This is a machine translation made by Google Translate and has not been checked. There may be errors in the text.

   On the right, there are more links to translations made by Google Translate.

   In addition, you can read other articles in your own language when you go to my English website (Jari's writings), select an article there and transfer its web address to Google Translate (https://translate.google.com/?sl=en&tl=fi&op=websites).

Kalikiano a me ka ʻepekema

Ua lilo ka manaʻo Karistiano i mea keakea i ka ʻepekema a i hoʻolaha paha ia? E heluhelu i ka hoike!

ʻO ke kumuhana o kēia ʻatikala ka manaʻo Karistiano a me ka ʻepekema. Pehea ka manaʻo Karistiano i ka ʻepekema a me kona ulu ʻana? He mea keakea paha ia i ka ulu ʻana o ka ʻepekema a i hoʻolaha paha ia? Inā nānā wale ʻia kēia pilikia ma o ka pāpaho honua a me nā palapala a ka poʻe ʻepekema atheist, hōʻike pinepine lākou i kahi manaʻo kaulana i ka hakakā ma waena o ka manaʻoʻiʻo a me ka ʻepekema. Ua manaʻo ʻia ʻo ka manaʻoʻiʻo i ke Akua a me ka ʻepekema he kūʻē kekahi i kekahi a ʻo ka hoʻomana Kalikiano ke keʻakeʻa i ka ulu ʻana o ka ʻepekema. Ma kēia manaʻo, manaʻo ʻia ua ikaika ka ʻepekema ma Helene a ua holomua hou i ka wā o ka Naʻauao, ua haʻalele ʻo ia mai ka hoʻomana o ka hōʻike ʻana a hoʻomaka e hilinaʻi i ka noʻonoʻo a me ka nānā ʻana. Ua manaʻo nui ʻia ke koʻikoʻi o Darwin no ka lanakila hope loa o ka ʻike honua ʻepekema.

    Akā, he aha ka ʻoiaʻiʻo o ia mea? ʻO ke kumu o ka manaʻoʻiʻo Kalikiano ʻaʻole ʻo ka ʻepekema a me ka hana ʻepekema, akā ʻo ka manaʻoʻiʻo i ke ola ʻana o ke Akua a me Iesū Kristo, ma o ia e kala ʻia ai nā hewa a pau. Akā naʻe, ʻaʻole ia he manaʻo ʻaʻole i hoʻopili ka manaʻo Karistiano i ka ʻepekema a me ka ulu ʻana o ke kaiāulu. ʻO ka mea ʻē aʻe, ʻo ke koʻikoʻi o Iesū a me ka hoʻomana Karistiano i hoʻoholo i ka hānau ʻana a me ka holomua o ka ʻepekema. Hoʻokumu ʻia kēia manaʻo ma nā wahi he nui, a mākou e hele ai ma lalo nei. Hoʻomaka mākou me ka ʻōlelo a me ka heluhelu heluhelu.

Ka heluhelu heluhelu: puke wehewehe ʻōlelo, grammars, alphabets. ʻO ka mea mua, ka hānau ʻana o nā ʻōlelo puke a me ka heluhelu heluhelu. Hoʻomaopopo nā kānaka a pau inā ʻaʻohe ʻōlelo a ka lāhui a ʻaʻole hiki i nā kānaka ke heluhelu, he mea keakea ia i ka ulu ʻana o ka ʻepekema, ka noiʻi, ka hānau ʻana o nā mea hou a me ka laha ʻana o ka ʻike. A laila ʻaʻohe puke, ʻaʻole hiki iā ʻoe ke heluhelu, ʻaʻole laha ka ʻike. Ke noho nei ka hui ma kahi kūlana kūpaʻa.

   No laila, pehea i hoʻololi ai ka manaʻo Karistiano i ka hana ʻana i nā ʻōlelo a me ka heluhelu heluhelu? ʻO kēia kahi i loaʻa ai i nā mea noiʻi he wahi makapō. ʻAʻole lākou i ʻike ua hana ʻia nā ʻōlelo kākau a pau e nā Karistiano haipule. Eia kekahi laʻana, ma Finland, ua pai ʻo Mikael Agricola, ka mea hoʻomana hoʻomana Finnish a me ka makua o ka palapala, i ka puke ABC mua a me ke Kauoha Hou a me nā ʻāpana o nā puke ʻē aʻe o ka Baibala. Ua aʻo nā kānaka i ka heluhelu ʻana ma o lākou.

