Tiksimuyuntinpa qallariyninmanta aswan riqsisqa naturalista sut'inchayninqa, Hatun P'utuywan ch'usaqmanta paqarimusqanmi, chaymi mana imapas kaptin. Manaraq chayta ruwachkaspaqa manam tiempopas, espaciopas, kallpapas karqachu. Kay asuntoqa allintam willakun Tyhjästä syntynyt (Ch’usaqmanta naceq) (Kari Enqvist, Jukka Maalampi) utaq A Universe from Nothing (Lawrence M. Krauss) nisqa qillqakunapa sutinwan. Kay qatiq citapas chay hinallataqmi riman:

Qallariypiqa manam imapas karqachu. Kayqa ancha sasa entiendenapaqmi... Manaraq Big Bang nisqa kachkaptinqa manam ch’usaq sitiopas karqachu. Kay phataypi espacio, pacha, kallpa, materia ima kamasqa karqan. Manam imapas "hawapiqa" universomanta phatarinanpaqqa karqachu. Nacespa hatun mast’arikuyninta qallariqtinmi, teqsimuyuntinpi tukuy imapas kasharqan, llapan ch’usaq espaciotapas. (Jim Brooks: Näin elämä alkoi / Kawsaypa paqarimuynin, 9-11 paginakunapi)

Chaynallataqmi Wikipidiyapipas Hatun P'utuymanta willan. Chayman hinaqa, qallariypiqa q'uñi, q'uñi espacio karqan, Hatun P'uqyay kanankama, universo mast'ariyta qallarinankama:

Chay teoría nisqanman hinaqa, universoqa yaqa 13.800 millón wata ñawpaqtaraqmi hatarirqan sinchi q’oñi, q’oñi estadomanta, chaytan sutichanku Big Bang nispa, chaymantapachan sapa kutilla mast’arishan.

Ichaqa, ¿cheqaqchu Big Bang nisqa, hanaq pachapi cuerpokunaq nacesqanpas? Kay asuntopiqa, kay yuyaykunata qhawariyqa allinmi:

Mana kaqpas manam ima kapuqniyuqpas kanmanchu nitaqmi chaymantaqa imapas paqarimunmanchu . Ñawpaq kaq contradicción nisqataqa tarisunmanmi ñawpaq citakunapi. Hukninpiqa, tukuy imapas mana imamanta qallarisqanmantam ninku, huk ladumantañataqmi ninku qallariypiqa llumpay rupay, denso kasqanmanta.

    Ichaqa, qallariypi mana imapas kaptinqa, chayna suyuqa manam ima kapuqniyuqpas kanmanchu. Al menos mana rupaypas, densopas kanmanchu mana kasqanrayku. Mana kasqanpas manan huk propiedadniyoq kayta atinmanchu mana kasqanraykulla.

    Huk ladumantaq, mana kaqqa kikinmanta t’ikrakusqanmanta, huk denso, q’oñi estado de ser nisqaman, otaq kunan universopas chaymanta nacesqanmanta yuyaykusun chayqa, chaypas mana atikuqmi. Matemáticamente mana atikuqmi, mana imamantapas mana hurquy atikusqanrayku. Sichus cero nisqa ima yupaywanpas rakisqa kanman chayqa, sapa kutim chay ruruqa cero nisqa. David Berlinski, kay temamanta sayarirqa: 

”Mana imapaqpas valenchu ​​imapas mana imamanta hamun nispa rimay, maypachachus mayqen yupay yachaqpas kayta entienden hunt’asqa yanqa rimay kananpaq” (Ron Rosenbaum: ”¿Hatun llullakuyllachu? David Berlinskiqa llapa runatan sasachan.” New York Observer 7.7.1998 )

Mana kallpa kaptinqa manam imapas phatarinmanchu . Ñawpaq cita nisqataqmi nirqa qallariypiqa mana kallpa kasqanmanta, chaynallataq mana imapas kasqanmanta.

    Kaypiqa huk contradicción nisqapas kanmi, imaraykuchus termodinámica nisqap ñawpaq kaq general kamachiyninmi nin: "Energía nisqataqa manam kamayta atikunmanchu icha chinkachiyta atikunmanchu, huk rikch'aqmanta huk rikch'ayman tikrasqalla".

     Huk rimaypiqa, qallariyllapi mana kallpa kaptinqa, ¿maymantataq chay kallpaqa hamurqa, sapallanmanta mana hatariyta atisqanrayku? Huk ladumantaq, mana kallpayuq kaptin, ima phataytapas hark’an. Chay phatayqa manan hayk’aqpas pasanmanchu karqan.

Qallariypiqa ancha denso karqan chayqa, manan phatariyta atinmanchu . Ñawpaq citasqa rimasharqanmi tukuy imapas sinchi q’oñi, q’oñi estadomanta paqarimusqanmanta yuyaykuymanta, chay estadopin universopi llapa materiakuna sinchi huch’uy espaciopi hunt’asqa kashan. Huk singularidadwanmi tupachisqa kachkan, yana uchkukuna hina.

    Kaypipas huk contradicción nisqa kan. Imaraykuchus yana uchkukunata sut’inchaptinkuqa, ancha rakhu kasqankuta ninku, manataq imapas lluqsiyta atinchu, nitaq k’anchaypas, radiación electromagnética nisqapas, nitaq imapas. Chayqa, pachamamaqa tawa sapsi kallpayuqmi qhawasqa: gravedad, electromagnética kallpa, kallpasapa, pisi kallpayuq nuclear kallpa. Gravedad nisqaqa aswan pisi kallpayuqmi, ichataq achka masa kaptinqa huk kallpakunapas manam imatapas ruwayta atinkuchu. Chayqa yana t’oqokunaq kasqanpin creekun.

     ¿Imatataq chaymanta tukuchwan? Sichus yana t’oqokunaq cheqaq kananpaq qhawarisqa kanman, chaymanta mana imapas ayqeyta atinmanchu hatun masa kasqanrayku chayqa, ¿imaynatataq huk kutillapi justificanman huk phatayta huk supuesto estado qallariymanta, chaymi aswan densoraq kanan karqan yana t’oqokunamantapas? Diospi mana creeq runakunaqa contradiccionpin kashanku.                                                         

Huk phatayqa manam ordentachu paqarichimun . ¿Ima nisunmantaq kikin phataymanta, tukuy imapas kashaqtinpas pasanman karqan chayqa? ¿Chay phatayqa huktachu ruwanman mana chinkachiyllachu? Kayqa pruebayta atiwaqmi. Sichus huk carga explosiva churasqa kanman p.h. takyasqa esfera ukhupiqa manan imapas kamasqachu chaymantaqa. Pelotapa kuchunkunallam wakin metrokunapa radiusninpi mastarikun, ichaqa manam imapas hukqa pasanchu. Ichaqa lliw teqsimuyuntinmi allin ordenpi kashan, sumaq galaxiakunawan, ch’askakunawan, planetakunawan, killakunawan, hinallataq kawsaykunawanpas. Chayna sasachakuyniyuq hinaspa llamkaq sistemaqa manam ima phataywanpas kamasqachu, aswanqa chinkachiyllatam, dañollatam ruwan.

Tukuy huk huch'uy espaciomanta ? Nisqa hina, Big Bang nisqa teoría nisqapiqa tukuy imapas mana tukukuq huch'uy espaciomanta paqarisqa kasqanmantam yuyakun. Millonnintin galaxiakunaman, waranqa waranqa waranqa quyllurkunamanmi tukunan karqan, ichaqa intipas, planetakunaman, qaqakunaman, kawsaqkunapas elefantekuna hina, yuyaysapa runakuna, chirchikuq pisqukuna, sumaq t’ikakuna, hatun sach’akuna, pillpintukuna, challwakuna hinallataq muyuriqninkupi lamar qocha, allin malliyniyoq plátanokuna hinallataq fresakuna, hukkunapas, llapan kaykunaqa lloqsimunanmi karqan huk pinheadmanta aswan huch’uy espaciomanta. Kaymi kay teoría estándar nisqapiqa suyakun.

     Kay asuntotaqa tupachisunmanmi pipas makinpi fósforo cajata hap’ispa chaymanta nin: “Kay fósforo cajata makiypi rikuspaykiqa, ¿creewaqchu ukhumanta pachak millón ch’askakuna, rupha inti, kawsaqkuna allqukuna, pisqukuna, elefantekuna, sach’akuna, challwakuna hinallataq lamar-qocha, allin fresakuna, sumaq t’ikakuna ima hamunanta? Arí, creenaykipunin cheqaqta rimasqayta, tukuy kay hatun ruwaykuna kay fósforo cajamantan hamunman!”, nispa.

     ¿Imaynan sientekuwaq ñawpaqpi pipas atipanasuqtiyki? ¿Huk ratochatachu qawawaq? Ichaqa, Big Bang nisqa teoría nisqapas chay hinallataqmi admirakuypaq. Suponenmi tukuy imapas qallarisqanmanta, huk caja de fósforosmanta aswan huch’uy espaciopiraq. Yuyaykuni allin yuyaywan ruwasqanchista sichus mana creesunmanchu kay llapa teoría nisqakunapi, Diospi mana creeq cientificokunaq presentasqankupi, aswanpas Diospa kamasqan llank’ayninman k’askakusunman chayqa, sut’inmi aswan allin sut’inchaynin hanaq pacha cuerpokunaq, kawsaypas kasqanmanta.

    Askha quyllur yachaqkunam hatun t'uqyaymanta yachachikuytapas k'amirqanku. Paykunaqa cheqaq cienciaq contranpin qhawarinku:

Musuq willakuykunaqa ancha hukniraqmi chay teoría nisqapa willakuyninmanta, chaymi Big Bang-cosmología nisqa chinkachiyta munan (Fred Hoyle, The Big Bang in Astronomy, 92 New Scientist 521, 522-23 / 1981)

Ñawpa cosmólogo hina, kunan qhawaymanta willakuykunata rikuni, universo qallariyninmanta teoría nisqakunata chinkachiq, hinallataq Sistema Solar qallariymanta askha teoría nisqakunatapas. (H. Bondi, Carta, 87 Musuq Yachaysapa 611 / 1980)

Admirablemente pisilla rimanakuymi karqan sichus hatun t’oqyay hipótesis allinchu icha manachu... askha qhawariykunan chaywan churanakunku askha mana cheqaq suposicionkunawan sut’inchakun otaq mana qhawarisqalla kanku. (nobelista H. Alfven, Plasma Cósmico 125 / 1981)

Fisico Eric Lerner: ”Big Bang nisqaqa huk sumaq willakuyllam, chaytaqa huk razonraykum waqaychanku ” (Eric Lerner: Huk musphachiq refutación de la teoría dominante de la origen del universo, The Big Bang Never Happened, NY: Times Books, 1991).

“Big Bang teoría nisqa wiñaq yupay mana takyasqa suposicionkunamanta dependen - mana hayk’aqpas qhawasqanchis imakunata. Inflación, yana materia, yana kallpa ima aswan riqsisqam. Mana paykuna kaqtinqa, ch’askakunamanta yachaqkunaq qhawarisqankuwan, qallariypi phataymanta yachachisqankuwan ima, wañuyman apaq contradiccionkuna kanman”, nispa. (Eric Lerner 33 huk yachaqkunapas 10 imaymana suyukunamanta, Bucking the Big Bang, New Scientist 182(2448):20, 2004; www.cosmologystatement.org , 1 ñiqin ayriway killapi 2014 watapi qhawasqa.)

Gasqa manam hanaq pachakunapichu huñukun . Chay suposicionqa Big Bang nisqamanta qhipaman mayninpiqa hidrógeno , helio nisqapas kamasqa kasqanmantam, chaymantam galaxiakuna quyllurkunapas hukllawakurqaku.

     Ichaqa kaypiqa yapamantam fisikap kamachikuyninkunaqa sarunchasqa kachkan. Libre espaciopiqa gasqa manam hayk'appas huñukunchu, ichataq aswan ukhumanraqmi mast'arikun, huk kaqllata rakispa. Kaymi yachay wasi qillqakunapi qallariy yachachiy. Utaq gasta ñit’iyta munaspaqa q’oñikuyninmi yapakun, q’oñikuynin yapakusqanwantaq gasqa hukmanta mast’arikun. Hanaq pachapi kaqkunapa nacenanpaqmi harkan.

    Fred Hoyle, paymi hatun t'uqyay yuyayta k'amirqan, manataqmi chaypi iñirqanchu, nillarqantaqmi: "Materia mast'ariyqa manan imawanpas tupanmanchu, suficiente mast'arisqa kaspataq llapan ruway tukukun" (The Intelligent Universe: A New View of Creation and Evolution - 1983).

     Kay qatiqninpi rimasqankuqa astawanmi qawachin cientificokunapa mana kutichiyniyuq kasqankuta, galaxiakunapa hinaspa quyllurkunapa paqarimusqanmanta. Wakin ancha reqsisqa librokunapi otaq televisionpi programakunapiña sapa kutilla willanku chay hanaq pacha cuerpokuna sapallankumanta nacesqankumanta, ichaqa manan ima pruebapas kanchu. Chayna sasachakuykunaqa tarikunmi hanaq pachapi kaqkunapa kasqanmanta naturalista explicacionllata maskaptin, ichaqa Diospa unanchasqa llamkayninta qipanchaptin, chaymantam pruebakuna sutillata qawachin: 

Manam niyta munanichu chiqaptapuni entiendenchik galaxiakunata unanchasqanmantaqa. Galaxiakunap paqarimusqanmanta teoría nisqaqa astrofísica nisqapi hatun mana allichasqa sasachakuykunamanta hukninmi, kunankamapas chiqap allichaymanta karun hinam kachkanchik. (Steven Weinberg, Kolme ensimmäistä minuuttia / Ñawpaq kimsa minutukuna, p. 88)

Librokunaqa hunt’an willakuykunawan, chaykunan racional hina sientekunku, ichaqa llakikuypaq cheqaq kaqmi, manan yachanchischu, imaynatas galaxiakuna nacerqanku chayta. (L. John, Cosmología Kunan 85, 92 / 1976)

Ichaqa huk hatun sasachakuymi, ¿imaynatan tukuy imapas paqarimurqan? ¿Imaynatataq qallariypi galaxiakuna paqarimusqan gas huñukuspa quyllurkunap naceyninta, hatun cosmico ciclo nisqatapas qallarirqan? (...) Chayraykum tarinanchik mecanismos físicos nisqakunata, chaykunam condensaciones nisqakunata apamun universo nisqapa material homogéneo nisqa ukupi. Kayqa ancha facilmi rikchakun ichaqa chiqapmantaqa ancha ukhu sasachakuykunamanmi apamun. (Malcolm S. Longair, Räjähtävä maailmankaikkeus / Tiqsimuyunchikpa paqarimuynin, p. 93)

Aswan p'inqaymi mana pipas sut'inchasqan imaynatas (galaxiakuna) paqarimurqan chayta... Yaqa llapan quyllur yachaqkunam, cosmólogos nisqakunapas sut'imantam riqsikunku mana kusichiq teoría kasqanmanta, imayna galaxiakuna kamasqa kasqanmanta. Huk rimaypiqa, teqsimuyuntinpi huk chawpi kaqmi mana sut’inchasqachu. (WR Corliss: Huk Catálogo de Anomalías Astronómicas, Quyllurkuna, Galaxias, Cosmos, p. 184, Proyecto de Libro de Fuente, 1987)

Kaypi manchakuypaq kaqmi, sichus mana mayqenninchispas ñawpaqta yachasunmanchu ch’askakuna kasqanmanta chayqa, ñawpaqpi investigasqankuqa askha convencechiq razonkunatan qonman imarayku ch’askakuna mana hayk’aqpas naceyta atisqankumanta”, nispa. (Neil deGrasse Tyson, Yana uchkuwan wañuy: Huk Cosmico sasachakuykunapas, p. 187, W. W. Norton & Company, 2007)

Abraham Loeb: “Cheqaq kaqmi, manan entiendenchischu ch’askakunaq formacionninta nivel fundamental nisqapi”, nispa. (Marcus Chownpa qillqasqanmanta hurqusqa Let there be light , New Scientist 157(2120):26-30, 7 ñiqin pawqar waray killapi 1998 watapi)

¿Ima nisunmantaq intipa paqarisqanmanta, chaymi intimanta, planetakunamanta, killakunamantapas? Huk gas phuyullamanta nacesqankuta yuyaykunku, ichaqa adivinanza hinan. Yachaysapa runakunaqa riqsikunkum inti, planetakuna, killakunapas qallariyniyuq kasqankuta - mana chayqa pachapa risqanman hinam ukunpi kallpanku tukurunman karqa- ichaqa nacesqankumanta razonta maskaspankuqa imaginacionmanmi recurrinanku. Diospa kamasqan llank’ayninta negaspankuqa, obligasqa kanku chaypa rantinpi maskhanankupaq ima naturalista sut’inchayta kay hanaq pacha cuerpokunaq nacesqanmanta.

