቕ ሃገር ተጓዕዘ፡ ኣብኡ ኸኣ ንብረቱ ብዕግርግር ኣጥፍኦ ።

14 ንዅሉ ምስ ወድአ ድማ፡ ኣብታ ሃገር ብርቱዕ ጥሜት ተላዕለ። ንሱ ድማ ክጎድል ጀመረ።

15 ንሱ ድማ ከይዱ ምስ ሓደ ዜጋ እታ ሃገር ተጸንበረ። ሓሰማ ኺበልዕ ከኣ ናብ ግራውቱ ሰደዶ።

16 ከብዱ በቲ እተን ሓሰማ ዚበልዕኦ ቍርጽራጽ ኪመልኦ ደለየ፡ ሓደ እኳ ኣይሃቦን።

17 ናብ ገዛእ ርእሱ ምስ መጸ ድማ፡ “ክንደይ ዕሱባት ኣገልገልቲ ኣቦይ እንጌራን ትርፍን ኣለዎም፡ ኣነ ድማ ብጥሜት እጠፍእ ኣለኹ!

18 ተንሲአ ናብ ኣቦይ ክኸይድ እየ፡ ኣቦይ፡ ኣብ ልዕሊ ሰማይን ኣብ ቅድሜኻን ሓጢኣት ገበርኩ ፡ ክብሎ እየ ።

19 ደጊም ወድኻ ኺብሃል ኣይበቅዕን እየ፣ ከም ሓደ ኻብቶም ዕሱባትካ ግበረኒ።

20 ተንሲኡ ድማ ናብ ኣቦኡ መጸ። ገና ርሑቕ ምስ በጽሐ ግና ኣቡኡ ረኣዮ እሞ ደንገጸሉ ፡ ጎይዩ ድማ ኣብ ክሳዱ ተደፊኡ ሰዓሞ።

ሓደ ሰብ ናብ እግዚኣብሔር ክምለስ ከሎ እውን ንኢየሱስ ጎይታ ሕይወቱ ገይሩ ክቕበሎ ይግባእ። ከመይሲ ብኢየሱስ ጥራይ እዩ ሓደ ሰብ ናብ ኣምላኽ ቀሪቡ ሕድገት ሓጢኣት ክረክብ ዝኽእል ከምቲ እዘን ዝስዕባ ጥቕስታት ዘርእያኦ። ስለዚ ንኢየሱስ ጎይታ ሕይወትካ ጸውዓዮ እሞ ሕድገት ሓጢኣትን ናይ ዘለኣለም ህይወትን ክትረክብ ኢኻ፤

- (ዮሃ 14፡6) ኢየሱስ ከኣ መገድን ሓቅን ህይወትን ኣነ እየ፡ ብዘይካ ብኣይ ሓደ እኳ ናብ ኣቦ ዚመጽእ የልቦን።

- (ዮሃ 5፡40) ህይወት ምእንቲ ኽትረክብሲ ናባይ ኣይትመጽእን ኢኻ .

- (ግብ 10፡43) ብእኡ ዝኣመነ ዘበለ ብስሙ ሕድገት ሓጢኣት ከም ዝረክብ ኲሎም ነብያት ንዕኡ መስክሩሉ ።

- (ግብ 13፡38,39) 38 እምብኣርሲ ኣቱም ሰብኡትን ኣሕዋትን ፡ በዚ ሰብኣይ እዚ ሕድገት ሓጢኣት ከም እተሰብከልኩም ፍለጡ ።

39 ብሕጊ ሙሴ ክትጸድቑ ዘይከኣልኩም ኵሉ ኣመንቲ ብእኡ ይጸድቑ።

ንኢየሱስ ኣብ ሕይወትካ ተቐቢልካዮ እምነትካ ማለት ኣብ ጉዳይ ድሕነትካ ትውክልቲ እንተ ኣቐሚጥካዮ (ግብ 16፡31 "ብጎይታናን ኣምላኽናን መድሓኒናን ኢየሱስ ክርስቶስ እመን እሞ ክትድሕን ኢኻ፡ በሉ። ገዛኻ።") ፡ ንኣብነት ከምዚ ዝስዕብ ክትጽሊ ትኽእል ኢኻ፤ 

ጸሎት ድሕነት : ጎይታ ኢየሱስ ናባኻ እምለስ። ኣብ ልዕሌኻ ሓጢኣት ከም ዝገበርኩን ከም ፍቓድካ ከም ዘይነበርኩን እናዘዝ ኣለኹ። እንተኾነ ግን ካብ ሓጢኣተይ ርሒቐ ብምሉእ ልበይ ክስዕበካ እየ ዝደሊ። ከምኡ ውን ሓጢኣተይ ብስርዓትካ ተሓዲጉ ብኣኻ ናይ ዘለኣለም ህይወት ከም ዝረኸብኩ እኣምን። ስለቲ ዝሃብካኒ ድሕነት የመስግነካ ኣለኹ። ኣሜን።

REFERENCES:

1. Andy Knoll (2004) PBS Nova interview, 3. May 2004,  sit. Antony Flew & Roy Varghese (2007) There is A God: How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind. New York: HarperOne

2. J. Morgan: The End of Science: Facing the Limits of Knowledge in the Twilight of Scientific Age (1996). Reading: Addison-Wesley

3. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

4. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

5. Sylvia Baker: Kehitysoppi ja Raamatun arvovalta, p. 104,105

6. Carl Wieland: Kiviä ja luita (Stones and Bones), p. 34

7. Kysymyksiä ja vastauksia luomisesta (The Creation Answers Book, Don Batten, David Catchpoole, Jonathan Sarfati, Carl Wieland), p. 84

8. Jonathan Sarfati: Puuttuvat vuosimiljoonat, Luominen-magazine, number 7, p. 29,30,

http://creation.com/ariel-roth-interview-flat-gaps

9. Pearce, F., The Fire-eater’s island, New Scientist 189 (2536):

11.  Stephen Jay Gould: Catastrophes and steady state earth, Natural History, 84(2):15-16 / Ref. 6, p. 115.

12. George Mc Cready Price: New Geology, lainaus A.M Rehnwinkelin kirjasta Flood, p. 267, 278

13. (The Panda’s Thumb, 1988, p. 182,183)

14. Francis Hitching: Arvoitukselliset tapahtumat (The World Atlas of Mysteries), p. 159

15. Richard Dawkins: Jumalharha (The God Delusion), p. 153

16. Stephen Jay Gould: The Panda’s Thumb, (1988), p. 182,183. New York: W.W. Norton & Co.

17. Charles Darwin: Lajien synty (The origin of species), p. 457

18. Darwin, F & Seward A. C. toim. (1903, 1: 184): More letters of Charles Darwin. 2 vols. London: John Murray.

19. Christopher Booker: “The Evolution of a Theory”, The Star, Johannesburg, 20.4.1982, p. 19

20. L.B.S. Leakey: "Adam's Ancestors", p. 230

21. R.S. Lull: The Antiquity of Man”, The Evolution of Earth and Man, p. 156

22. Marvin L. Lubenow: Myytti apinaihmisestä (Bones of Contention), p. 20-22

23. Journal of the royal college of surgeons of Edinburgh, tammikuu 1966, p. 93 – citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?", p. 93,94.

24. Solly Zuckerman: Beyond the ivory tower, 1970, p. 90 - citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?". p. 94.