    Ma Kelemānia, ua hana like ʻo Martti Luther. Ua unuhi ʻo ia i ka Baibala i ka ʻōlelo Kelemānia me kāna ʻōlelo ponoʻī. Ua hana ʻia he mau haneli o kāna unuhi ʻana a ua hoʻokumu ʻia ka ʻōlelo i hoʻohana ʻia e Lutera ma ke ʻano he ʻōlelo palapala i waena o nā Kelemania.

    Pehea ʻo ʻEnelani? ʻO William Tyndale, ka mea i unuhi i ka Baibala i ka ʻōlelo Pelekania, ua hana nui i kēlā. ʻO ka unuhi a Tyndale i hoʻoikaika i ka hānau ʻana o ka ʻōlelo Pelekane hou. Ma muli o ka unuhi ʻana a Tyndale, ua haku ʻia ka unuhi ʻo King James ma hope, ʻo ia ka unuhi Pelekane kaulana loa o ka Baibala.

   ʻO kekahi laʻana nā leka o ka poʻe Slavic, i kapa ʻia ʻo Cyrillic alphabet. Ua kapa ʻia lākou ma muli o St. Cyril, he mikionali i waena o nā Slav a ʻike ʻo ia ʻaʻohe o lākou alphabet. Ua kūkulu ʻo Cyril i ka pīʻāpā no lākou i hiki iā lākou ke heluhelu i ka ʻeuanelio e pili ana iā Iesu.

   Ma mua o ka hānau ʻia ʻana o ka hiki ke heluhelu, pono e noho ka ʻōlelo kākau. Ma kēia manaʻo, ua hana nui nā mikionali Karistiano, ʻaʻole wale i nā kenekulia i hala ma nā ʻāina Komohana, akā ma ʻApelika a me Asia ma hope. Ua hana paha nā mikionali i nā makahiki o ka hana ma ka noiʻi ʻōlelo. Na lākou i haku i nā mele mua, nā puke wehewehe ʻōlelo a me nā huapalapala.

   ʻO kekahi o ia mea ʻo ka mikionali Metodi ʻo Frank Laubach, nāna i hoʻomaka i kahi hoʻolaha palapala honua. Ua hoʻoikaika ʻo ia i ka hoʻomohala ʻana o nā puke ABC ma 313 mau ʻōlelo. Ua hoonohoia oia i lunaolelo no ka poe ike ole.

    ʻO kēia mau laʻana e pili ana i ka mea like, ka hoʻomohala ʻana i nā ʻōlelo. He mea koʻikoʻi ia ʻo nā ʻōlelo like ʻole e like me Hindi, ka ʻōlelo nui o India, Urdu o Pakistan, a me Bengali o Bangladesh i kā lākou grammar a me ka linguistic kumu ma ke kumu o nā misionari Karistiano. ʻŌlelo a hoʻohana nā haneli miliona o kēia mau ʻōlelo.

ʻO Vishal Mangalwadi: Ua ulu au i loko o ka puʻuwai o ka ʻōlelo Hindu ma Allahabad, kokoke i 80 mau kilomita mai Kashi, kahi i kākau ai ʻo Tulsidas iā Ramcharitmanasin , ka epic hoʻomana koʻikoʻi o Northern India. Ua haʻi mau ʻia iaʻu ʻo ka Hindi mai kēia epic nui. Akā, i koʻu heluhelu ʻana, ua huikau au, no ka mea, ʻaʻole hiki iaʻu ke hoʻomaopopo i hoʻokahi huaʻōlelo. ʻOkoʻa loa ka “Hindi” a ka mea kākau mai kaʻu a hoʻomaka wau e nīnau, no hea mai koʻu ʻōlelo makuahine – ka ʻōlelo aupuni kūhelu o India.

… ʻAʻole hoʻi i kūkulu ka poʻe akamai Hindu i ka ʻōlelo ʻōiwi o India, ʻo Hindi. Mahalo i ka poʻe unuhi Baibala e like me John Borthwick Gilchrist a me nā ʻōlelo mikionali e like me Rev. SHKellogg i puka mai ai ka ʻōlelo kākau ʻōlelo Hindi o kēia manawa mai ka ʻōlelo i hoʻohana ʻia e ka haku mele ʻo Tulsidas (c. 1532-1623).