    Ichaqa chaypiqa mana purina ñanwanmi tupanku, planetakunapa, killakunapa, intipa composiciónninqa hukniraymi kanku. ¿Imaynatataq kikin gas phuyumanta paqarimurqanku, sichus llapanpi hukniray kanku composición nisqapi? Ejemplopaq, wakin planetakunaqa llamp’u elementokunayoqmi, wakintaq aswan llasa elementokunayoq.

    Askha cientificokunan honrado karqanku, chaymi reqsikurqanku kunan tiempopi naturalista nisqa teoría nisqakuna intiq sistemanpa paqarimusqanmanta sasachakuyniyoq kashasqanmanta. Uraypiqa wakin rimasqankum kachkan. Kay rimaykunan rikuchin imayna iskayrayanapaq kasqanmanta mana Dioswan sapallan mana kawsaq pachaq paqarimusqanmanta sut’inchayqa. Kaypiqa manam allin razonkuna kanchu historiata musuqmanta qillqanapaq. Aswan allinmi Diospa kamasqan llank’aypi iñiyqa.

Ñawpaqtaqa, reparanchismi Intinchismanta t’aqakuq materia, manan imapipas atinchu chay hina planetakunata ruwayta, chaykunatan reqsinchis. Chay asuntopa composición nisqanqa mana allinmi kanman. Huk kaqnin kay chiqninakuypiqa Intiqa normalmi [hanaq pacha cuerpo hina], ichaqa kay pachaqa mana riqsisqam. Quyllurkuna chawpipi kaq gaspas, yaqa llapan quyllurkunapas, Inti hina kaqlla materiamantam, ichataq manam allpamantachu. Entendikunanmi, cosmología nisqamanta qhawariy – kunan tiyasqayki cuarto, mana allin materialkunamanta ruwasqa kasqanmanta. Qam kanki chay rareza, huk cosmológico compositorpa complilacionnin. (Fred C. Hoyle, Harperpa revistan, abril killapi 1951 watapi).

Kunan pachakunapipas, astrofísica nisqa anchata ñawpariptin, inti sistemap paqarimusqanmanta achka teoría nisqakunaqa manam allinchu. Kunankamapas cientificokunaqa manan acuerdopichu kashanku chay detallekunamanta. Manam kanchu llapa runakunapa chaskisqan teoría qawanapaq. (Jim Brooks, Näin alkoi elämä , p. 57 / Kawsaypa qallariyninkuna)

Llapan hipótesis presentadas nisqakunam sistema solar nisqapa paqarimuyninmantaqa hatun mana tupanakuyniyuqmi. Tukuchiyqa, kunan pachaqa, intiq sistemanqa manan kanmanchu hina. (H. Jeffreys, Pachamama: Origin, Historia y Constitución física , 6 ^kaq edición, Cambridge University Press, 1976, p. 387)

¿Imaynatataq kawsaypa paqariyninta sapallanmanta chaninchanki?

Wichaypiqa mana orgánico nisqa pachallamanta, maymanta hamusqanmanta ima rimasqa kachkan. Nirqankun Diospi mana creeq cientificokunaqa manan atinkuchu universomanta, hanaq pachapi kaqkunamanta ima yuyaykusqankuta chaninchayta. Paykunapa teoría nisqankuqa contranpin kashan leyes físicas nisqakunaq, hinallataq observaciones prácticas nisqakunaq contranpi.

    Kaymantaqa allinmi pacha orgánico nisqaman astakuy, chaymi kawsaq pachawan atipanakuy. Sapa kutim niwanchik kawsayqa 3-4.000 millones wata ñawpaqtaraq ima quñi quchapipas utaq lamar quchapipas sapallanmanta paqarimusqanmanta.

    Yapamantan ichaqa kay yuyaypiqa sasachakuy kan: manan pipas hayk’aqpas rikurqanchu kawsaypa paqarimuyninta. Manan pipas rikurqanchu, chaymi ñawpaq naturalista teoría nisqakunawan kaqlla sasachakuy. Runakunaqa kanmanmi huk rikchayniyuq, kawsaypa nacesqanmanta sasachakuy allichasqa kasqanmanta, ichaqa manam kanchu kay rikchaypaq chiqap sapsi: Kayqa munay yuyaymi, manam cienciapi hapipakuq qawariychu.

    Kawsaypa kikillanmanta nacesqanmanta yuyaypas cientifico nisqapiqa sasachakuymi. Chay ruwaypi qhawariyqa, kawsayqa kawsaymantalla paqarimusqan, manataqmi huk t’aqapas kay kamachikuymanta t’aqakuyta tarirqankuchu . Kawsaq celulallam musuq celulakuna paqarichinanpaq hina wasi ruwanapaq materialkunata ruwayta atin. Chayhinam, kawsayqa kikinmanta paqarimusqanmanta qawachiptinkuqa, chiqap cienciapa contranpi, ruway qawaykunapa contranpi rimarinku.

    Askha cientificokunan reqsikurqanku kay sasachakuy hatun kasqanmanta. Kawsaypa qallariyninmantaqa manam ima allichaytapas tarinkuchu. Paykunaqa reqsikullankun kay pachapi kawsay qallarisqanta, ichaqa Diospa kamasqan ruwasqanmanta mana reqsikusqankuraykun chay asuntopiqa mana ima ruway atiypichu kashanku. Kaypim chay temamanta wakin rimaykuna kachkan: 

Yuyaykuni aswan karuman rinanchista, hinaspa reqsikunanchista, chay sut’inchayqa allin chaskisqallan kamay kasqanmanta. Yachanin kay yuyayqa físicos nisqakunaq ostracizasqankuta, cheqaqta rimaspaqa ñoqapas, ichaqa manan rechazananchischu mana gustawasqanchisraykullachu sichus prueba experimental nisqakuna chayta yanapan chayqa. (H. Lipson, "Huk fisico evolución nisqamanta qhawan", Boletín de Física, 31, 1980)

Yachaysapa runakunaqa manam ima pruebatapas tarinkuchu kawsakuyqa unanchasqanchikpa rurunmanta hamusqanmanta piensasqankumantaqa. (Robert Jastrow: El telar encantado, Yuyay kay universopi, 1981)

30 wata masña evolución química y molecular nisqapi experimentasqankum qawachirqa kawsaypa qallariyninwan tupaq sasachakuyqa hatun kasqanmanta, manam allichakuyninwanchu. Kunan pachaqa, básicamente teorías y experimentos relevantes nisqallamanta rimakun, chaymantataq mana purina ñanman ayqikuyninku, utaq mana yachayniyuq kasqankuta riqsikun (Klaus Dose, Interdisciplinary Science Review 13, 1988)

Kay pacha planetapi kawsaypa ukhu historianmanta, kawsaypa qallariyninmanta, hinallataq muyuriqninchispi rikhuriq biología nisqaman pusaq formacionninpa etapakunamanta yachasqanchiskunata huñuyta munaspaqa, reqsikunanchismi tutayaqwan p’istuykusqa kasqanmanta. Manan yachanchischu imaynatas kay planetapi kawsay qallarirqan chayta. Manan allintachu yachanchis hayk’aq qallarisqanmanta, manataqmi yachanchischu ima circunstanciakunapipas. (Andy Knoll, Harvard Universidadpi yachachiq) (1)

Kay qatiq citapas chay temawanmi tupan. Chaypin willakun Stanley Miller sutiyoq runamanta, paytan tapurqanku kawsaynin tukukunanpaq hina. Kawsaypa paqarimuyninwan tupaq pruebakuna ruwasqanwanmi riqsisqaña rikurirun, chaykunatam sapa kuti qawachirqaku escuelapi hinaspa ciencia librokunapa paginankunapi, ichaqa chay experimentokunaqa manam ima ruwayniyuqpaschu kawsaypa qallariyninmantaqa. J. Morganmi willarqan huk entrevistata, chaypin Millerqa mana allinpaq qhawarirqan kawsaypa qallariyninmanta llapa yuyaychaykunata, mana yuyayniyoq otaq papelmanta química nispa. Kay qutu papel química nisqapiqa, kikin Millerpa chunka watakuna ñawpaqta ruwasqan experimentokunatapas churarqa, chaykunap siq'inkunaqa yachaywasipi yachachinapaq qillqakunata sumaqchasqa kachkan:

Payqa manan imapas qokurqanchu kawsaypa qallariyninmanta llapa yuyaychaykunata, chaykunatan qhawarirqan “mana imapaq valeq” otaq “química de papel” nispa. Payqa wakin hipótesis nisqamanta ancha pisichakuqmi karqan, chaymi chaykunamanta yuyaykuyninta tapuqtiyqa umanta kuyuchispalla, sinchita suspiraspa, qaqchakuspalla – runaq mirayninpa locura kayninta wikch’uyta munaspa hina. Paymi reqsikurqan cientificokunaqa manapaschá hayk’aqpas allintachu yachankuman hayk’aq imaynatas kawsay qallarisqanmanta. “Huk suceso histórico nisqamanta rimanaykupaq kallpachakuyku, chaymi sut’ita hukniray ciencia normal nisqamanta”, nispan repararqan. (2) .

Manaña Diospi mana creeq cientificopas imatapas yachanchu kawsaypa qallariyninmanta chaypas, creenkuraqmi aprox. 4.000 millones wata ñawpaqta. Yuyakunmi "célula primitiva simple" nisqamanta qallarisqanmanta, ichaqa sasam allin kasqanmanta qawachinapaq, kunan pacha celulakunapas ancha sasachakuyniyuq kasqanrayku, achka willakuyniyuq kasqanrayku.

    Imaynaña kaqtinpas, evolucionmanta yachachikuyman, millonninpi watakunaman k’askakusun chayqa, huk hatun sasachakuykunan rikhurin, chaykunatan sasa mana qhawarinapaq.

     Huknin hatun sasachakuyqa Cámbrico nisqa phataymi. Niyta munan, llapa uywakuna estructural nisqa layakuna, utaq hatun huñukuna, vertebrados nisqakunapas, estratos cámbricos nisqapiqa "10 hunu watakunapi" (540-530 hunu watakunapi escala evolutiva nisqaman hina) hunt'asqa tukusqa, mana ñawpaq formakuna allpapi rikurimusqankuta. Ejemplopaq, trilobite nisqa animalqa sasachakuyniyoq ñawinkunawan huk kawsaykunawanpas mana pantaq kasqanmi. Stephen Jay Gould sutiyoq runan sut’inchashan kay admirakuypaq sucedesqanmanta. Paymi nin, pisi millon watakunallapim animalkunapa llapa hatun huñunkuna rikurimusqanmanta:

Paleontólogos nisqakunaqa unayñan yachanku, hinaspan tapukurqanku animalkunaq llapa hatun t’aqankuna pisi tiempollapi usqhaylla rikhurimusqanmanta, Cámbrico nisqa pachakunapi... llapa kawsaykunan, uywakunaq ñawpaq taytankunapas, kunan historiaq phisqa soqta kaq parten huklla celulayoq qheparqan, yaqa 550 millón wata ñawpaqtaraqmi huk evolutivo phatayqa pisi millón watakunallapi uywakunaq qhapaq suyunpa llapa hatun t’aqankunata paqarichirqan... (3)

¿Imataq Cámbrico nisqap phatayninta sasachakuyman tukuchin? Chaypaqqa kinsa importante razonkunan kan:

1. Ñawpaq kaq sasachakuyqa, mana aswan sasan ñawpaq kaqkunam kanchu capas cámbricas nisqapa urayninpi. Trilobitas nisqakunapas, huk kawsaqkuna hina, sasachakuyniyuq ñawinkuyuqpas, qunqayllamantam rikurinku listo, sasachakuyniyuq, hunt'asqa wiñasqa, mana ima ñawpaq taytayuqpas uray estratos nisqapi. Chayqa admirakunapaqmi, creenkun kawsayqa huk célula simple nisqa hina paqarimusqanmanta, 3.500 millones wata ñawpaqtaraqmi Cámbrico nisqa pachamanta. ¿Imaraykutaq mana hukllapas chawpi kaq formapas kanchu 3.500 millones watakunapi ? Kayqa sut’i rikukuq contradiccionmi, chaymi evolución nisqa teoría nisqa mana allinpaq qhawarin. Chay tarikuykunam sutillata yanapan huk modelo de creación nisqapi, chaypim especies nisqakuna qallariymantapacha listo, complejo hinaspa sapaqchasqa karqaku. Askha paleontólogos nisqakunan reqsikurqanku Cámbrico nisqa phatayqa mana allintachu tupasqanmanta chay modelo evolutivo nisqawan.

Sichus evolución simplemanta complejoman cheqaq kanman chayqa, tarinanchismi kay Cámbrico, hunt’asqa wiñasqa kawsaqkunaq ñawpaq taytankunata; ichaqa manan tarirqankuchu, cientificokunapas reqsikullankun pisillata tarinankupaq kasqanmanta. Chiqap kaqkunallapi hapipakuspa, kay pachapi chiqap tarisqanchikman hina, aswan achkam kanman kawsaqkunapa hatun huñunkuna qunqayllamanta unanchasqa kasqankumanta paqarimusqankumanta. (Harold G. Coffin, “¿Evolución icha Creación?”, Liberty, septiembre-octubre 1975, pág. 12).

Biólogos nisqakunaqa wakin kutipiqa mana imapaq valeqmi otaq mana qhawarinkuchu animalkunaq kawsaynin qonqaylla rikhurimuyninta, chaymi Cámbrico nisqa tiempopi rikch’akuq, chaypas ancha importante composición nisqa. Ichaqa, kay qhipa pachakunapi paleontología nisqamanta yachay mask’ayqa, kay qunqayllamanta kawsaq miraymanta sasachakuyqa, tukuy runap mana qhawarinapaq aswan sasa... (Scientific American, agosto 1964, pp. 34-36)

Chay chiqapmi kachkan, sapa paleontólogo yachasqan hina, yaqa llapan especiekuna, géneros hinaspa ayllukuna hinaspa yaqa llapan musuq huñukuna aswan hatun nivel tribal nisqamanta qunqayllamanta rikurimunku registro fósil nisqapi, chaynallataqmi allin riqsisqa, pisi pisimanta serie de formas transicionales nisqakuna qatipakuqku mana ima sasachakuyniyuq mana wichayman risqankuta. (George Gaylord Simpson: Evolución nisqapi hatun ruwaykuna, 1953, pág. 360)

2. Huk sasachakuypas ñawpaq kaqman rikchakuqmi, Cámbrico nisqa pachamanta, chaymi 500 hunu watakunapi (escala evolutiva nisqaman hina), manataqmi musuq hatun huñu uywakunapas rikurimunchu. Darwinpa nisqanman hinaqa, tukuy imapas huk celulallamantam qallarirqa, chaymi sapa kuti musuq hatun qutu uywakuna rikurimunan, ichaqa mayman risqanqa contranpim. Kunanqa ñawpaqmantaqa aswan pisi rikch'aqmi; tukuy tiempon chinkapushanku, manan kutichiyta atinkuchu. Sichus evolucionmanta modelo allin karqan chayqa, evolucionqa huk ladomanmi rinan, ichaqa manan chhaynachu. Evolucion sach’aqa uma muyusqa, Darwinpa teoría nisqanman hina suyakunanchispa contranpin kashan. Chay chiqapkunaqa aswan allintam tupan chay modelo de creación nisqawan, chaypim qallariypiqa complejidad hinaspa achka especie nisqakuna karqa.

    Kay qatiq citakunam aswanta qawarichin kay sasachakuyta, chaymi imaynam 500 hunu watakunapi (escala evolutiva nisqaman hina) Cámbrico nisqa phatay qipata, mana musuq hatun huñu uywakuna rikurimusqanmanta, imaynam mana rikurirqakuchu manaraq cámbrico nisqa pachakunapi (3.5 hunu hunu watakunapi).

Stephen J. Gould: Paleontologists have known for long, and wondered that all the main groups of the animal kingdom appeared rapidly in a short period of time during the Cambrian period... all life, including the ancestors of animals, remained single-celled for five-sixths of current history, until about 550 million years ago an evolutionary explosion gave rise to all the main groups of the animal kingdom only within a few million years…

    Cámbrio nisqap phatayninqa achka celulayuq uywakunap kawsayninpi ancha hatun ruwaymi. Astawan chay episodiota estudiaspaqa, astawanmi admirakunchis chay pruebakuna sapaq kayninmanta, hinallataq qhepa kawsay historiaq puriyninpi decidiq influenciamantawan. Chay pacha naceq estructuras anatómicas básicas nisqakunan chaymanta pacha kawsayta kamachirqanku mana hatun yapaykunawan. (4) .