... Ua hāʻawi aku nā mea unuhi Baibala a me nā mikionali ma mua o kaʻu ʻōlelo makuahine Hindi. Hōʻike nā ʻōlelo palapala ola a pau o India i kā lākou hana. Ma 2005, ua hāʻawi ʻo Dr. Babu Verghese, kahi mea noiʻi mai Mumbai akā he kamaʻilio kamaʻāina ʻo Malayalam, i hāʻawi i kahi palapala kauka kauka 700-ʻaoʻao i ke Kulanui ʻo Nagpur no ka loiloi. Ua hōʻike ʻo ia ua hana nā mea unuhi Baibala i nā ʻōlelo moʻokalaleo 73 o kēia manawa mai nā ʻōlelo aʻoaʻo i ʻōlelo ʻia e ka hapa nui o ka poʻe India ʻike ʻole. ʻO kēia nā ʻōlelo aupuni kūhelu o India (Hindi), Pakistan (Urdu) a me Bangladesh (Bengali). Ua aʻo ʻo ʻelima mau loea Bramine i kā Verghes' doctoral dissertation a hāʻawi iā ia i ke poʻo inoa ʻo Doctor of Philosophy i ka makahiki 2008. Ma ka manawa like, ua ʻōlelo lōkahi lākou, ma hope o ka paʻi ʻana, e ʻae ʻia ka dissertation ma ke ʻano he puke koi no nā haʻawina ʻōlelo India. (1)

ʻO ka hana mikionali Kalikiano ma ke ʻano ākea o ke kōkua ʻana i ka poʻe, no laila ua hiki ke kōkua i ka poʻe maʻi, ke kīnā, ka pōloli, ka home ʻole a me ka hoʻokae ʻia. Ma nā ʻāina he nui o ʻApelika, ua kūkulu nā mikionali Karistiano i ke kumu o ka ʻōnaehana kula holoʻokoʻa e pili ana i ka hoʻonaʻauao kumu a me ka ʻoihana. Pēlā nō, ua hāʻawi ka misionari i kahi ala nui i ka hoʻokumu ʻana i ka pūnaewele mālama ola ... Ua ʻōlelo ʻo ka mea noiʻi kaulana ʻAmelika, ʻo Yale University professor Lamin Sanneh i ʻApelika, ua hana nā mikionali i ka lawelawe nui loa i nā moʻomeheu kūloko e hana i ke kumu o ka olelo kakau. (2)

Nā papahana palapala a me nā palapala. E like me ka mea i ʻōlelo ʻia, ua loaʻa ka hapa nui o nā ʻōlelo i kā lākou grammar a me ke kumu palapala mai ka mana o ka manaʻo Karistiano. ʻAʻole nā ​​Atheists a me nā moku'āina i hoʻomaka i kēia hoʻomohala ʻana, akā he mau ʻelele o ka manaʻo Karistiano. Hiki ke hoʻopaneʻe ʻia ka ulu ʻana o nā hui no nā kenekulia me ka ʻole o ka manaʻoʻiʻo i ke Akua a me Iesū.

    Aia kēia wahi i nā papahana heluhelu heluhelu ma ʻEulopa a me nā wahi ʻē aʻe o ka honua. Ma o lākou, aʻo nā kānaka e heluhelu i ka Baibala a me nā palapala ʻē aʻe a aʻo i nā mea hou. Inā ʻaʻole ʻoe i heluhelu heluhelu, paʻakikī ke aʻo ʻana i nā mea hou a nā poʻe ʻē aʻe i kākau ai.

    I ka wā i lanakila ai ka manaʻoʻiʻo Karistiano i ke kula ma o ka hana mikionali, ua hoʻomaikaʻi hoʻi ia i ka nohona a me ke kūlana o nā lāhui he nui. ʻO ia mau mea he kūlana olakino maikaʻi, ʻoi aku ka maikaʻi o ka hoʻokele waiwai, ʻoi aku ka paʻa o ka nohona pili kanaka, haʻahaʻa i ka palaho a me ka make keiki a, ʻoiaʻiʻo, ʻoi aku ka maikaʻi o ka heluhelu heluhelu. Inā ʻaʻohe hana mikionali a me ka manaʻo Karistiano, ʻoi aku ka nui o ka ʻeha a me ka ʻilihune ma ka honua a ʻaʻole ʻike nā kānaka i ka heluhelu. Ma waena o nā mea ʻē aʻe, ua ʻike ʻo Robert Woodberry, he kaukaʻi kōkua ma ke Kulanui o Texas, i ka pilina ma waena o ka hana mikionali a me ke aupuni democracy, ka hoʻomaikaʻi ʻana o ke kūlana o nā kānaka a me ka heluhelu heluhelu.

ʻEpekema: Ua hoʻomaka ka hana mikionali i ke aupuni demokala

Wahi a Robert Woodberry, ke kumu kokua ma ke Kulanui o Texas, ua oi aku ka koʻikoʻi o ka hopena o ka hana mikionali a ka poʻe Protestant i ka makahiki 1800 a i ka hoʻomaka ʻana o ka makahiki 1900 i ka hoʻomohala ʻana i ke aupuni democracy ma mua o ka manaʻo mua. Ma mua o ka loaʻa ʻana o kahi kuleana liʻiliʻi i ka hoʻomohala ʻana i ke aupuni democracy, ua loaʻa i nā mikionali kahi hapa nui i loko o ia mea ma nā ʻāina he nui o ʻApelika a me ʻAsia. Ua haʻi ʻo Christianity Today magazine e pili ana i ia mea.

Ua aʻo ʻo Robert Woodberry i ka pilina ma waena o ka hana mikionali a me nā mea e pili ana i ka demokala ma kahi o 15 mau makahiki. Wahi a ia, ma laila kahi i loaʻa ai i nā mikionali Protestant ka mana koʻikoʻi. Ma laila ka hoʻokele waiwai i kēia mau lā a ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana olakino ma mua o nā wahi i ʻoi aku ka liʻiliʻi o ka mana o nā mikionali a ʻaʻole i loaʻa. Ma nā wahi me ka mōʻaukala mikionali maʻamau, ʻoi aku ka haʻahaʻa o ka make o nā keiki i kēia manawa, ua emi ka palaho, ʻoi aku ka maʻamau o ka heluhelu heluhelu a maʻalahi ke komo ʻana i ka hoʻonaʻauao, ʻoi aku hoʻi no nā wahine.

   Wahi a Robert Woodberry, ʻo ia ka poʻe Kalikiano hoʻōla hou ʻana i ka Protestant i loaʻa ka hopena maikaʻi. ʻO ka hoʻohālikelike ʻana, ʻaʻole i like ka hopena o nā kāhuna pule aupuni a i ʻole nā ​​mikionali Katolika ma mua o ka makahiki 1960. (3)

ʻO kahi hiʻohiʻona maikaʻi o ka hoʻoikaika ʻana o ka manaʻo Karistiano i ka heluhelu heluhelu a me ka palapala, ʻaʻole ia a hiki i ka makahiki 1900 i loaʻa ai ka palapala honua i nā palapala ʻuhane i ke kūʻai aku. He kūlana koʻikoʻi ka Baibala a me kāna mau aʻo ʻana no nā keneturi, a hiki i ke kenekulia i hala ua nalowale kona koʻikoʻi ma nā ʻāina Komohana. He mea kūpono anei i ka 20th keneturia, i ka wā i haʻalele ʻia ai ka manaʻo Karistiano, ua hoʻouka ʻia nā kaua nui loa o ka mōʻaukala?

    ʻO kekahi laʻana ʻo ʻEnelani, ʻo ia ka ʻāina i hoʻomohala ʻia ma ka honua i nā kenekulia 18 a me 19. Akā he aha ka mea ma hope o ka hoʻomohala maikaʻi ʻana o ʻEnelani? ʻOiaʻiʻo hoʻokahi kumu, ʻo ia ka hoʻōla ʻuhane kahi i huli ai nā kānaka i ke Akua. Nui nā mea maikaʻi i hiki mai, e like me ka heluhelu heluhelu, ka hoʻopau ʻana i ke kauā, a me ka hoʻomaikaʻi ʻana i ke kūlana o ka poʻe ʻilihune a me nā limahana.