Cámbrico nisqa pachakunapi rikusqa mana tupanakuykunaqa iskay mana allichasqa asuntokunatam hatarichin. Ñawpaqtaqa, ¿ima evolutivo ruwaykunataq chay kawsaqpa hatun huñunkunapa morfología (forma) nisqapi chikanchakuyninta ruwarqa? Iskay ñiqipiqa, ¿imaraykutaq infraestructuras nisqapa linderos morfológicos nisqakunaqa mana chiriyanchu kay 500 hunu watakunapi? (Erwin D. Valentine J (2013) Cambriadpa phatariynin: Uywakunap kawsakuyninpa ruwaynin, Roberts y Company Publishers, 416 p.)

Ima evolucionpa tikrakuyninpas kaymanta qhipaman kaptinpas, tukuy imaymana kayninpi, aswantaqa karqan huk t'ikrayllamanta, chay estructuras básicas nisqakuna, chay explosión cámbrica nisqapi sayarichisqa. (A Seilacher, Vendobionta als Alternativa zu Vielzellern. Mitt Hamb. zool. Mus. Inst. 89, Erg.bd.1, 9-20 / 1992, p. 19) .

3. Kimsa kaq sasachakuyqa, sichus evolutivo nisqa escalaman, horarionmanpas k'askakusun chayqa, chay explosión cámbrica nisqa "10 millón wata ukhupi " ruwasqallanpi creekun . Bueno, ¿imataq ancha admirakuypaq kaymanta? Ichaqa, chiqap puzzlemi evolución teoría nisqamanta, imaraykuchus 10 millones watakunaqa mana iñiy atina uchuy pacham evolución escalapi, chaymi aprox. 1/400 tukuy tiempomantan creenku kay pachapi kawsay kasqanmanta (yaqa 4.000 millón watakuna). Chaymi puzzle nisqa, llapa uywakunaq estructuran clasekuna, hatun huñukuna ima pisi tiempollapi rikhurimusqanku, ichaqa manan kanchu chay uywakunaq ñawpaq taytankuna, chaymantapachan manaña mosoq formakuna rikhurimurqanchu. Kayqa manan tupanchu evolutivo modelo nisqawan. Chayqa suyasqaykipa contranpipunim.

     Chhaynaqa, ¿imaynatan kay asuntota sut’inchasunman kamasqakunaq qhawariyninmanta? Ñoqaq hamut’ayniyqa, Cámbrico nisqa phatayqa kamaymantan rimashan, chaymi imaynatas tukuy imapas chaylla kamasqa karqan chayta. Ichaqa manan chayraykuchu nisunman huk kawsaqkuna, allpapi uywakuna, pisqukuna ima, aswan qhepaman kamasqa kasqankuta. Manam chaynachu, ichaqa llapan uywakunapas yurakunapas huk pachallapim kamasqa karqaku chaynallataqmi kay pachapipas huk pachallapi kawsarqaku, ichaqa hukniray compartimiento ecológico nisqallapim (lamar qucha, pantano, allpa, zonas alturas...). Kunan tiempopipas runakunapas, allpapi kawsaq ñuñuq animalkunapas manan lamar qochapi animalkuna hinachu tiyanku. Mana chayqa chaylla yakupi chinkaykunkuman. Chayman hinam, lamar quchapi uywakuna, Cámbrio pachapa representanten nisqanku, kasqankuta ninku, manam kay pachapi kawsakuyta atirqakuchu kay pachapi ñuñuq animalkuna hina, runakuna hina. Ancha pisi tiempollamantan wañunkuman.

¿Imaynatataq millonnintin watakuna chiqap kasqanmanta qawachinki

Evolución nisqa teoría nisqapi aswan importanteqa millonninpi watakuna kasqanmanta yuyaykuymi. Paykunaqa manan pruebankuchu evolución nisqa yachachikuy cheqaq kasqanmanta, ichaqa evolucionmanta yachaqkunan millonninpi watakunata qhawarinku evolución nisqa yachachikuy confianapaq hina kasqanmanta. Paykunaqa yuyaykunku, suficiente tiempo qosqa kaqtinqa, tukuy imapas atikunmanmi: kawsaypa naceynin, hinallataq kunan pacha llapa especiekunaq herencian ñawpaq kaq célula primitiva nisqamanta. Chaymi cuentopi, sipas sapota much’aykuptinqa, kamachikuqman tukun. Ichaqa, sichus suficiente tiempota saqenki, chaymi 300 millón watakuna chayqa, kaqllataqmi cienciaman tukupun, chay tiempopin cientificokuna creenku sapo runaman tukupusqanmanta. Chaynatam evolucionmanta yachaqkuna tiempota qunku mana rikuy atina propiedades nisqakunata, nisunman.

    Ichaqa, ¿imaynataq? Iskay áreas nisqakunatam qawarinchik chay temawan tupaq: qaqakunamanta ruwasqa tupuykunamanta chaynallataq depósitos nisqakunapa ritmonmanta. Chaykunataqa ancha allinmi kaypi yachanapaq.

1. Rumimanta rurasqa tupuykuna. Evolución nisqamanta yachaqkunam piensanku millonnintin watakunapa allinninpaq huknin allin pruebaqa radioactivo qaqakunapi tupusqanku kasqanmanta. Rumikunaman hapipakuspam, kay pachaqa waranqa waranqa waranqa watakunaña kasqanmantam piensarunku.

    ¿Pruebachu qaqakuna kay Pachapi waranqa waranqa waranqa watakuna kasqanta? Paykunaqa manan testifikankuchu. Kay rumikunaqa manan hayk’a watayoq kasqankumantaqa qelqasqachu; concentraciones nisqallanmi tupukunman chaymanta chaymantan conclusiones nisqakuna horqosqa kanku unay pachakunamanta. Ichaqa rumikunapa radioactividad nisqa tupuypiqa achka puzzlekunam kachkan, chaymantam pisillata resaltasunchik. Rumikunapa concentracionnintaqa allintam tupuyta atikunman, ichaqa iskayrayanapaqmi rumikunapa edadninwan tupachiyqa.

Rumikunapa imaymana kitinkunapi huñusqakuna . Huk importante qhawariyqa, hukniray ruwaykunan tarikunman imaymana partekunamanta rumikuna radiactivo nisqamanta, chaymi hukniray concentraciones nisqakuna, chaytaqmi niyta munantaq hukniray edad nisqakuna. Ejemplopaq, allin reqsisqa Allende meteoritomantaqa askha imaymanatan tarirqanku, chay meteoritoqa 4480 millón watamanta 10400 millón watakaman. Ancha uchuy kitipiqa chayraykum kikin pedazoqa hukniray concentracionniyuq kanman. Chay ejemploqa qawachinmi radioactividad tupuykunapas mayna kuyuriq kasqanmanta. ¿Imaynataq huk qaqapa huknin parten huknin partenmanta waranqa waranqa waranqa watakuna aswan kuraq kanman? Lliwmi entiendenku chayna tukupayqa mana confianapaq kasqanmanta. Mana segurochu qaqakunapa concentracionninta edadninwan tupachiyqa.

Musuq rumikunapa machuyaynin . Radioactividad nisqapi ruwasqa métodokunamanta rimaspaqa, ruwaypi pruebasqa kanman. Kayqa chiqapmi sichus cientificokuna yachanku chiqap rato rumi cristalización kasqanmanta. Sichus yachanku cheqaq momento de cristalización rumimanta chayqa, radioactividad tupuykunan yanapanan chay willakuyta.

    ¿Imaynatataq kay pruebapi radioactividad tupuykuna ruwakurqa? Mana ancha allinchu. Askha ejemplokunan kan imaynatas millonninpi, waranqa waranqa millón watakunapas mosoq qaqakunamanta tupusqa karqan chayta. Kaymi qawarichin rumikunapa concentracionninqa mana chiqap edadninwan ima ruwayniyuq kasqanmanta. Paykunaqa qallariymantapacham mama elementokunamantapas ususi elementoyuq kanku, chaymi tupuykunata mana confiablechu. Kaypin wakin ejemplokuna kashan:

• Huk rikch’anachiyqa Santa Elena nina rawraypa phatarisqan qhepaman tupuykunan - kay nina urquqa Washington suyupi, Estados Unidos suyupi, 1980 watapi phatarirqan, kay nina rawraymanta huk rumita laboratorio oficialman aparqanku, edadninta yachanankupaq. ¿Ima watayuqtaq chay rumi? ¡2,8 millón watakunan karqan! Kaymi qawachin edad determinacionqa mana allin kasqanmanta. Chay muestrapiqa elementokuna ususiyuqñam karqa, chaymi huk rumikunapaqpas chaynalla kanman. Chay concentraciones nisqakunaqa manam chiqaptachu qawarichin rumikunapa chiqap edadninta.

• Huk ejemplotaqmi qaqakuna igneo (Nueva Zelanda suyupi Ngauruhoe urqu) chaykunam riqsisqa karqa lavamanta cristalizado kasqankuta 25-50 wata ñawpaqtaraq nina rawraypa lluqsisqanrayku. Chaymi qhepanpiqa rikuqkunaq qhawarisqanku kasharqan.

      Chay qaqakunapa muestrankunatam apachirqaku fecha nisqa kananpaq huknin aswan respetasqa laboratorio de fecha comercial comercial nisqaman (Geochron Laboratories, Cambridge, Massachusetts). ¿Imapin tarikurqan? Método potasio-argón nisqapiqa, muestrakunapa edadninqa 270.000 watamanta 3,5 hunu watakamam hukniray karqa, ichaqa 25-50 wata ñawpaqtaraqmi qaqakuna lavamanta cristalizado kasqankuta yacharqaku. Plomo-plomo isocron nisqa 3.9 hunu hunu watata, rubidio-estroncio isocron 133 hunu watata, samario-neodimio isocron 197 hunu watata qurqan. Chay ejemploqa qawarichinmi métodos radiactivos nisqakuna mana confiable kasqanmanta, chaynallataq imaynam qaqakunapi qallariymantapacha elementos ususiyuq kanman.

• Runawan tupaq tarisqankumanta rimaspaqa, achkanmi potasio-argón nisqawan ruwasqa kachkan. Chayqa niyta munan, chay rumipiqa potasio-argón nisqa edad nisqa determinasqañam, chaymantam runapa fósil nisqapa edad nisqapas determinasqa.

    Ichaqa kay qatiq ejemplon rikuchin kay ruway mana confianapaq hina kasqanmanta. Ñawpaq kaq qaqa muestraqa mana pisichu 220 hunu watamanta ruruta qusqa. Chaymi kay métodowan achka runapa fosilninkuna mawk’apaq hapisqakunata tariptinkuqa, kay edadkunataqa tapuna. Ñawpaq ejemploqa qawachirqataqmi imaynam musuq rumikunapa edadninqa millonnintin watakuna mana allintachu rinman kay métodota servichikuspa.

Teoría nisqapiqa, método potasio-argón nisqawanmi aswan wayna rumikunata fechata riqsiyta atikunman, ichaqa manan kay métodowanpas kikin fósiles nisqakunaq fechanta riqsiyta atikunmanchu. Richard Leakeypa tarisqan ñawpa “1470 Runa” nisqa runaqa kay ruwaywanmi 2,6 millón watayoq kasqanmanta yachakurqan. E. T. Hall profesormi, paymi edadta tarirqan, paymi willarqan rumi muestramanta ñawpaq kutita t’aqwisqankupi mana atikuq 220 millón watakuna kasqanmanta. Kay ruwayqa mana chaskisqachu karqa, imaraykuchus mana evolución teoría nisqawan tuparqachu, chayraykutaq wak muestrata t’aqwirirqanku. Iskay kaq t'aqwiypa rurunmi karqan "allin" 2,6 hunu watakuna. Qhepaman chay kikin tarisqamanta muestrakunapaq edadkuna fechasqankuqa 290.000 watamanta 19.500.000 watakamam karqa. Chayraykun potasio-argón nisqa ruwayqa mana ancha confianapaq hinachu rikch’akun, nitaqmi evolución nisqamanta investigaqkunaq imayna t’ikrasqankupas. (5) .

Métodos nisqakuna huknin hukninwan churanakuptinku . Nisqanchikman hinaqa, rumikunamanta tupuykunata hurqusqakunatam pruebayta atikunman. Chaypaqqa huk qallariymi musuq rumikunamanta ruwasqa tupuykuna, chaymi tupuykuna, chaypim yachakun rumikunapa chiqap ratun cristalización nisqa. Ichaqa ñawpaq ejemplokuna rikuchirqanku kay métodos mana ancha allintachu kay pruebapi pasasqankuta. Musuq utaq allin musuq qaqakunam millonnintin watakunata quykurqa, waranqa waranqa waranqa watakunatapas, chaymi chay ruwaykunaqa sinchita pantasqa kachkan.

    Huk qallariyqa qaqakunamanta ruwasqa tupuykunata pruebapaqmi, huk ruwaykunawan tupachiymi, aswantaqa radiocarbono nisqawan. Chaypaqqa kanmi sumaq ejemplokuna, chaymantan aswan allinqa qatiqninpi. Willanmi radiocarbono nisqawan ruwasqa sach’amanta, chay sach’aqa waranqa waranqa watayoqllaraqmi karqan, ichaqa muyuriqninpi rumiqa 250 millón watakamaraqmi karqan. Ichaqa chay k’aspiqa rumi ukhupin kasharqan, chaymi manaraq chay rumi cristalman tukushaqtinqa karqan. Chay sachaqa aswan kuraqmi kanan muyuriqninpi cristalizado rumimanta. ¿Imaynatan chay ruway atikunman? Chaylla ruwayqa kanmanmi chay radioactividad nisqa ruwaykuna, aswantaqa rumikunamanta ruwasqa tupuykunaqa, anchata pantasqa kasqan. Manam huk ruwayqa kanchu:

Detallada willakuykunatam hurqurqanchik, chaypim huk sacha tarisqa "250 millon watayuq" rit'i rumipi utaq nina rawray qaqapi "chunka millon watayuq" waranqa watakunalla chaskisqa radiocarbono edad determinacionpi. Maypachachus... Geólogos nisqakunaqa nina rawray qaqamanta muestrakunata hap'inku, chaymi yachakun historia pachakunapi nina rawraymanta phatarisqanmanta, hinaspa chaykunata apachinku prestigioso laboratorios radiométricos de determinación de edad nisqaman, chay "determinación de edad" nisqa yaqa mana tikrakuspanmi millonnintin watakunapa resultadonta qun. Kayqa sinchitam qawarichin chay suposiciones subyacentes de la determinación de edad nisqa mana allin kasqanmanta. (6) .

Huk ejemplopas hinallam kachkan chay temamanta. Willanmi lava mayupi p’ampasqa sach’amanta. Sachapas muyuriqninpi basaltopas hukniray edadniyoqmi karqanku:

Australia suyupiqa, basalto Terciario nisqapi tarisqa sachaqa sut’itan p’ampasqa karqan chay basalto nisqapa ruwasqan lava flujo nisqapi, nina lavawan tupasqanrayku carbonizado kasqanrayku. Chay k'aspitaqa radiocarbono nisqawanmi "fechachasqa" karqan yaqa 45.000 watayoq kasqanmanta, ichaqa basalto nisqataqa potasio-argón nisqawanmi "fechachasqa" karqan 45 millón watayoq kasqanmanta. (7) .

2. Tasa de estratificación - pisillachu icha utqayllachu? Millonnintin watakuna qipapi huk suposicionmi, kay pachapi capakuna hukninpa hawanpi huñukusqanku, millonnintin watakuna hina ruwaykunapi. Kay yuyaytaqa Charles Lyell sutiyuq runam XIX pachakwatapi hatarichirqa. Ejemplopaq, Darwinqa Lyellpa presentasqan yuyaypa modelonpim hapipakurqa. Chay hinapin, On the Origin of Species nisqa liwrunpi, Lyellpa yuyaykusqan imaynatas payta afectaran chayta qelqarqan (p. 422): “Pipas mana reqsikunchu chay pasasqa épocakunaq mana tukukuq largo kayninta, Sir Charles Lyellpa sumaq llank’ayninta ‘Principios de la Geología’ nisqa qelqanta leespa – chaytan hamuq tiempopi historiamanta yachaqkuna cheqaqtapuni reqsinqaku ciencias naturales nisqapi revolución nisqa apamusqanmanta”. – allinmi kanman kay libroyta huk kutillapi huk ladoman churaspa".