   ʻO John Wesley, ka mea i ʻike ʻia ʻo ia ka mea haʻiʻōlelo nui loa o ka neʻe ʻana o ka Methodist a ma ona lā i hiki mai ai nā hōʻola nui i ʻEnelani i ke kenekulia 18, ua hoʻoikaika nui i kēia hoʻomohala ʻana. Ua ʻōlelo ʻia, ma kāna hana, ua mālama ʻia ʻo ʻEnelani i kahi kipi like i hana ʻia ma Farani. Eia nō naʻe, ua kōkua pū ʻo Wesley a me kāna mau hoa hana i ka ʻoiaʻiʻo i hiki i ka poʻe Pelekania nā palapala. Ua ʻōlelo ʻo Encyclopedia Britannica iā Wesley ma kēia ʻano "ʻaʻohe mea ʻē aʻe i ke kenekulia 18 i hana nui i ka hoʻolaha ʻana i ka heluhelu ʻana i nā puke maikaʻi, a lawe mai i nā puke he nui i hiki i nā kānaka me ke kumu kūʻai haʻahaʻa loa"...

    Ma ʻEnelani, ma muli o ke ola hou ʻana, ua hānau ʻia nā hana kula Sābati i ke kenekulia 18. Ma kahi o ka makahiki 1830, ma kahi o ka hapaha o nā keiki 1.25 miliona o ʻEnelani i hele i ke kula Sābati, kahi i aʻo ai lākou i ka heluhelu a me ke kākau. Ua lilo ʻo ʻEnelani i ʻaha kanaka naʻauao i aʻo ʻia e ka ʻōlelo a ke Akua; ʻAʻole i hoʻoikaika ka moku'āina iā ia.

    Pehea ʻo ʻAmelika Hui Pū ʻIa? ʻO ka ʻōlelo aʻe e pili ana i kēia. Ua ʻōlelo ʻia e John Dewey (1859-1952), nāna i hoʻoikaika ikaika i ka hoʻonaʻauao ʻana ma ʻAmelika Hui Pū ʻIa. Eia naʻe, ua wehewehe ʻo ia i ka hopena maikaʻi o ka manaʻo Karistiano ma luna o ka laʻana no ka hoʻonaʻauao kaulana a me ka hoʻopau ʻana i ke kauā ma kona ʻāina:

ʻO kēia poʻe (nā Kalikiano euanelio) ka iwi kuamoʻo o ka philanthropy kaiaulu, ka hana kālai'āina e pili ana i ka hoʻoponopono kaiaulu, ka pacifism a me ka hoʻonaʻauao lehulehu. Hoʻokomo a hōʻike lākou i ka lokomaikaʻi i ka poʻe i pilikia i ka hoʻokele waiwai a me nā lāhui ʻē aʻe, ʻoiai ke hōʻike nei lākou i kahi hoihoi liʻiliʻi i kahi ʻano aupuni repubalika - - Ua pane maikaʻi kēia ʻāpana o ka heluna i nā koi no ka mālama pono ʻana a me ka hāʻawi like ʻana o ka like. nā manawa kūpono ma ka mālamalama o ko lākou manaʻo ponoʻī o ke kaulike. Ua hahai ʻo ia ma ka wāwae o Linekona i ka hoʻopau ʻana i ka hoʻoluhi ʻana a ua ʻae pū me nā manaʻo o Roosevelt i ka wā i hoʻohewa ai ʻo ia i nā hui "ʻino" a me ka hōʻiliʻili ʻana i ka waiwai ma nā lima o ka poʻe kakaikahi. (4)

Nā kulanui. Ma mua, ua haʻi ʻia pehea ka hoʻoikaika ʻana o ka manaʻo Karistiano i ka hana ʻana i nā ʻōlelo kākau a me ka heluhelu heluhelu i nā kenekulia i hala a i kēia manawa. No ka laʻana, ma nā ʻāina ʻApelika, ʻo ke kumu o ka ʻōnaehana kula e pili ana i ka hoʻonaʻauao kumu a me ka ʻoihana i hānau ʻia mai ka mana o nā misionari Karistiano, e like me ka mālama olakino. Me ka ʻole o ka mana o ka manaʻoʻiʻo Kalikiano, hiki ke hoʻopaneʻe ʻia ka ulu ʻana o nā hui no nā kenekulia.

   ʻO kekahi wahi he kula nui a me nā kula. Me ka heluhelu heluhelu, he mea nui lākou no ka hoʻomohala ʻana i ka ʻepekema, ka noiʻi, ka hānau ʻana o nā mea hana a me ka hoʻolaha ʻana o ka ʻike. Ma o lākou, e holomua ka ʻike a me ka noiʻi i kahi pae hou.

   Pehea ka manaʻo Karistiano i hoʻoikaika i kēia wahi? ʻAʻole maopopo ka poʻe Secularist a me ka poʻe hoʻomaloka i ka Baibala a me ka hoʻomana Kalikiano i hana nui i kēia wahi. Ua hoʻomaka ʻia nā haneli o nā kulanui a me nā ʻumi kaukani kula e nā Karistiano haipule a i ʻole ma o ka hana mikionali. ʻAʻole lākou i hānau ʻia ma ke ʻano atheist, no ka mea, ʻaʻohe hale kula a me nā kula aupuni. No ka laʻana, ua kaulana nā kulanui ma ʻEnelani a me ʻAmelika:

- ʻO Oxford a me Cambridge. Nui nā hale pule a me nā hale pule ʻelua. Ua hoʻokumu mua ʻia kēia mau kula e aʻo i ka Baibala.

- Harvard. Kapa ʻia kēia kulanui ma muli o Reverend John Harvard. ʻO kāna motto mai ka makahiki 1692 ʻo Veritas Christo et Ecclesiae (ʻoiaʻiʻo no Kristo a me ka Ekalesia)

- Ua hoʻokumu ʻia ke Kulanui ʻo Yale e ka haumāna Harvard ma mua, ke kahuna Puritan Cotton Mather.

- ʻO ka pelekikena mua o ke Kulanui ʻo Princeton (ʻo ke Kulanui o New Jersey mua) ʻo Jonathan Edwards, ka mea i ʻike ʻia no ke ola hou ʻana ma ʻAmelika i ke kenekulia 18. ʻO ia ka mea haʻi kaulana loa o kēia hoʻāla hou ʻana, me George Whitefield.

- Ke Kulanui o Pennsylvania. Ua hoʻokumu ʻo George Whitefield, kahi alakaʻi ʻē aʻe o ka Great Awakening, i ke kula i hoʻokumu ʻia i ke Kulanui o Pennsylvania. ʻO Whitefield ke keiki a kahi kahu hale kūʻai a he hoa hana o John Wesley i ʻōlelo ʻia ma mua i kona wā ma ʻEnelani. He leo maikaʻi ʻole kona, kani a mana, i hiki iā ia ke kamaʻilio leo i nā ʻumi tausani o ka poʻe ma nā hālāwai ma waho. Hiki iā ia ke haʻi aku me ka waimaka ma muli o ke aloha a ke Akua i hāʻawi mai ai iā ia no nā kānaka

   Pehea ʻo India? ʻAʻole ʻike ʻia ʻo India no kona hoʻomana Karistiano. Eia naʻe, ma kēia ʻāina, e like me ʻApelika, aia nā tausani o nā kula i hānau ʻia ma ke kumu o ka hoʻomana Karistiano. Ua hānau ʻia nā kula mua ma India ma ke kumu like. ʻO ia mau kula nui e like me ke kulanui o Calcutta, Madras, Bombay a me Serampore. Eia kekahi, ua kaulana ke Kulanui o Allahabad, i hoʻokumu ʻia ma 1887. ʻElima o nā Kuhina mua ʻehiku o India i haʻi ʻia mai kēia kūlanakauhale, a ua aʻo nui ka poʻe hoʻokele o India ma ke Kulanui o Allahabad.

He kipi i ka ʻepekema. Ua hoʻomaka ka ʻatikala mai ka manaʻo i makemake ʻia e ka poʻe hoʻomaloka ʻo ka hoʻomana Kalikiano i mea keakea i ka ulu ʻana o ka ʻepekema. Eia naʻe, maʻalahi kēia manaʻo e nīnau, no ka mea, ua hānau nui ʻia nā ʻōlelo moʻokalaleo, ka heluhelu heluhelu a me nā kulanui mai ka mana o ka manaʻo Karistiano.

    Pehea e pili ana i ka mea i kapa ʻia ʻo ka ʻepekema ʻepekema? Hoʻopaʻa pinepine ʻia i loko o ka poʻe secularist a me ka poʻe atheist ʻaʻole pili kēia haunaele i ka manaʻo Karistiano, akā hiki ke nīnau ʻia kēia manaʻo. No ka mea, i ka manaʻo hou, ua hoʻomaka wale ka ʻepekema, ʻo ia hoʻi, ma ʻEulopa o nā kenekulia 16-18, kahi i lanakila ai ka manaʻo Karistiano. ʻAʻole ia i hoʻomaka i loko o kahi hui secularist, akā ma kahi hui i hoʻoikaika ʻia e ka manaʻo Karistiano. Aneane pau nā kānaka ʻepekema koʻikoʻi i manaʻoʻiʻo i ka hana ʻana. Ma waena o lākou ʻo Francis Bacon, Robert Boyle, Isaac Newton, Johannes Kepler, Copernicus, Galileo Galilei, Blaise Pascal, Michael Faraday, James Clerck Maxwell, John Ray, Louis Pasteur, etc.