    Ichaqa, ¿pisi-pisimantachu chay estratokuna formakurun? Charles Lyell estratos nisqakuna pisi pisimanta puririsqanmanta yuyayta churaptinqa, achka factorkunam chaypa contranpi rimanku. Kaypin iskay kinsa ejemplokuna kashan

Runakunapa q'aytunkuna, qhatukuna ima . Huk sumaq tariyqa, runapa fósiles nisqakunata, bienes nisqakunatapas qaqakunapa ukunpipas, carbono nisqa estratos nisqa ukupipas tarikusqanmi (Glashouver, WJJ, So entstand die Welt, Hänssler, 1980, pp. 115-6; Bowden, M., Ape-men-Fact or Fallacy? Sovereign Publications, 1981 / Barnes, FA, The Case of the Bones in Stone, Desert/February 1975 watapi, 36-39 p. Chaynallataqmi runapa kaqninkunapas, represakuna hina, carbón nisqapi clasificasqa estratos nisqapipas tarikurqa. Erich A. von Frange sutiyoq runan Time Upside Down (1981) nisqa liwrunpi q’umirpi tarisqanku aswan askha kaqkunata qelqarqan. Chaykunan kanku: huk huch’uy acero cubo, fierromanta martillo, fierromanta instrumento, clavo, campanaman rikch’akuq q’illay vaso, campana, wawaq quijada tullu, runaq uma tullun, iskay runaq chukchan, runaq chaki fosilizado.

   ¿Ima ninantaq kayqa? Chayqa qawarichinmi ñawpa pachapaq hapisqa estratos nisqakunaqa, chiqaptaqa, iskay kimsa waranqa watayuqlla kasqankuta, chaymi mana unay pachatachu pasanman karqa. Lyellpa yuyaykusqanqa, millonnintin watakunapi estratos nisqakuna huknin hukninpa hawanpi huñukusqanmantaqa manam chiqapchu kanman. Allinmi kanman creenapaq, yaqa llapan chay estratos nisqakuna, pachak millón watayoq hina qhawarisqa, usqaylla Diluvio hina hatun llakipi paqarimusqankuta, iskay kinsa waranqa watakuna ñawpaqtaraq. Kikin evolución nisqamanta yachaqkunapas manan creenkuchu chunka otaq pachak millón watakuna ñawpaqta runakuna kawsasqankuta.

Mana erosión nisqayuq . Ejemplopaq, Gran Cañón nisqapi, huk hatun natural sitiokunatapas qhawarispaqa, rikunkimanmi estratokunata, huknin hukninpa hawanpi. Ichaqa Gran Cañón nisqapi hukkunapipas achka tupanakuy kaptin, ¿rikuchkanchu chay estratos nisqakuna chawpipi erosión nisqa?

    Kutichiyninqa sut’inmi: manan. Erosión nisqa mana tarikunchu Gran Cañón nisqapi nitaq maypipas. Aswanpas rikukunmi chay estratos nisqakuna allinta hukllachasqa kasqanku, manataqmi pakikuspapas hawanpi formasqa kasqanku. Chay capas nisqapa interfaces nisqakunaqa aswan dentado nisqayuqmi kanan, manataqmi maypipas mana kaqllachu kanan, sichus erosión nisqa unay pachakunapi afectasqa kanman chayqa, ichaqa manam chaynachu. Ejemplopaq, huk llumpay parallam ukunpi surcokunata ruwanman depósitokunapa hawanpi, manam rimanachu millonnintin watakuna erosión nisqawan tupasqanmantaqa.

    Aswan allin sut’inchayninqa depósitos nisqakuna paqarimusqanmantaqa pisi pachallapin paqarimusqan, aswan pisi p’unchaykunalla otaq semanakunallapi. Millonnintin watakunaqa manam chiqapchu kanman. Kunan pachakunapipas qawarikunmi, ejemplopaq, huk metro rakhu rit’i rumi qata 30 60 minutollapi rikurimunanta. Astawan chaymanta kay citapi:

   (...) Ichaqa, ¿imatan tarinchis chaypa rantinpi?

    ‘Chay sasachakuyqa kay llañu brechas nisqakunam aswantaqa chay largo geológico nisqa pachakunapaqqa, chay brechakunapi suyasqa capa subyacente nisqapa mana erosión nisqa kasqanmi. Chay achka millonnintin watakunapi postulasqa chay brechas nisqapaqqa, suyakuwaqmi pronunciada erosión irregular nisqa, chay brechakunaqa manam imapipas llañuchu kanan.

  (...) Dr Roth astawan sut’inchan kayhinata:

    'Chay llamativa contraste nisqa chay capas nisqapa llañu patrón nisqawan, aswantaqa chay achka paraconforidades nisqapa capas inferiores nisqapa hawankuna, chay erosionado altamente irregular topografía nisqawan tupachisqa, kunan hawan chay región nisqapi, chaymi qawarichin chay brechas nisqakuna sasachakuyninta chay largo geológico nisqa pachakunapaq. Sichus chay askha millón watakuna cheqaqtapuni pasaran chayqa, ¿imaraykutaq mana chay capas subterráneas nisqakunaq hawankunaqa ancha irregularchu kanku imaynan kunan topografía nisqa chay región nisqapi hina? Rikchakunmi chay columna geológica nisqapaq millonnintin watakuna yuyaychasqa mana haykapipas pasasqanman hina. Chaymantapas, sichus huk localidadpi tiempo geológico faltan chayqa, faltanmi enteron pacha muyuriqpi’, nispa. (8) .

Kunan pachakunapiqa utqayllam estratos nisqakuna paqarimurqan . Charles Lyellpa yachachisqanman hina millonnintin watakunapi pisi pisimanta estratos nisqakuna paqarimusqanmanta yuyasqa kaptinqa, kanmi iskay kimsa ruway qawariykuna chaypa contranpi, chaypim chay estratos nisqakunaqa chaylla formasqa. Ejemplopaq, 1980 watapi Santa Elena nina rawraypa phatarisqanwanmi, pachak metro masnin rakhuyoq estratokuna tupanakusqa, pisi semanakunallapi. Manam millonnintin watakunachu pasarqa, ichaqa pisi punchawllapim estratos nisqakuna hukninpa hawanpi huñunakurqaku. Admirakuypaqtaqmi karqa, chay lawllapim qipaman huk barracha rikurirurqa, chaypim yaku puriyta qallaykurqa. Chay ruwaypas manan millonninpi watakunachu pasarqan, evolución nisqamanta yachaqkunaq yuyaykusqankuman hina, ichaqa pisi semanakunallapin tukuy imapas pasarqan. Suponinmi, ejemplopaq, Gran Cañón nisqapas, achka hatun formaciones naturales nisqapas chayna utqaylla ruwaykunapi paqarimusqankuta.

    Surtsey islapas chayman rikchakuqmi. Kay islaqa paqarirqa yaku ukupi nina rawraypa rawrarisqanraykum 1963. 2006 watapi enero killapim New Scientist nisqa revista willakurqa imaynam kay islapi mana chunka watallapi qaqakuna, gargantakuna huk allpakunapas rikurimusqanmanta. Manam millonnintin watakunapichu nitaq waranqantin watakunapipas pasarqachu:

Chay barrancos, barrancas hinaspa huk formakuna allpapas, chaykunaqa chunka waranqa utaq millonnintin watakunapim rikurin, chaymi geológico nisqamanta investigadorkunata admirachirqa, mana chunka watallapi unanchasqa kasqankurayku. (9) .

Unay sachapa tronconpa fosilninkuna, dinosauriokunapa fosilninkuna hinaspa huk fósiles nisqapas chay estratos nisqapiqa huk pruebam chay yuyaypa contranpi, chay estratokuna pisi pisimanta hinaspa millonnintin watakunapi formasqa kasqanmanta. Sachakunapa tronconpa fosilninkunatam tarirunku imaymana pachakunamanta, chaykunam achka imaymana estratos nisqapi mastarikun. Francia nacionpi Saint-Etienne carbón minamanta ñawpaq fotopin rikukun imaynatas phisqa rumiyasqa sach’a k’aspikuna sapankaman yaqa chunka capa otaq aswan askhaman haykunku. Chaynallataqmi Edimburgo llaqtapa hichpanpi tarirunku 24 metro suniyuq sacha troncota, chay troncoqa chunka masnin qatatam pasarqa, tukuy imapas qawachinmi chay troncota maymi kasqanman chaylla apasqankuta. Evolución nisqa qhawariyman hinaqa, chay estratos nisqakunaqa millonnintin watayoqmi kanan, ichaqa tukuy imapas kashaqtinpas, sach'a k'aspikunaqa kay "millonninpi watayoq" estratokunatan mast'arikun.

    Kay qatiq ejemploqa qawarichinmi imayna sasachakuyniyuq kasqanmanta millonnintin watakunapi estratificación pisi pisiman hapipakuyqa. Chay sach’akunaqa usqhayllachá p’ampasqa karqanku, mana chayqa manan kunan p’unchaykunapiqa kanmanchu karqan chay sach’akuna. Chaynallataqmi allpapi tarikuq huk fósiles nisqapas:

Lyellpa uniformitarianismo nisqapi sinchi yachayniyuq, Derek ager, Swansea Universidad Colegiopi geología nisqamanta profesor emérito, wakin achka capayuq sachakunapa troncon fósil nisqamanta qillqanpi ejemplokunawan willakun. "Sichus Medidas de Carbón Británica nisqapa carbón depósito nisqapa llapan rakhu kayninqa 1000 metro nisqapi yupasqa kanman, hinaspapas yaqa 10 millon watakunapim formakunman karqa, chaymantaqa 10 metro suniyuq sacha pampayqa 100.000 watañam pasanman karqa, chay estratificación nisqa mana chiriyaspa ruwakusqanmanta yuyaymanaspaqa. Chayqa asikunapaq hinam kanman. Hukninpiqa, 10 metro unayniyuq sacha pampasqa kaptinqa". 10 watakunapi, kayqa niyta munanman 1000 kilumitru millon watakunapi utaq 10 000 kilumitru 10 millon watakunapi, kayqa chaynallataqmi asikunapaq hina, manataqmi mana chaymanqa chayayta atichwanchu, chiqapmi estratificación nisqa wakin kutipiqa ancha utqaylla pasarqa... (10)

Chhaynaqa, ¿imamantan rimashan sach’a k’aspimanta q’epikuna huk q’opakuna ima usqhaylla rikhurimusqanmanta? Aswan allin sut’inchayninqa qonqayllamanta hatun sasachakuymi, chaymi sut’inchan chay depósitos nisqakuna usqhaylla rikhurimusqanmanta, chaypi kaq fósiles nisqakunapas. Ejemplopaq, unu para tiempopin chaykunaqa pasanman. Interesantem ñawpaqpi achka cientificokuna desgraciakunata chaskiyta qallaykusqanku, manañataqmi mana kaqpaqpas hapinkuchu millonnintin watakunapi tukuy imapas sapa kuti pasasqanmanta. Chay pruebakunaqa aswanta yanapan desgraciakunata, manataqmi pisi pisimantachu. Stephen Jay Gould sutiyoq allin reqsisqa Diospi mana creeq paleontólogo runan Lyellpa investigasqanta rikuchin:

Charles Lyellqa profesionninpi abogadon karqan... [hinallataqmi] iskay q’otukuq ruwaykunaman recurrirqan, uniformitarian qhawariyninkunata takyachinanpaq, sapallan cheqaq geología hina. Ñawpaqtaqa, pajamanta maniquíta churarqa, chayta chinkachinanpaq... Chiqaptaqa, catastrofismo nisqamanta rimaqkunam Lyellmantaqa aswan experimentalmente orientasqa karqaku. Chiqapmi, chay material geológico nisqapas desastres naturales nisqakunatam necesitanman hina: qaqakunaqa pakisqa, kirusqa ima; llapan kawsaqkunam chinkachisqaña kanku. Kay chiqap rikuchiyta mana uyarinanpaqmi Lyellqa pruebakunata yuyaymanasqanwan tikrarqa. Iskay kaqpiqa, Lyellpa huklla kayninqa huk chaqrusqa reclamacionkunam...

 ... Lyellqa manan ch’uya caballerochu karqan cheqaq kaqmanta, campopi llank’aymantawan, aswanpas huk encantador hinallataq peculiar teoría nisqamanta deliberado propagadormi karqan, anclasqa karqan tiempoq cicloq mana kuyuriq kayninpi. Rimayta yachayninwanmi teoría nisqanwan racionalidadwan, sinceridadwan tupachiyta munarqa. (11) .

Nisqanchis hina, aswan chanin alternativa aswan estratokuna nacenanpaqqa, Diluvio hina desgracia. Geológico nisqa tablapi imachus millonninpi watakuna sut’inchasqa kashan, otaq yaqapaschá askha hatun llakikuna, llapanmi huk hatun llakillamanta kanman: Millp’uq Para. Chayqa sut’inchanmanmi dinosauriokuna chinkachisqa kasqanmanta, fósiles nisqakuna kasqanmanta, hinallataq askha huk ruwaykunata allpapi rikusqamanta.

    Ejemplopaq, dinosauriokunaqa sapa kutim tarikunku sinchi qaqakunapa ukunpi, chaymi achka watakuna pasanman chay qaqamanta huk fósilllata hurqunankupaq. Ichaqa, ¿imaynatan chay sinchi qaqakuna ukhuman haykurqanku? Allin sut’inchanapaqqa, llamp’u t’uru paykunaq hawanman haykurqan, chaymantataq rumiyapurqan. Kay hinaqa manan maypipas kunan tiempopiqa pasanchu, ichaqa unu hunt’ay hina desgraciapiqa atikunmanmi karqan. Reparanapaqmi enteron pachapi yaqa 500 ñawpa tiempopi qelqakuna tarisqanku, chayman hinaqa Pachamamapi Millp’uq Paraqa karqanmi.

     Allin razonkunam chay desgraciata específicamente Diluvio nisqaman atribuinapaq, chaynallataqmi lamar quchapi sedimentokuna lliw teqsimuyuntinpi comun kasqan, chaytam qawachin qatiqnin citakuna. Ñawpaq kaq rimayqa, James Huttonpa, geología nisqamanta taytanpa, 200 wata masnin ñawpaqtaraq qillqasqanmantam:

Tukuchinanchikmi, allpapa lliw qatankuna (...) rit’iwan, gravawan ima ruwasqa kasqanmanta, chaykunam lamar quchapa ukunpi, crustáceokunapa conchasninwan hinaspa materia coralwan, allpawan, allpawan huñusqa kasqanmanta. (J. Hutton, Pachamamamanta yachay l, 26. 1785)

J. S. Shelton: Continentekunapiqa, mamaquchapi sedimentario qaqakunaqa aswan achkam, aswan mastarisqataqmi, llapan wakin sedimentario qaqakunamantaqa huñusqa. Kayqa hukninmi chay sasan chiqapkunamanta, chaymi sut’inchayta mañakun, tukuy imapa sunqunpi kasqanrayku, runapa kallpanchakuyninwan tupaq, geológico geológico nisqa ñawpaq pachapa tikrakuynin geografía nisqamanta hamut’ananpaq. (J. S. Shelton: Geología nisqamanta siq'isqa)

Huk rikuchiytaqmi chay Inundación nisqamantaqa, Himalaya, Alpes, Andes nisqakuna hina alto urqukunapi lamar quchamanta fósiles nisqakuna kasqan. Kaypin kashan cientificokunaq, geólogokunaq kikin libronkunamanta wakin ejemplokuna:

Beagle nisqa barcopi purishaspan kikin Darwinqa tarirqan Andino orqokunaq altonmanta fosilizado lamar qochapi conchakunata. Chaytam qawachin, kunan urqu kasqanqa ñawpaqpiqa yakupa ukunpim karqa. (Jerry A. Coyne: Miksi evoluutio on totta [Imaraykun evolución nisqa cheqaq], p. 127)

Urqukunapa patanpi qaqakunapa qallariyninpi imayna kasqanmanta allinta qawarinapaqmi razon kan. Aswan allinta rikukun Alpes nisqapi, norte nisqapi kaq cal Alpes nisqapi, zona helvetiana nisqa. Caliza rumiqa aswan hatun qaqa materialmi. Kaypi qaqata qawarispaqa qaqa qaqakunapi utaq urqupa puntanpi - sichus chayman wicharinanchik kallpayuq kaptinchikqa - qhipamanmi tarisun uywakunapa puchunkunata, uywakunapa tullunkunata, chaypi. Sapa kutinmi sinchita dañasqa kanku ichaqa atikunmi tariyta reqsisqa pedazokunata. Llapan chay fósiles nisqakunaqa cal conchas otaq lamar qochapi kawsaq animalkunaq esqueletonkunan. Chaykuna ukhupin kan amonitakuna espiral roscado, astawanqa askha iskay cáscara almejakuna. (...) Ñawinchaq runaqa kaypiqa tapukunmanmi ima ninantaq urqukuna achka sedimentokuna hapisqan, chaykunatapas tarikunmanmi lamar quchapa ukunpi estratificasqa. (p. 236.237 "Muuttuva maa", Pentti Eskola)

Harutaka Sakai, Kyushu llaqtapi Japón hatun yachaywasimanta, achka watakunañam Himalaya urqukunapi kay mamaquchapi kawsaqkunata maskan. Paywan qutunwanqa Mesozoico pachamanta tukuy acuariota listapi churarqanku. Lamar quchapi mana allin liriokuna, kunan lamar quchapi chuspikunawan, quyllurkunawan ayllukuna, qaqa pirqakunapim tarikunku, lamar quchamanta kimsa kilumitru masnin. Amonitakuna, belemnitakuna, coralkuna, planctonkunapas urqukunapa qaqakunapim fósiles hina tarikun (...)