Ua ʻike nā hanauna o ka poʻe kākau moʻolelo a me ka poʻe sociologists ua hāʻawi ka poʻe Kristiano, ka manaʻoʻiʻo Karistiano, a me nā ʻoihana Kalikiano i nā ʻano like ʻole i ka hoʻomohala ʻana i nā aʻo, nā ʻano, a me nā ʻōnaehana i hānau ai i ka ʻepekema kūlohelohe hou (...) ʻOiai he mau manaʻo like ʻole. ʻO kona mana kokoke i nā mea kākau moʻolelo a pau i kēia lā keʻae neiʻo ka Karistiano (Katolika a me ka Protestantism) i paipai i nā mea manaʻo he nui o ka wā ma mua o kēia manawa e komo i ka hoʻonaʻauao pūnaewele o keʻano. Ua ʻike pū ka poʻe mōʻaukala ua loaʻa nā manaʻo i ʻaiʻē ʻia mai ka hoʻomana Kalikiano i ke kūkākūkā ʻepekema me nā hopena maikaʻi. Ua ʻōlelo kekahi poʻe ʻepekema ʻo ka manaʻo o ke ʻano e hana ana e like me kekahi mau kānāwai no ka hoʻomana Karistiano. (5)

He aha ka mea ma hope o ka ʻepekema ʻepekema? ʻO kekahi kumu, e like me ka mea i ʻōlelo ʻia ma luna, ʻo nā kulanui. Ma ka makahiki 1500, aia ma kahi o kanaono o lakou ma Europa. ʻAʻole kēia mau kulanui i mau kula nui i mālama ʻia e ka poʻe secularists a me ka mokuʻāina, akā ua ala ʻia me ke kākoʻo ikaika o ka hale pule o ka wā kahiko, a ua hana nui ka noiʻi ʻepekema kūlohelohe a me ka astronomy i loko o lākou. I loko o lākou he kūʻokoʻa nui o ka noiʻi a me ke kūkākūkā ʻana, i makemake ʻia. He mau haneli kaukani mau haumāna kēia mau kulanui, a ua kōkua lākou i ka hoʻomākaukau ʻana i ka ʻāina no ka hoʻololi ʻepekema e hiki ai ma ʻEulopa i nā kenekulia 16-18. ʻAʻole i kū koke mai kēia kipi, akā ua hoʻomaka mua ʻia e nā hanana maikaʻi. ʻAʻole i loaʻa i nā ʻāina ʻē aʻe ka hoʻonaʻauao ākea like ʻole a me nā kulanui e like me ʻEulopa,

Ua hoʻokumu ka Middle Ages i kumu no ka hoʻokō nui loa o ke kaiāulu Komohana: ʻepekema hou. ʻO ka ʻōlelo e ʻōlelo nei ʻaʻole i loaʻa ka ʻepekema ma mua o ka "Renaissance" he ʻoiaʻiʻo wale nō. Ma hope o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana iā lākou iho me ka noiʻi Helene kahiko, ua hoʻomohala nā loea o ka Middle Ages i nā ʻōnaehana ideology, kahi i alakaʻi nui ai i ka ʻepekema i hoʻohālikelike ʻia i ka wā kahiko. Ua hoʻokumu ʻia nā kulanui, kahi i pale ʻia ai ke kūʻokoʻa hoʻonaʻauao mai ka mana o nā alakaʻi, i ka makahiki 1100. Ua hoʻolako mau kēia mau ʻoihana i kahi wahi palekana no ka noiʻi ʻepekema. ʻOiai ʻo ka hoʻomana Kalikiano i hōʻoia ʻia he kūpono kūpono e paipai i ka noiʻi ʻana i ke ʻano, i manaʻo ʻia ʻo ia ka mea i hana ʻia e ke Akua. (6)