   Iskay kilómetro alturapi geólogos nisqakunan tarirqanku kikin lamar-qochaq saqesqan rastrota. Ola hina qaqa hawanqa tupanmi pisi yakuyuq olakunamanta ritipi qipaq formakunawan. Everest orqo patamantapas tarikunmi q’ello caliza rumikuna, chay rumikunaqa unu ukhupin hatarirqan mana yupay atina lamar-qochapi uywakunaq puchunmanta. ("Maapallo ihmeiden planeetta", p. 55)

¿Imaynatataq chaninchanki kay Pachapi millonnintin watakuna kawsay kasqanmanta?

Iskay imakunam hatarichisqa kachkan, chaykunam millonnintin watakuna pruebapaq churakun: qaqakuna radiactiva tupuy hinaspa estratificación nisqapa ritmin. Tarikurqanmi mana mayqenninkupas chay unay tiempo cheqaq kasqanta rikuchisqankuta. Rumikunapi ruwasqa tupuykunapi sasachakuyqa, hunt’asqa musuq rumikunapiqa ususi elementokunañam kachkan, chaymi mawk’a rikchakun. Nitaqmi estratos nisqakunaqa millonnintin watakunamantaqa rimanchu, ñawpaq pachapaq qhawarisqa estratokunapi runaq kaqninkunata, runaq puchunkunatapas tarisqankurayku, kunan pachakunapipas estratokuna usqhaylla huñukusqanmanta pruebakuna kasqanrayku. Millonnintin watakunaqa facil-llatam iskayrayanapaq chayna kaqkunata qawaspaqa.

    ¿Ima nisunmantaq kay pachapi kawsay rikch’aymanta? Sapa kutim niwanchik naturalezamanta programakunapi, escuela librokunapi hinaspa hukkunapipas, pachak millon watakunañam kay pachapi sasachakuyniyuq kawsay kasqanmanta. ¿Allinchu kay piensaypi confianapaq? Kay asuntopiqa kay puntokunatan allinta qhawarinayki:

Manan pipas yachayta atinmanchu fósil nisqakunaq edadninta . Ñawpaqtaqa, fósiles nisqakunatan qhawarina. Paykunallam ñawpaq kawsaymanta puchuq kanku, manataqmi huk materialta tarinchikchu.

     Ichaqa, ¿atikunmanchu chay fósiles nisqamanta yachay hayk’a watayoq kasqankuta? ¿Atikunmanchu yachay huk fósil hukmanta aswan kuraq utaq aswan musuq kasqanmanta? Kutichiyninqa sut’inmi: manan kaytaqa yuyaymanayta atikunmanchu. Sichus ima fósilpas allpamanta t'oqosqa kanman, ahinataq dinosaurio tullu icha trilobita fósil, manan kanchu registro edadninmanta, hayk'aq kay pachapi kawsasqanmantapas. Chayna willakuykunataqa manam chaymantaqa musyachwanchu. Pipas huk fósil nisqa hoqariqqa chayta reparanmanmi. (Chay hinallataqmi kanman p.h. machaykunapi pinturakuna. Wakin investigaqkunan yuyaykunkuman chunka waranqa watayoq kasqankuta, ichaqa paykuna kikinkupas manan chay hina señalkunata rikuchinkuchu. Cheqaqtapuniqa pisi waranqa watayoqllaraqmi kankuman).

    Tukuy imapas kaptinpas, evolución nisqa teoría nisqapi huk aswan allin suposicionmi kay pachakunata riqsiyta atikunman. Kikin fósiles nisqakuna manaña ima willakuytapas willankuchu nitaq rikuchinkuchu chaypas, askha evolucionistakunan ninku hayk’aq kawsasqankuta yachasqankuta (tabla de fósiles de índice nisqa). Paykunaqa piensankum kay Pachapi amonitakuna, trilobitakuna, dinosauriokunapa, ñuñuq animalkunapa hinaspa huk kawsaqkunapa etapakuna exacto kasqanmanta definitiva informacionniyuq kasqankuta, manaña chaynataqa inferir atikunmanchu chaypas, fósiles nisqamanta hinaspa maypi kawsasqankumanta.

Kay Pachamamapiqa manan kanchu runapas, qaqakunamanta, fósilokunamantapas allinta yachaq, chaymi imaynapipas pruebayta atinman huk específico tipo de fósil cheqaqtapuni esencialmente aswan kuraq otaq aswan wayna kasqanmanta huk tipomanta. Huk rimaypiqa, manam pipas chiqaptapuni pruebayta atinmanchu Cámbrico pachamanta trilobita Cretácico pachamanta dinosauriomanta utaq Terciario pachamanta ñuñuq uywamanta aswan kuraq kasqanmanta. Geología nisqa yachayqa imapas, ichaqa chiqap cienciam. (12) .

Allpamanta fósiles nisqakunata t’oqospaqa, chay sasachakuyllataqmi mamut nisqamanta, dinosaurio nisqamanta ima. ¿Imaynatataq kay pachapi hukniray kayninku chaninchasqa kanman, iskayninkupa fosilninkuna allin kachkaptin, allpapa hawanpa hichpallanpi kaptin, sapa kuti tarisqankuman hina? ¿Imaynatataq pipas ninman dinosauriomanta fosilqa 65 millón wata machumanta otaq runaq fosilninmanta aswan kuraq kasqanmanta, iskayninku kaqlla allin kaptinku? Kutichiyninqa manan pipas chhayna willakuyniyoqchu. Pipas hukta niqqa imaginacionpa ladonmanmi rin.

     Chhaynaqa, ¿imaraykun Diospi mana creeq cientificokuna creenku dinosauriokunaq fosilnin 65 millón watallapas mamut fosilmanta aswan ñawpaq kasqanpi? Chaypa hatun razonninqa kanmi tabla de tiempo geológico nisqa, chaymi ruwasqa karqa siglo XIX nisqapi, chaymi unayña manaraq método radiocarbono nisqa utaq huk métodos de radioactividad nisqakuna inventasqa kachkaptin, ejemplopaq. Chay fósiles nisqakunaq edadninqa kay tiempo tabla nisqaman hinan yachakun, imaraykuchus Darwinpa teoría nisqa allin kananpaqmi yuyaykukun, hinallataq hukniray t’aqa especies nisqakuna hukniray pachakunapi kay Pachamamapi rikhurimusqanrayku. Chaymi creenku lamar qochapi kawsay qallarisqanmanta, chaymi qallariypiqa karqan huk simple célula primitiva, chaymantataq lamar qocha ukhupi uywakuna rikhurimurqan, chaymantataq challwakuna, chaymantataq unuq patanpi tiyaq sapokuna, chaymantataq reptilkuna, qhepamantaq pisqukuna, ñuñuq uywakuna ima. Evolucionqa kay ordenpin ñawparirqan, . hinaspapas chaypaqmi ruwakurqa gráfico de tiempo geológico nisqa 19 siglopi, chaymi kunankamapas kamachin Diospi mana creeq cientificokunapa fósiles nisqapa edadninmanta interpretacionninkuta. Paykunaqa manan huk justificacionniyoqchu kanku chay fósiles nisqakunaq edadninmantaqa.

   Chaynapim chay tabla de tiempo geológico nisqa pisi pisimanta evolución nisqa yuyaypi sayasqa kachkan, chaymi teoría de evolución nisqapaqqa precondición básica nisqa. Ichaqa sasachakuyqa manan hayk’aqpas pisi pisimanta evolución nisqa rikusqachu chay fósiles nisqapi, chaymi pruebanman tabla geológica nisqa allin kasqanmanta. Allin reqsisqa Diospi mana iñiq Richard Dawkins runapas Sokea Kelloseppä (s. 240.241, The Blind Watchmaker) nisqa libronpi kaqllatan reqsikurqan: “ Darwinmantapachan evolucionmanta yachaqkuna yachanku tiempopi ordenpi churasqa fósiles nisqakuna mana huk serie huch’uy cambiokunachu kashasqanmanta. ” Chaynallataqmi, ancha riqsisqa Diospi mana iñiq paleontólogo Stephen Jay Gould sutiyuq runapas nirqa: “Manan imaynapipas pisichayta munanichu pisi pisimanta evolución nisqa qhawariypa atiyniyoq kayninta. qaqakunapiqa manan hayk’aqpas ‘qhawasqa’ kasqanmanta rimayta munani”, nispa. (13).

   ¿Imamantataq nisunman? Mana pisi pisimanta wiñariy kaptinqa, tapukunmanmi chay gráfico de tiempo geológico nisqapa edad nisqa yupayninkuna, chaynallataqmi imahina huñusqa especies nisqakuna hukniray pachakunapi Pachamamapi rikurimusqanmanta suyakuypas. Chayna yuyaykunapaqqa manan imapaqpas valenchu. Aswanpas aswan allinmi kanman llapa ñawpaq huñusqa especiekuna qallariypiqa huk pachallapi kay pachapi kasqankuta, ichaqa hukniray compartimiento ecológico nisqakunallapi kasqankuta, wakinqa lamar qochapi uywakuna kasqankurayku, wakintaq allpapi uywakuna, wakintaq chawpipi kasqankurayku. Chaymantapas, wakin rikch'aqkunam, ahinataq dinosauriokuna, trilobitas nisqakunapas, iskaynintinmi fósiles de índice nisqa hina qhawasqa, chinkapunku. Manan imaraykupas creenachu wakin especiekunaqa aswantaqa hukkunamanta aswan kuraq otaq aswan wayna kasqankuta. Manam chayna tukupayqa ruwakunmanchu fósiles nisqamantaqa.

    Kawsaq q'upakuna - millonnintin watakuna ñawpaqta wañusqa kawsaqkuna, kunan pacha kawsachkaqta tarisqa - millonnintin watakuna mana confianapaq kasqanmanta pruebapas. Chiqaptaqa pachakninpim chayna fósiles nisqakuna kan. Alemaniamanta yachaq Dr Joachim Schevenpa museonpiqa 500 masnin ejemplokunam kachkan kay laya kawsaq fósil nisqamanta. Huk ejemplon kanman coelacanth nisqapas, chaymi creerqanku 65 millón wata ñawpaqta wañupusqanmanta, chaymi dinosauriokuna wañupusqan tiempollapi. Ichaqa kay challwataqa kunan tiempopi kawsashaqta tarirqanku, chhaynaqa, ¿maypitaq 65 millón wataña pakakushan? Huk akllakuypas, aswan yaqapaschá, millonninpi watakuna mana hayk’aqpas kasqan.

¿ Imanasqataq millonnintin watakuna ñawpaqtaqa dinosauriokunaqa mana kawsarqakuchu ? Ñawpaq parrafokunapim qawachirqa chay fósiles nisqakuna hayka watayuq kasqanmanta mana yachay atikusqanmanta. Nitaqmi pruebasqachu kanman trilobites, dinosaurios otaq mamutes nisqakunaq fosilninkuna, ejemplopaq, edadninkupi hukniray kasqankuta. Chaypaqqa manan kanchu prueba científica nisqapas, ichaqa kay especies nisqakunaqa yaqapaschá huk kutillapi kay pachapi kawsarqanku, ichaqa imaymana compartimiento ecológico nisqakunallapin, imaynan kunanqa kantaqmi zonas marinas, pantanos, altos y orqos nisqakuna uywankuwan, yurankuwan ima.

    ¿Ima nisunmantaq kay pachapi millonninpi watakuna kawsakuymanta, imaynan sapa kutilla willawanchis naturalezamanta programakunapi otaq huk fuentekunapipas? Kay asuntoqa aswan allintam asuykukun chay método radiocarbono nisqawan, chaymi tupuyta atinman muestra orgánica nisqapa edadninta. Huk tupuykuna radiactivo nisqawanqa qaqakunamantam rurakun, ichataq radiocarburo nisqawanmi chiqap tupuykunata rurakunman fósiles nisqamanta. Kay sustanciapa kuskan kawsaynin oficialqa 5730 wata, chayrayku mana imapipas 100.000 watamantaqa rikurinanchu.

    ¿Ima nisunmantaq dinosauriokunamanta? Kay suyupi aswan hatun rimanakuyqa dinosauriokunamantam. Paykunaqa runakunamanmi interesankuman hina, paykunawanmi millonninpi watakuna kay pachapi kasqankuta chaninchanankupaq kallpachakurqanku. Paykunaqa evolucionmanta evangelistakunan kanku, millonnintin watakunamanta rimaspaqa necesario kaqtinmi uywanku.

   Ichaqa, ichaqa. Rikusqanchikman hinaqa, dinosauriokunapa edadninqa 1800 watakunapi huñusqa gráfico de tiempo geológico nisqapim kachkan, chaymi achka kutita mana allin kasqanmanta tarikun. Manam cientificokunapa pruebanqa kanchu dinosauriokuna aswan kuraq kasqankumanta, ejemplopaq, mamutkunamanta hinaspa huk chinkasqa animalkunamantapas. Kaypiqa iskay kimsa sasan qawaykunam kachkan, chaykunam qawachin millonnintin watakuna ñawpaqtaraq dinosauriokuna mana chinkasqankuta, kunan tiempopi achka rikchaq animalkunapas paykunawan kuska kawsasqankuta.

• Kunan pacha rikch’aqkunaqa dinosauriokunawan kuska kawsarqanku. Evolución nisqamanta yachaqkunaqa sapa kutillanmi rimashanku dinosauriokunaq tiemponmanta, evolución nisqa teoría nisqanman hina, hukniray t’aqa animalkuna hukniray tiempopi kay Hallp’api rikhurimusqanpi yuyaykusqankurayku. Ejemplopaq, piensanku pisqukunaqa dinosauriokunamanta hamusqankuta, chaymi dinosauriokunaqa pisqukunamanta ñawpaqtaraq kay pachapi rikurimurqaku. Chaynallataqmi piensanku punta kaq ñuñuq animalkunaqa dinosauriokunapa tiempon tukunankama mana kay pachapi rikurimusqankuta.

    Ichaqa, dinosaurio pacha nisqa rimayqa pantachiqmi, dinosaurio estratos nisqamanta tarisqaku exactamente kikin especiekuna kunan pachakunapi hina: tortuga, cocodrilo, rey boa, ardilla, castor, tejón, erizo, tiburón, yaku chupa, cucaracha, abeja, mejillones, coral, cocodrilo, caimán, kunan pacha pisqukuna, ñuñuq uywakuna. Ejemplopaq, dinosauriokunamantan p’isqokuna hamusqankuta creenku, ichaqa kunan tiempopi hinan dinosauriokunaq estratonkunapipas tarirqanku: lorokuna, ankakuna, drakekuna, loonkuna, flamencokuna, lechuzakuna, pingüinokuna, qocha patapi pisqukuna, albatros, cormoranes, avocetos nisqakuna. 2000 watapaqqa pachak masnin imaymana kunan pacha pisqukunapa fosilninkunam Cretácico nisqa estratos nisqamanta registrasqa karqa. Kay tarisqankumanta, willasqa kanku p.h. Carl Wernerpa “Fósiles Vivos” nisqa liwrunpi. 14 wata, dinosaurio pachamanta pacha fósiles nisqamanta investigacionta ruwarqa, literatura profesional paleontológica nisqawan riqsinakurqa, hinaspa enteron pachapi 60 museokunata ciencias naturales nisqamanta watukurqa, chaypim yaqa 60.000 fotokunata hurqurqa. Dr Werner nisqa:"Museokunaqa manan rikuchinkuchu kay kunan pacha pisqukunaq fosilninkunata, nitaqmi dinosauriokunaq pachankunata rikuchiq imaymanakunapichu dibujanku. Pantasqallan. Básicamente, maypachachus huk T. Rex otaq Triceratops nisqa museo rikuchiypi rikuchikun chayqa, ankakuna, loonkuna, flamencokuna, otaq wakin kay kunan pacha pisqukuna, chaykunatan tarirqanku dinosauriokunawan kaq estratokunapipas. Ichaqa manan chaychu pasakun. Manam haykapipas rikurqanichu anka dinosaurioyuqta museo de historia natural nisqapi, ¿aw?, ¿huk lechuza? ¿Huk loro?”, nispa.

   ¿Imamantataq yachasunman? P’isqokunaqa cheqaqtapunin dinosauriokunaq tiempollanpi kawsarqanku, manan imaraykupas creenanchischu chaymantaqa chunka millón watakuna kanman nispa.

    ¿Ima nisunmantaq ñuñuq uywakunamanta? Wakin yupaykunaman hinaqa, 432 ñuñuq uywakunapas dinosauriokunawan kuska kawsasqankutam tarirunku ( Kielan-Jaworowska, Z., Kielan, Cifelli, RL, hinaspa Luo, ZX, Mammals from the Age of Dinosauurs: Origins, Evolution and Structure, Columbia University Press, NY, 2004) . Chaynallataqmi, dinosaurio tullukunata tarirunku caballo, waka, oveja tullukunaman rikchakuq tullukuna ukupi (Anderson, A., Turismoqa tiranosauriomanmi urmaykun, Nature, 1989, 338, 289 / Dinosaurioqa yaqapaschá ch’inlla wañurunman tukuy imamanta, 1984, New Scientist, 104, 9.) , chaymi dinosauriokunapas, ñuñuq uywakunapas chaypi yacharqakuchá kikin pacha .

   Chaymantapas, Carl Werner sutiyoq runawan videopi entrevistasqanpin, payqa Utah llaqtapi Museo de Prehistoria nisqapi curador doctor Donald Burge sutiyoq runan sut’incharqan: “ Yaqa llapa dinosauriokunaq t’oqosqaykupin tarinchis ñuñuq animalkunaq fosilninkunata. Chunka tonelada bentonita t’uruyuqmi kanchik, chaypim kachkan ñuñuq animalkunapa fosilninkuna, chaykunatam huk investigadorkunaman qunapaq ruwaypi kachkanchik. Manataqmi mana importanteta tarisunmanchu, aswanpas kawsay pisilla kasqanrayku, manataqmi mamaliakunapichu especializasqa kani: reptilkunapi, dinosauriokunapipas especializasqa kani”. Kay laya qawariykunaqa qawarichinmi llapallan uywa huñukunamanta especies nisqakuna tukuy pacha huk kutillapi kawsasqankuta, ichaqa hukniray compartimientos ecológicos nisqakunallapim. Wakin rikch'aqkunam, ahinataq dinosauriokuna, chinkasqañam. Kunan pachapas, especies nisqakunam wañuchkanku.

• Llampu aychakunaqa pisi pachamantam rimachkan . Ñawpaqtaqa nirqankun dinosauriokunaq hayk’a tiemponmanta yachasqankuqa aswantaqa XIX siglopi geológico tiempomanta tabla nisqapin kashan, chaypin creenku 65 millón wata ñawpaqtaraq dinosauriokuna chinkapusqankuta.

   Dinosauriokunap q'apayninkunapas ismusqa q'apayniyuqmi. Jack Horner sutiyoq cientifico runan evolución nisqa teoría nisqapi creen, paymi nirqan dinosauriokunaq fosilninkunata tarisqankumanta hatun sitiomanta “Hell Creek llaqtapi llapa tullukuna asnashasqanmanta”. ¿Imaynatataq tullukuna chunka millon watakuna pasaruptin asnarunman? Chayna machuña kaptinkuqa, chiqapmi kunankamaqa llapa asnaynin saqirunman karqa.

    ¿Imatan investigaqkuna ruwananku? Aswan allinmi kanman chay gráfico de tiempo geológico nisqa 19 siglopi ruwasqa kaqta saqispa chay fósiles nisqapi chiqanmanta yuyaymanay. Sichus chaykunapi puchunraq llamp’u aychakuna, proteínakuna, ADN, radiocarbono nisqakuna chayqa, manan millonninpi watakuna tapukuychu kanman. Chay sustanciakuna fósiles nisqapi kasqanqa pisi pachallatam qawarichin. Chaykunaqa allin métricas nisqakunam, fósiles nisqapa edadninta yupanapaq.

• Dragonkunamanta willakuykuna. Askhan ninku runaqa mana dinosauriokunawan kuskachu kawsasqanmanta. Ichaqa runakunaq costumbrenpiqa chunka-chunka dragonkunamantan rimakun. Dinosaurio sutitaqa Darwinpa tiemponpi kaq Richard Owenmi 1841 watapi paqarichirqan, ichaqa pachak watakunañan dragonkunamanta willanku. Kaypi wakin rimaykuna kay temamanta:

Leyendakunapi dragón nisqakunaqa, admirakuypaqmi, ñawpaqpi kawsaq chiqap uywakuna hina. Paykunaqa rikchakunmi hatun reptilkunaman (dinosaurios) manaraq runa rikurimunanmantaraq chay allpata kamachikuq. Dragonkunataqa yaqa llapanpim qawaqku mana allin hinaspa chinkachiq hina. Sapa nacionkunam cuentokunapi paykunamanta rimaqku. ( El Enciclopedia del Libro Mundial, 5 vol., 1973, s. 265)

Grabasqa historia qallarisqanmantapachan dragonkuna tukuy hinantinpi rikhurimurqanku: ñawpaq Asiriamanta Babiloniamanta willakuykunapi civilización wiñasqanmanta, ñawpa Testamentopi judiokunaq historianpi, Chinaq Japón nacionpa ñawpaq qelqankunapi, Grecia, Roma, ñawpaq cristianokunaq mitologíankunapi, ñawpa Américaq metaforankunapi, África, Indiamanta mitokunapi. Sasam tariy huk sociedadta, mana dragonkunata churarqachu legendario historianpi...Aristóteles, Plinio huk qillqaqkunapas chay clásico pachamantam nirqaku dragón willakuykunaqa chiqap kaqpi hapipakusqanmanta, manam imaginacionpichu. (14) .

Bibliapipas askha kutitan riman dragón sutita (ejemplopaq Job 30:29: Dragonkunaq wawqenmi kani, lechuzakunaq compañerontaqmi kani). Chaymanta rimaspaqa, Stephen Jay Gould sutiyoq cientificomantan tarisunman chay temamanta sumaq rimayta. Paymi repararqa Jobpa libronpi Behemothmanta rimaptinqa, kay willakuypa tupaqnin animalqa dinosaurio kasqanmanta ( Pandans Tumme , s. 221, Ordfrontsförlag, 1987). Evolucionmanta yachaq kaspanmi creeran Job librota qelqaqqa tarisqanku fósilkunamanta yachayninta tariran. Ichaqa, kay Bibliapi aswan ñawpaq librokunamanta hukninmi sut’ita riman kawsaq animalmanta (Job 40:15 Qhawariy, kunanqa behemoth, qankunawan ruwasqay; pastotan mikhushan toro hina...).

   Dragonkunapas arte nisqapipas rikurinmi (www.dinoglyphs.fi). Dragonkunapa rikchayninkunatam qillqarqaku, ahinataq awqanakuy escudokunapi (Sutton Hoo) hinaspa iglesiakunapa pirqa adornokunapi (ahinataq S. S. Mary hinaspa Hardulph, Inglaterra). Ñawpa tiempopi Babilonia llaqtapi Isttar punkupi, torokuna, leonkuna ima, dragonkuna rikuchisqa kachkan. Ñawpaq Mesopotamia cilindro sellokunapiqa, yaqa kunka hina chupayuq dragón nisqakunam rikurin (Moortgat, A., The art of ancient Mesopotamia, Phaidon Press, London 1969, pp. 1,9,10 y Plate A.). Vance Nelsonpa Dire Dragons nisqa liwrunaswan ejemplokunata willan. Kay libropi admirakuypaq kaqqa, dragonkunamanta/dinosauriokunamanta ñawpaq dibujokuna kasqanmi, chaynallataqmi kunan tiempopi evolucionistakunapa kikinku dinosaurio tullukunamanta dibujo ruwasqankupas. Kikin ñawinchaq runakunapas tupachinkumanmi ñawpaq obras de arte nisqakunaq rikch’akuyninta, hinallataq tullukunaq hawanpi siq’isqa siq’ikunatapas. Chay rikchakusqankuqa sutillam qawakun.

   ¿Ima nisunmantaq chino zodiaco nisqamanta? Dinosauriokuna cheqaqtapuni dragón kasqankumanta allin ejemplon kay horóscopo, chaytaqa reqsikun pachak watakunaña kasqanmanta. Chaymi China nacionpi zodiaco nisqapi 12 animalkunaq señalninkuna 12 wata ciclokunapi yapa-yapamanta ruwakuqtinqa 12 animalkuna chaypi kashanku. Paykunamanta 11 kunan pachakunapipas riqsisqa: rata, toro, tigre, liebre, mach’aqway, caballo, oveja, mono, gallo, allqu, kuchi ima. Aswanmi 12 kaq animalqa dragón, kunan tiempopiqa manan kanchu. Allin tapukuyqa kaymi: sichus chay 11 uywakuna cheqaq animalkuna karqanku chayqa, ¿imaraykutaq dragón kanman huk excepción hinallataq huk criatura mítica? ¿Manachu aswan allin kanman huk kutipi runakunawan kuska kawsasqanmanta, ichaqa askha animalkuna hina chinkapusqanmanta yuyaykuy? Allinmi hukmanta yuyariy, dinosaurio nisqa simitaqa 19 siglollapin Richard Owen paqarichirqan. Manaraq chayta ruwachkaspaqa pachak watakunam dragón sutiwan rimaqku. 

¿Imaynatataq evolución nisqa yachachikuyta chaninchanki?

Evolución nisqa yachachikuyqa Diospa kamasqan llank’aypa contranpin kashan. Kay teoría, Darwinpa churasqan, yuyaykun tukuy imapas qallarirqan huk huch’uy célula madrewan, chaymantataq millonninpi watakunapi aswan sasachakuyniyoq formakunaman tukupurqan.

   Ichaqa, ¿cheqaqchu Darwinpa yachachisqan? Chayqa pruebasqa kanman prueba práctica nisqawan. Kaypin kashan wakin importante puntokuna.

1. Kawsaypa nacesqanqa sapallanmi mana pruebasqachu . Manaraq kawsay wiñachkaptinqa, kananmi. Ichaqa kaypim kachkan Darwinpa teoría nisqapa punta kaq sasachakuynin. Lliw teoría nisqapas manan teqsinchu, kawsayqa manan sapallanmanta hatarinmanchu, ñawpaqpi nisqanchis hina. Kawsayllam kawsayta apamunman, manataqmi kay kamachikuymantaqa huk excepcionta tarirqakuchu. Kay sasachakuyqa tarikunmi sichus pipas qallariymanta tukukuykama huk ateo modelo de explicación nisqaman hap’ipakun chayqa. 

2. Radiocarbonoqa unay tiempopi yuyaykusqankutan mana cheqaqtachu qhawarichin . Huh sasachakuyqa radiocarburo nisqa tukuy pachakunapa fósiles nisqapi, carbón nisqapipas kasqanmi, chaykunaqa millonnintin watayuhmi qawarisqa (Lowe, DC, Problemas asociadas con el carbón como fuente de material de fondo libre de 14C, Radiocarbono 31 (2): 117-120, 1989). Radiocarburo nisqapa kasqanqa waranqa waranqa watakunallamantam rimachkan, chaymi niyta munan manaña tiempo puchunchu chay suyasqa wiñariypaq. Chayqa Darwinpa teoría nisqapaqmi hatun sasachakuy, evolución nisqamanta rimaqkuna millonninpi watakuna necesario kasqanpi creesqankurayku.

3. Cámbrico nisqa phatayqa evolución nisqatan mana cheqaqtachu rikuchin . Ñawpaqtaqa nirqankun imaynatas Cámbrico nisqa phatayqa evolución sach’ata mana cheqaqchu kasqanmanta (chay yuyaykunku chay célula madre simple nisqa aswan aswan mosoq kawsaykunaman tukupusqanmanta). Icha kay sachaqa uma muyusqa. Datos fósiles nisqakunam qawarichin qallariymantapacha complejidad nisqapas, especie riqueza nisqapas chaypi kasqankuta. Kayqa kamay modelo nisqawanmi tupan.

4. Mana kuskan wiñasqa sentidokuna, órganokuna ima . Sichus evolución nisqa yachachikuy cheqaq kanman chayqa, millonnintin mosoq evolucionaq sentidokuna, makikuna, chakikuna otaq cuerpoq huk partenkunaq qallariyninkuna naturalezapi kanan. Aswanpas chay cuerpoq partenkunaqa listoñan kashan, allintataqmi llank’ashanpas. Richard Dawkins sutiyoq allin reqsisqa Diospi mana creeq runapas reqsikullantaqmi kunankama estudiasqa llapa especiekuna, llapa órganokuna ima ruwasqankupi allin kasqankuta. Chayna qawayqa manam allintachu tupan evolución nisqa teoría nisqawan, ichaqa allintam tupan kamaypa modelonman:

Realidad nisqa qhawariykunapi sayasqaqa, sapa especie, sapa órgano nisqa ima especie ukhupi kunankama qhawarisqa, allinmi ima ruwasqanpi. Pisqukunapi, abejakunapi, murciélagokunapipas raprankunaqa allinmi phawayta. Ñawikunaqa allin rikuqmi. Raphinkunaqa fotosíntesis nisqapi allinmi. Huk planetapim kawsanchik, chaypiqa yaqapaschá chunka millon especiekunawan muyurisqa kanchik, llapankum sapakamamanta qawachinku huk sinchi ilusión kasqankuta, chaymi rikchakuq ruwasqa kasqanmanta. Sapa rikchaqmi allinta tupan sapaq kawsayninman. (15) .

Ñawpaq rimasqanpin Dawkinsqa indirectamente reqsikun yuyaysapa diseño kasqanmanta, yuyaypiña chayta negaspapas. Ichaqa pruebakunan sut’ita rikuchin allin yuyaywan ruwasqa kashasqanmanta. Chaywan tupaq tapukuyqa kaymi; ¿Llank’anchu? Chayqa, tukuy ima llamk’aptinqa, juk estructura funcional nisqamanta, inteligente diseño nisqamanta ima kachkan, chay estructuraqa mana sapallanqa rikhurinmanchu karqa.

    Ejemplopaq, Lahti llaqtapi Jari Litmanen sutiyoq futbolistaq estatua kaqtinqa, llapa Diospi mana creeq runakunan reqsikunku allin yuyaywan ruwasqa kashasqanmanta. Paykunaqa manan creenkuchu kay estatua kikinkumanta nacesqanpi, aswanpas creenkun nacesqanpi yuyaysapa diseñopi. Ichaqa hark’ankun kawsaqkunapi yuyaysapa ruwaykunata, chaykunaqa askha kuti aswan sasachakuyniyoqmi, chaymi kuyuyta atin, mirayta atin, mikhuyta atin, munakuyta atin, huk sentimientokunatapas sienteyta atin. Kayqa manan ancha allin razonamientochu.

5. Fósiles nisqakunaqa evolución nisqatan mana cheqaqtachu rikuchin . Ñam qawarichikunña, mana pisi pisimantachu fósiles nisqapi wiñasqanmanta. Stephen Jay Gould, huk runakunapas nirqanku: “Manan imaynapipas pisichayta munanichu pisi pisimanta evolución nisqa qhawariypa atiyniyoq kayninta. qaqakunapiqa manan hayk’aqpas ‘qhawasqa’ kasqanmanta rimayta munani”, nispa. (16). Chaynallataqmi, huk achka hatun paleontólogos nisqakunapas riqsikurqaku pisi pisimanta evolucionqa mana sutillachu fósiles nisqapi, Darwinpa teoría nisqapa premisa básica nisqa kaptinpas. Chay registro fósil nisqa mana hunt’asqa kasqanmanta rimaypas manañan invocakunmanchu. Manañam chaynachu, pachak millonllapas allpamanta t’oqosqa kasqanrayku. Sichus kay materialpi mana pisi pisimanta wiñariy nitaq chawpi formakuna kanchu chayqa, nitaqmi pampapi saqisqa materialpipas. Kay rimaykunam qawachin imaynatam chawpi kaq formulariokuna faltan:

Musphaymi chay material fósil nisqapi ch’usaqkuna huk chikan kayninqa: llapa importante cheqaskunamantan faltan fósiles nisqakuna. (Francis Hitching, Jirafapa kunka , 1982, p. 19)

Ñawpa pachapi maykamaña riptinchikpas, chay ñawpaq kay pachapi kawsaq uywakunapa fosilninkunapa serienpi, manam tarinchikchu nitaqmi tarinchikchu uywakunapa rikchayninpa rastrollantapas, chaykunaqa kanmanmi hatun huñukunawan phylawan chawpi kaq formakuna... Uywakunapa hatun huñunkunaqa manam hukllawakunkuchu. Qallariymantapachan kaqlla kanku, hinallataqmi kashanku... Nitaqmi tarisqachu huk uywa mana kikinpa fílum nisqapi churayta atiq nitaq hatun huñupas chay ñawpaq estratificado qaqa layakunamanta... Kay perfecta falta de formas intermedias nisqa hatun huñu uywakuna ukhupiqa huk formallapin interpretasqa kanman... Sichus munasunmanchu hechos nisqakunata hap’iyta imayna kasqanman hina chayqa, creenanchismi mana hayk’aqpas chay hina chawpi formakuna kasqanmanta; huk rimaypiqa, kay hatun huñukunaqa qallariymantapachan kaqllata tupanku.(Austin H. Clark, Musuq evolución, 189 paginapi)

¿Imamantataq yachasunman? Darwinpa teoría nisqataqa rechazananchismi fósiles nisqamanta, imaynan kikin Darwinpas chay tiempopi tarisqa fósil nisqamanta willakuykunapi nisqa hina: “Pikunachus creenku chay narrativa geológica nisqa aswan pisi hunt’asqa kasqanpi, cheqaqtapunin rechazanqaku teoría nisqayta” (17).

6. Natural akllaypas mirachiypas manam ima musuqtapas paqarichinchu . Darwinqa On the Origin of Species nisqa libronpim rimarirqa evolucionpa qipanpi natural selection kasqanmanta. Payqa huk ejemplopaqmi churarqa runapa akllakuyninta, chaymi mirachiyta, chaynallataq imaynatam chaywan uywakunapa rikchayninpi influenciayta atikun.

    Ichaqa, natural selección nisqawan, runa akllaywan ima sasachakuyqa, mana musuq imatapas unanchasqankuraykum. Paykunaqa imapas kasqanmantallam akllanku , chaymi mawka . Wakin rasgokunatan astawan kallpachasunman, kawsasunmantaqmi, ichaqa manan kawsakuyllachu mosoq willakuykunata paqarichimun. Kaq kawsaqqa manañam hukman tikrakunmanñachu.

   Chaynallataqmi variación nisqapas rikurin, ichaqa wakin limitekunallapim. Chayqa atikunmi uywakuna, yurakuna ñawpaqmanta programasqa kasqankurayku, chaywanmi modificación nisqapas, mirachiypas atiyniyuq. Ejemplopaq, mirachiyqa allqoq chaki sayaynintan afectanman otaq yurakunaq sayaynintapas imayna kaynintapas, ichaqa mayninpiqa huk límite nisqawanmi tupanki, manataqmi chaymanta aswan karumanchu rinki. Mana musuq especies nisqakunam lluqsimunchu nitaqmi musuq willakuypa señalninkunapas kanchu.

Uywaqkunam tarinku iskay kimsa miray refinamiento ruwasqamanta, huk extremo límite nisqaman chayasqa kasqanmanta: kay puntomanta aswan ñawpaqman puriyqa manam atikunmanchu, manataqmi musuq especiekuna kamasqachu. (...) Chayrayku, miraymanta pruebakunaqa evolución nisqa teoría nisqatan cancelanku, manan chayta yanapankuchu. (Llamada, 3.7.1972, p. 8,9)

Huk sasachakuytaqmi genética nisqapi wakcha kay. Modificación y adaptación nisqa ruwakusqanman hinan chinkapun wakin qhapaq herencia genética nisqa, ñawpaq ñawpa taytakunaq kasqan. Aswan achka organismokuna especializasqa kaptinkuqa, ejemplopaq, mirayrayku utaq diferenciación geográfica nisqarayku, aswan pisim hamuq pachakunapi variación nisqa kan. Evolucionmanta trenqa aswan tiempota pasasqanman hinan mana allin ñanman rin. Chay herencia genética nisqa wakcha, ichaqa manan mosoq especies básicas nisqakunachu lloqsimushan.

7. Mutaciones nisqakunaqa manam musuq willakuykunatachu, musuq laya órgano s nisqakunatapas paqarichimun. Evolución nisqamanta rimaspaqa, evolucionmanta rimaqkunan allinta ninku chay pasasqanmanta. Chayqa evolucionwan ima ninanmantan rimashan. Sichus ordinario variación nisqamanta, adaptación nisqamanta tapukuy kanman chayqa, evolucionmanta rimaqkunan allinta ninku chayta qhawarisqankumanta. Chaypaqmi allin ejemplokuna evolucionmanta yachaqkunapa kikin qellqankupi kachkan. Aswanpas, ñawpaq célula -runa nisqa yuyayqa mana pruwasqa yuyaymi, kunan pacha pachamamapi nitaq fósiles nisqapipas manam hayk'appas rikusqachu.

    Tukuy imaña kaptinpas, evolucionmanta yachaqkunam huk mecanismota tariyta munanku, chaywanmi explicanman huk célula primitiva simplemanta compleja formakunaman wiñasqanmanta. Chayta yanapanankupaqqa mutacionkunawanmi yanapachikurqaku.

    Ichaqa, mutaciones nisqakunaqa huk ladomanmi pusanku wiñayninpi. Paykunaqa degeneranku, chaymi wiñayta urayman apanku. Sichus wiñayta ñawpaqman puririchinkuman chayqa, investigaqkunan waranqa-waranqa ejemplokunata rikuchinanku, chay mutacionkunata, wichayman wiñanankupaqpas, ichaqa manan chaytaqa atikurqanchu. Tikraykunaqa chiqapmi - raprakuna, chakikuna deformasqa, pigmento chinkachiy... - ichaqa manam sut'i ejemplokuna willakuy yapakusqanmantaqa qawarisqachu. Huk ladumantaq, experimentokuna mutación nisqawan tarisqa, mutantes nisqakuna ñawpaqtaqa kamasqa kasqankuta, chaykunaqa ñawpaqmantaña kachkanku. Chayman rikchakuq mutacionkunam experimentokunapi sapa kutilla ruwakun.

   Chiqamanta, chiqamanta wakin mutaciones allin kanman, ejemplopaq, venenoyuq pachamamapi utaq achkha antibióticos nisqayuq pachamamapi, ichaqa condicionkuna normalman kutiptinqa, chay mutaciones kaqwan runakunaqa mana normal condiciones kaqpiqa mana kawsankuchu. Huk ejemplon kanman anemia falciforme nisqa. Kay mutación kaqwan runakunaqa allinta ruwankuman kay malaria kaqwan, ichaqa huk sinchi unquy kay mana malaria kaqwan. Sichus kay mutación iskaynin tayta mamamanta herenciata chaskikun chayqa, chay unquyqa wañuypaqmi. Chaynallataqmi mutación nisqawan ñawinkuta chinkachiq challwakunapas yana machaykunapi kawsanmanku ichaqa manam normal kaptinkuqa. Otaq mutación nisqawan raphrankuta chinkachiq escarabajokunaqa wayrayoq islakunapin allinta kamachikunkuman, manan facil-llatachu lamar-qochaman phawanku, ichaqa huk cheqaskunapin sasachakuypi tarikunku.

    Chay lawmanta yachaq achka investigadorkunapas negankum mutacionkuna hatun cambiokunata apamunanta utaq musuq cambiokunata paqarichinanta. Kayqa rikuchikurqa kayhinata chunka watakuna experimentokuna mutación kaqwan kay plátano ch’uspikunawan chanta bacterias kaqwan. Kaypin kashan chay temamanta investigaqkunaq wakin rimasqanku:

Kay tiemponchispi waranqa-waranqantin mutacionkunata qhawarirqanku chaypas, manan sut’itachu tarirqayku maypichus mutación huk animalta aswan sasachakuyniyoq animalman cambianman karqan, mosoq estructurata ruwanman karqan otaq ukhu, mosoq adaptaciontapas ruwanman karqan. (RD Clark, Darwin: Ñawpaqmanta qhipamanpas , p. 131)

Yachasqanchik mutacionkuna – kawsaq pacha kamasqa kananpaq yuyasqa – llapanpiqa huk órgano chinkachiy, chinkay (pigmento chinkachiy, huk apéndice chinkachiy), utaq huk kachkaq órgano reduplicaciones. Manan imapipas ruwankuchu cheqaq mosoq otaq sapankata sistema orgánico nisqaman, imapas mosoq órganoq saphin hina otaq mosoq ruway qallariy hina qhawarisqa kananpaq. (Jean Rostand, Orión libro de evolución , 1961, 79 paginapi).

Entendikunanmi cientificokunaqa ancha kutichiq hinaspa hatun llikayuq kasqankuta, chaynapi willakuykunata yapaq mutacionkunata tarinankupaq. Yaqa llapan genéticos nisqakunan ñawinkuta kicharinku. - - Ichaqa manan convencisqachu kani huk sut’i ejemplopas kan huk mutación nisqamanta, chaymi mana iskayrayaspa willakuykunata paqarichinman karqan. (Sanford, J., Entropía genética y el misterio del genoma, Ivan Press, Nueva York, p. 17).

Tukuchiyqa, mutacionkunaqa manam evolución nisqap motorninchu kanman, nitaqmi natural akllaypas, imaraykuchus manam mayqinpas musuq willayta, musuq compleja estructurakunatapas paqarichinchu, chaytam "primordial célulamanta runaman" -teoría nisqa mañakun. Llapan descripcionkuna literatura evolutiva nisqapiqa allin ejemplokunam, ichaqa ejemplokunallam variacin nisqamanta, adaptacin nisqamanta ima, chaykunam kanman bacteriapa harkakuynin, pisqupa chupanpa sayayninpa variacionnin, insecticidakunaman kurukunapa harkakuynin, challwakunapa wiñayninpi cambiokuna llumpay challwasqankurayku, polilla pimentada nisqapa yana hinaspa llampu colorninkuna chaynallataq barreras geográficas nisqarayku tikrakuykuna. Tukuy kaykunaqa ejemplon imaynatas huk población kutichin pachamamapi cambiokuna kaqtin, ichaqa especies básicas nisqakunaqa sapa kutillanmi kaqlla kanku, manataqmi hukkunaman cambiankuchu. Bacterias bacterias hina qhipakunku, allqukuna allqu hina, misikuna misi hina, hukkunapas Modificación ruwakunpuni,

   Reparanapaqmi, Darwinpas On the Origin of Species nisqa liwrunpiqa manam ima ejemplotapas churarqachu especiekunapa tikrakuyninmanta, aswanqa ejemplokunallatam qawachirqa variación nisqamanta hinaspa adaptación nisqamanta grupos básicos ukupi. Paykunaqa allin ejemplon kanku, ichaqa manan astawanqa. Paykunaqa manan pruebankuchu "primordial célulamanta runaman" -teoría cheqaq kasqanmanta. Kikin Darwinmi huk cartapi nirqa: “Chiqaptaqa sayk’usqañam kachkani runakunaman willaspay, manam ninichu ima prueba directatapas huk especie huk especieman tikrakusqanmanta, chaynallataqmi creeni kay qawariyqa allin kasqanmanta aswantaqa achka fenómenos nisqakunata huñusqa hinaspa chayman hina explicasqa kasqanrayku” (18) . Chaynallataqmi kay citapiqa nin Darwinpa On the Origin of Species nisqa liwrunpiqa manam chiqap ejemplokunachu especiekuna tikrakusqanmanta:

"Ancha irónicom, huk libro, especiekunapa paqarimusqanmanta sut'inchasqanrayku riqsisqa, mana imapipas sut'inchasqanqa". (Christopher Booker, Times nisqapi columnista Darwinpa magnum opus nisqamanta rimaspa, On the Origin of Species nisqa libromanta) (19)

¿Imaynatataq chaninchanki runapa uraykamuyninta monoman rikchakuqkunamanta?

Evolución nisqap qallariyninmi, kunan pacha llapa rikch'aqkunaqa huk rikch'aq saphiyuq kayninmi: huk sanu célula madre nisqa. Chaynallataqmi kunan pacha runapaqpas. Evolucionmanta rimaqkunan yachachinku, ñawpaq kaq célulamanta hamusqanchista, chay célulaqa ñawpaqtaqa lamar qochapi kawsaq formakunamanmi tukupurqan, qhepa kaq llank’ay hinataq, runamanta ñawpaqtaraq kunan tiempopi monoman rikch’akuq runa ñawpa taytakunaman tukupurqan. Evolucionmanta yachaq runakunaqa chhaynatan creenku, ichaqa manan pisi-pisimanta evoluciontaqa rikukunmanchu fósiles nisqakunapi.

     Ichaqa, ¿cheqaqchu runaq paqarimusqanmanta evolución nisqa runakunaq entiendesqanku? Iskay importante razonkunatan resaltasun contranpi:

Kunan pacha runap puchuqninkunaqa mawk'a qatanakunapim evolución nisqa mana chiqapchu . Ñawpaq kaq razonqa sasan, chaymi kunan pacha runakunaq sut’i puchuqninkunaqa tarikun ñawpaq otaq aswan kuraq estratokunapipas, ñawpaq taytankupa puchuqnin hina, chaywanpas kunan pacha runakunaq puchunkunaqa aswan kuraq estratokunapin kashan, ñawpaq taytankumanta nisqankumantaqa. Kunan tiempopi runaq sut’i puchuqninkunata, kaqninkunatapas tarirqankun pachak millón watayoq hina qhawarisqa q’umir estratos nisqakunapipas.

    ¿Ima ninantaq kayqa? Niyta munan, kunan pacha runaqa kay pachapi kaq pachallapis rikhurisqanmanta, ñawpaq ñawpaq taytankunamanta ñawpaqtaraq rikhurisqanmanta. Manan imapipas atikunmanchu, miraykunaqa manan hayk’aqpas ñawpa taytankumanta ñawpaqtaqa kawsankumanchu. Kaypiqa sut’i rikukuq contradicción nisqa, chaymi mana allinpaq qhawarin runaq paqarimusqanmanta evolución nisqamanta sut’inchayninta.

   Kay qatiq citakunam kaymanta astawan willasunki. Allin reqsisqa cientificokunan reqsikunku kunan tiempopi runaq puchuqninkunata ñawpaq tiempopi estratokunapi sapa kutilla sut’ita tarisqankuta, ichaqa manan chaskirqankuchu nishuta moderno kasqankurayku. Chunka chunka chayman rikchakuq tarisqankutam tarirunku:

L. B.S. _ _ (20) .

R. S. Lull: ... Chayna tullukunapa puchunkunaqa sapa kutim rikurimun. (...) Mayqenpas, machuyaypa huk kamachikuyninkunata hunt’aptinkupas – machu capakunapi p’ampasqa kay, paykuna ukhupi uywakunaq puchunkuna rikhurimuy, hinallataq kikin grado fosilización nisqa, hukkunapas – manan suficientechu antropología física nisqapa kamachikuyninkunata hunt’anankupaq, imaraykuchus manan mayqenninkupas cuerponkupi ima rasgoyoqpaschu kanku, kunan tiempopiqa manan indio americanokunaq mana kanmanchu”, nispa. (21) .

Marvin L. Lubenowpas chay temamantan qelqarqan Myytti apinaihmisistä (Tullukuna ch’aqway) nisqa liwrunpi . Kay libropin pisillapi willarqan evolucionistakunaq kikin edadninkuta clasificasqankuta chay fósiles nisqakuna tarisqankumanta . Evolucionmanta qelqakunapi willasqa llapa tarisqankun churasqa kashan.

    Chaynallataqmi sasachakuylla rikurin kay evolucionistakunapa edad clasificacionninkunapipas: fósiles nisqakunam tarikun kay pachapa estratokunapi chaqrusqa hinaspa mana ima orden evolutivo nisqa kamachisqa. Manataqmi evolucionpa nisqanman hinachu tarikunku. Chay tarisqankuqa manam qawachinchu runa aswan sasan monoman rikchakuq ñawpaq taytakunamanta hamusqanmanta.

    Lubenow sutiyoq runan libronpi nin:

   (...) Qhepamanmi chayamurqan “P’unchay Fósil” nisqa cursoykumanta. Chay estudiantekunaqa informenkutan compañeronkuman willarqanku, hinaspan fósiles nisqakunata churarqanku evolucionistakunaq edadninman hina, clasificacionninkunaman hina. Chay t’aqakuna pisi pisimanta maychus kananpi t’aqakusqanman hinan estudiantekunaqa aswan sut’ita entienderqanku chay fósiles nisqakuna mana mana hark’asqallachu runaq evolucionninta pruebasqanmanta.

   Runapa evolucionnin chiqap kaptinqa, chay fósiles nisqakunaqa Sur monomanta pacha chirupim churasqa kanman, ima rikchaq Homo habilis , Homo erectus hinaspa ñawpaq Homo sapiens , tukupaypitaq kunan pacha Homo sapiens nisqaman(chayqa ñuqanchikmi, hatun sumaqllaña). Aswanpas chay fósiles nisqakunaqa kaypi chaypi churasqa kanqa mana ima sut’i orden evolutivo nisqayoq. Yachakuqkuna kikin evolucionistakunaq hayk’a tiemponpi, clasificacionninkuwanña utilizarqanku chaypas, paykunapaqqa sut’inmi rikukurqan chay fósil nisqa materialqa runaq evolucionninta aswan mana valeqman tukuchisqan. Ima discursopas otaq serie de discursokunapas manan admirakunapaqchu kanman karqan estudiantekunaq ruwasqanku estudio hinaqa. Manan imapas niyta atiymanchu karqan chay hina hatun efectota estudiantekunapiqa, imaynan q’ala cheqaq kaqpas kikin runaq fósil materialninmanta. (22) .

Fósiles nisqapiqa iskay qutullam: ordinario monos , kunan pacha runakuna . Nisqanchis hina, evolución nisqa teoría nisqapa premisa básica nisqanqa, runaqa monoman rikchakuq runakunamantam hamurqa, chaymi historiapa purisqanman hina aswan sasachakuyniyuq runakuna kay pachaman hamurqaku. Kay yuyayqa Darwinpa, pachanpi runakunaq yuyaykusqanmi karqan, XIX siglopi runa hina ñawpaq taytakunamanta pisillata tarisqaña karqan chaypas. Darwinpas compañeronkunapas qhepaman hallp’api tarikunankuta iñispa suyakuyllapin kasharqanku.

   Kunan tiempopipas runaq q’opakunata maskhasqankupipas chay hinatan creenku. Runakunaqa evolución nisqa yachachikuypi iñisqankuraykum, runapa ñawpaq taytankuna nisqankuta maskanku. Iñiyqa tukuy ima ruwasqankupin yanapan. Otaq mana iñiyniyoqchu kankuman karqan monoman rikch’akuq ñawpaq taytakunamanta runaq evolucionninpi chayqa, manan maskhanankupaq hinachu kanman kallpachasqankuqa.

    ¿Imatan chay tarisqankuqa rikuchiran? Paykunaqa manan evolución nisqa yachachikuyta yanapaqkunataqa aswan allinpaq qhawarinkuchu. Yaqa ima tarisqankupipas manam acuerdopichu kanku, chaymantapas tarisqankupiqa sutillam qawakunman: tukupaypiqa iskay huñullam kan: sutillam monoman rikchakuq runakuna hinaspa comun runakuna. Kay rakinakuyqa puririnmi, chaymi sur lawpi monokuna (Australopithecus) sutipa nisqanman hina, comun monokuna kanku, chaynallataqmi Ardipas, umachanpa sayayninqa aswan uchuyllam sur lawpi monokunamantaqa. (Homo Habilis nisqaqa iskay yuyayniyuq clase nisqa, hukniray huñukunap chaqrusqa kanman. Wakin kayninkunam qawarichin aswan monoman rikchakuq kasqanmanta, sur lawpi monokunamantaqa). Aswanpas Homo Erectuswan Neandertal runawan, paykunapura ancha rikch’akuq, común runakunan kanku.

    ¿Imanasqataq iskay categoriallapi chayna rakisqa? Kikin achka cientificokunam riqsikurqaku sur lawpi monokunaqa mana runapa ñawpaq taytankuna kayta atisqankuta, ichaqa ordinario mono kasqanmanta, chinkasqa especie kasqanmanta. Kay yuyayman chayakun, cuerponku ancha monoman rikch’akuq kasqanrayku, umap hatun kayninqa kunan pacha runap umamanta kinsa t’aqallapi kasqanrayku. Kaypiqa iskay kimsa rimaykunam kachkan:

Runapa umanwan antropoidewan tupachispaqa, Australopithecuspa uma tullunqa sutillam aswan rikchakun antropoidepa umanman. Mana hinata niyqa, yana yuraq kasqanmanta rimaywanqa kaqllan kanman. (23) .

Tarisqanchiskunaqa manan iskayrayanachu (...) Australopithecus nisqa mana Homo sapiens nisqaman rikch’akusqanmanta ; aswanpas kunan pacha guenonkunaman, antropoidekunamanmi rikch’akun. (24) .

¿Ima nisunmantaq Homo erectusmanta, neandertal runamantawan, paykunaqa anchatan rikch’akunku, umankupas, cuerponkupas kunan tiempopi runakunatan yuyarichiwanchis? Kunan tiempopiqa tarikunmi iskayninku runa kasqankumanta suficiente pruebakuna. Homo erectus nisqaqa purichiypi llamk'ayta atirqan, yanapakuykunatapas rurarqan, chaymi evolucionista Dr Alan Thorne 1993 watapiraq nirqan: "Manam Homo erectuschu (huk rimaypiqa, manam kay sutiwanchu sutichana). Runakunam" (The Australian, 19 ñiqin anta situwa killapi 1993 watapi). Chaynallataqmi kunan tiempopi yachaqkunapas aswanta piensanku Neandertal runataqa cheqap runa hina qawanapaq. Cuerpo estructuramanta aswantaqa, razonkuna kanku achka cultural tarisqanku hinaspa musuq ADN estudiokuna.(Donald Johnson / James Shreeve: Lucypa wawan, p. 49).

   Kay investigadorkuna ukhupi pikunachus yuyaycharqanku kay Homo erectus chanta Neandertal kay Homo sapiens clasepi churanankupaq, kayhinata Milford Wolpoff. Imachus huk paleontólogo evolutivo nisqamanta kay nisqanqa ancha chaniyuqmi, payqa pimantapas aswanta rikurqan hominidas nisqakunaq original fósil nisqa materialninta. Chaynallataqmi Bernard Wood, pichus evolutivo pedigríkunamanta umalliq hina qhawarisqa karqan, M. Collardpas nirqankun askha hominidos putativos nisqakuna yaqa llapanpi runaman rikch’akuq otaq yaqa llapanku sur lado monoman rikch’akuq kasqankuta (Science 284 (5411): 65-71, 1999).

    ¿Imamantataq yachasunman? Mana imapaqpas valenchu ​​monomanta rimayqa, cheqaqpiqa runakunalla, monokunalla kasqankurayku. Kay iskay qutukunalla kanku, kay llamk’aypi achkha umalliq mask’aqkuna nisqankumanjina.

   Huk ladomantaq, kay pachapi runa rikhurimunanmanta rimaspaqa, Bibliaq rikuchisqanmantaqa manan imaraykupas ñawpaqtaqa kay pachaman rikhurimurqanchu, chaymi yaqa 6.000 wata ñawpaqtaraq. ¿Imanasqataq chayna? Razonqa manan kanchu prueba definitiva aswan unay tiempopaq. Reqsisqa historiaqa cheqaqtapunin 4000-5000 watakunallaraq, chaypin qonqayllamanta, kaq kutillapi imakunapas rikhurimurqan, imaynan qelqay, wasi ruway, llaqtakuna, chakra llank’ay, cultura, compleja matemáticas, manka ruway, herramienta ruway hinallataq huk imakuna runaq característican hina qhawarisqa. Askha evolucionistakunan munanku rimayta prehistórico tiempomanta hinallataq histórico tiempomanta, ichaqa manan kanchu allin pruebakuna prehistórico tiempo kasqanmanta, ejemplopaq, 10.000 otaq 20.000 wata ñawpaqta, imaraykuchus chay pachamanta rimasqanchis wasikuna, imakunapas manan segurochu yachakun.

   Chaymantapas, admirakuypaqmi runaqa iskay kimsa millon wata ñawpaqtaraq evolucionasqanqa, ichaqa iskay kimsa waranqa watakuna ñawpaqtaraqmi culturanqa qunqayllamanta enteron pachapi rikurirurqa. Aswan allin sut’inchanapaqqa, runaqa pisi waranqa watakunallaraqmi karqan, chaymi chay tiempollapi wasikuna, llaqtakuna, rimay yachaykuna, culturapas rikhurimurqan, imaynan Génesis libropas rikuchin hinata. 

¡Ama Diospa qhapaq suyunmanta hawapi qhepakuychischu!

Tukuchanapaq, allin ñawiriq! Diosmi munakusunki, munasunkitaqmi wiñay qhapaqsuyunman. Diosmanta burlakuq hinaspa awqaña karqanki chaypas, Diosqa allin plantan qanpaq ruwan. Entendiy qatiqnin versiculokunata, chaypim rimachkan Diospa runakunata kuyasqanmanta. Paykunan willan imaynatas Jesus kay pachaman hamurqan llapa runa wiñay kawsayta chaskinankupaq, huchankumanta pampachasqa kanankupaqwan. Kay pachapi llapa runan kayta rikunman:

- (Juan 3:16) Diosqa anchatan kay pachata munakurqan, chaymi sapallan Churinta qorqan, pipas paypi iñiqqa ama wañunanpaq, aswanpas wiñay kawsayniyoq kananpaq.

- (1 Juan 4:10) Kaypin munakuyqa, manan Diosta munakusqanchisraykuchu, aswanpas pay munakuwasqanchisraykun, Churinta kachamuwasqanchis huchanchismanta pampachasqa kananpaq.

Ichaqa, ¿kikillanmantachu pipas Dioswan tupan, huchankuna pampachasqa kananpaqpas? Manan, runaqa Diosmanmi kutirinan huchankunata willakuspa. Askhan iñiyniyoqlla kankuman, chaypin Bibliapi llapa qelqasqakunata cheqaqta hap’inku, ichaqa manan hayk’aqpas kay ruwaytaqa ruwarqankuchu, chaypin Diosman kutirispa tukuy kawsayninkuta Diosman entreganku.

    Huk allin ejemplon pesapakuymanta, chaymi Jesuspa yachachisqan ch’usaq churimanta. Kay waynaqa sinchi huchapin kawsarqan, ichaqa chaymantan taytanman kutirispa huchankunata willakurqan. Taytanmi pampacharqa.

- (Luc 15:11-20) Paytaq nirqan: —Huk runaq iskay churin karqan.

12 Paykunamanta sullk'ataq taytanta nirqan: –Yayláy, qoykuway ima kaqniytapas, nispa. Paykunamanmi kawsakuyninta rakiykurqa.

13 Mana pisi p'unchaykuna qhepatataq sullk'a churinqa llapanta huñunakuspa karu llaqtaman ripurqan, chaypitaq qhapaq kayninta usuchirqan ch'aqwaywan .

14 Llapanta tukuruspataq, chay hallp'api sinchi yarqay hatarirqan. hinaspan pisichikuyta qallarirqan.

15 Hinaqtinmi Jesusqa rispa huk llaqtamasiwan hukllachakuran. Hinaspan chakranman kacharqan khuchikunata mikhuchinanpaq.

16 Kuchikunapa mikusqan qaranwan wiksanta hunt'achiyta munaspan mana pipas qorqanchu.

17 Hinaqtinmi Jesusqa yuyayninman kutispa nirqan: –¡Mayraq taytaypa llank’aqninkunan t’antayoq kapun, ñoqataq yarqaymanta wañushani, nispa.

18 Hatarispaymi taytayman risaq, hinaspa nisaq: Yayay, hanaq pacha contra, ñawpaqeykipipas huchallikurqani .

19 Manañam churiyki sutichasqa kanaypaq hinañachu kani.

20 Hinaqtinmi Jesusqa hatarispa taytanman riran. Ichaqa karullapiraq kashaqtinmi taytanqa payta rikuspa khuyapayarqan , phawaykuspataq kunkanman k'umuykuspa much'aykurqan.

Pipas Diosman kutirispanqa, Jesustapas chaskinanmi kawsayninpa Señornin kananpaq. Jesuswanllan Diosman asuykuspa hucha pampachasqa kayta atinman, chaytan rikuchin qatiqnin versiculokuna. Chayrayku, Jesusta waqyay kawsayniykiq Señornin kananpaq, hinan huchaykichismanta pampachasqa wiñay kawsaytapas chaskinkichis.

- (Juan 14:6) Jesustaq payta nirqan: Ñoqan kani ñanpas, cheqaq kaqpas, kawsaypas.

- (Juan 5:40) Manataqmi ñoqaman hamunkichu kawsayniyoq kanaykipaq .

- (Hechos 10:43) Paymantan llapa profetakuna testigo kananku , sutinpi pipas paypi iñiqqa huchanmanta pampachasqa kanqa .

- (Hechos 13:38,39) 38 Runakuna, wawqe-panaykuna, yachaychis kay runaq yanapayninwan hucha pampachasqa kasqaykichista .

39 Paypa yanapayninwanmi llapa iñiqkuna chaninpaq qhawarisqa kanku, Moisespa kamachikuyninman hinaqa manan chaninpaq qhawarisqa kayta atiwaqchischu.

Sichus Jesusta kawsayniykiman chaskirqanki, iñiyniykitataq churarqanki, chaymi qespikuymanta hap'ipakurqanki (Hechos 16:31 "Hinaspa nirqanku: Señor Jesucristopi iñiy, qespichisqa kanki, wasiykipas."), mañakuwaqmi, ejemplopaq, kay hinata : 

Qespikuy mañakuy : Señor, Jesus, Qanmanmi kutiykuni. Willakuni qan contra huchallikusqayta, manataq munasqaykiman hinachu kawsasqayta. Ichaqa, huchaymanta t’aqakuspa tukuy sonqoywan qatikuyta munani. Creenitaqmi huchaykuna pampachasqa kasqayta hucha pampachayniykiwan, wiñay kawsaytataq qanwan chaskisqayta. Gracias qoyki qespikuy qowasqaykimanta. Amen.

REFERENCES:

1. Andy Knoll (2004) PBS Nova interview, 3. May 2004,  sit. Antony Flew & Roy Varghese (2007) There is A God: How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind. New York: HarperOne

2. J. Morgan: The End of Science: Facing the Limits of Knowledge in the Twilight of Scientific Age (1996). Reading: Addison-Wesley

3. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

4. Stephen Jay Gould: Hirmulisko heinäsuovassa (Dinosaur in a Haystack), p. 115,116,141

5. Sylvia Baker: Kehitysoppi ja Raamatun arvovalta, p. 104,105

6. Carl Wieland: Kiviä ja luita (Stones and Bones), p. 34

7. Kysymyksiä ja vastauksia luomisesta (The Creation Answers Book, Don Batten, David Catchpoole, Jonathan Sarfati, Carl Wieland), p. 84

8. Jonathan Sarfati: Puuttuvat vuosimiljoonat, Luominen-magazine, number 7, p. 29,30,

http://creation.com/ariel-roth-interview-flat-gaps

9. Pearce, F., The Fire-eater’s island, New Scientist 189 (2536):

11.  Stephen Jay Gould: Catastrophes and steady state earth, Natural History, 84(2):15-16 / Ref. 6, p. 115.

12. George Mc Cready Price: New Geology, lainaus A.M Rehnwinkelin kirjasta Flood, p. 267, 278

13. (The Panda’s Thumb, 1988, p. 182,183)

14. Francis Hitching: Arvoitukselliset tapahtumat (The World Atlas of Mysteries), p. 159

15. Richard Dawkins: Jumalharha (The God Delusion), p. 153

16. Stephen Jay Gould: The Panda’s Thumb, (1988), p. 182,183. New York: W.W. Norton & Co.

17. Charles Darwin: Lajien synty (The origin of species), p. 457

18. Darwin, F & Seward A. C. toim. (1903, 1: 184): More letters of Charles Darwin. 2 vols. London: John Murray.

19. Christopher Booker: “The Evolution of a Theory”, The Star, Johannesburg, 20.4.1982, p. 19

20. L.B.S. Leakey: "Adam's Ancestors", p. 230

21. R.S. Lull: The Antiquity of Man”, The Evolution of Earth and Man, p. 156

22. Marvin L. Lubenow: Myytti apinaihmisestä (Bones of Contention), p. 20-22

23. Journal of the royal college of surgeons of Edinburgh, tammikuu 1966, p. 93 – citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?", p. 93,94.

24. Solly Zuckerman: Beyond the ivory tower, 1970, p. 90 - citation from: "Elämä maan päällä - kehityksen vai luomisen tulos?". p. 94.