Nā lāʻau lapaʻau a me nā halemai. ʻO kekahi wahi a ka manaʻo Karistiano i hoʻoikaika ai i ka lāʻau lapaʻau a me ka hānau ʻana o nā haukapila. ʻO kahi ʻāpana koʻikoʻi ka poʻe mōneka, nāna i mālama, kope a unuhi i nā palapala lapaʻau kahiko a me nā hana kahiko kahiko a me nā hana ʻepekema. Eia kekahi, ua hoʻomohala hou lākou i ka lāʻau lapaʻau. Inā ʻaʻole kā lākou mau hana, ʻaʻole e holomua like ka lāʻau lapaʻau, a ʻaʻole i mālama ʻia nā palapala kahiko o ka wā kahiko no nā hanauna hou e heluhelu ai.

    Ua hoʻomaka pū ʻia ka mālama ola kino, ka hana kaiāulu a me nā hui aloha lehulehu (Red Cross, Save the Children...) e ka poʻe ʻōlelo Karistiano, no ka mea, ua komo mau ka manaʻo Karistiano i ke aloha i ka hoalauna. Hoʻokumu ʻia kēia ma ke aʻo ʻana a me ke kumu hoʻohālike a Iesu. Akā, ʻo ka poʻe hoʻomaloka a me ka poʻe kānaka i kū pinepine i kēia wahi. ʻO ka mea kākau moʻolelo Pelekane ʻo Malcolm Muggeridge (1903-1990), ʻo ia iho he kanaka kanaka pilikino, akā ʻoiaʻiʻo, ʻike ʻo ia i kēia. Ua nānā ʻo ia i ka hopena o ka ʻike honua i ka moʻomeheu:"Ua hoʻohana au i nā makahiki ma India a me ʻApelika, a ma ia mau mea ʻelua ua loaʻa iaʻu nā hana pono he nui i mālama ʻia e ka poʻe Kristiano o nā ʻano ʻokoʻa like ʻole; e hana ana ma ke kumu o ke kanaka." (7)

   Hōʻike hou kēia mau ʻōlelo i ke ʻano o ka hoʻomana Kalikiano i hoʻoikaika ai i nā kahu hānai a me nā wahi ʻē aʻe ma o ka hana mikionali. ʻO ka hapa nui o nā haukapila ma ʻApelika a me India i hānau ʻia ma o nā misionari Karistiano a me ka makemake e kōkua. ʻO kahi hapa nui o nā halemai mua o ʻEulopa i hoʻokumu ʻia ma lalo o ka mana o ka manaʻo Karistiano. Hiki i ke Akua ke ho'ōla pololei i ke kanaka, akā nui ka poʻe i loaʻa ke kōkua ma o ka lāʻau lapaʻau a me nā halemai. Ua hana nui ka manaʻo Karistiano i kēlā.

I ka wā o ka Middle Ages, ua mālama ka poʻe, ʻo ia hoʻi ka Papa o Saint Benedict, ma luna o ʻelua kaukani halemai ma ʻEulopa Komohana wale nō. He mea koʻikoʻi ka 12th ^{century ma kēia ʻano, ʻoi aku ma laila, kahi i hana ai ka Papa o Saint John.} Eia kekahi laʻana, ua hoʻokumuʻia ka Halemai nui o kaʻUhane Hemolele i ka makahiki 1145 ma Montpellier, a ua lilo koke ia i kikowaena o ka hoʻonaʻauao olakino a me ke kikowaena lapaʻau o Montpellier i ka makahiki 1221. Ma waho aʻe o ka mālama kino, ua hāʻawi kēia mau halemai i ka meaʻai no ka poʻe pōloli a malama i na wahinekanemake a me na keiki makua ole, a haawi manawalea aku i ka poe nele. (8)

ʻOiai ua hoʻohewa nui ʻia ka ʻekalesia Kalikiano i loko o kona mōʻaukala, ʻo ia nō ka mea mua i ka mālama olakino no ka poʻe ʻilihune, kōkua i nā pio, home ʻole a i ʻole ka poʻe make a me ka hoʻomaikaʻi ʻana i nā wahi hana. Ma Inia, o na halemai maikai loa a me na kula hoonaauao e pili ana iaia, oia ka hopena o ka hana mikionali Kalikiano, a hiki i ka nui o ka poe Hinedu i hoohana i keia mau halemai mamua o na halemai malama ia e ke aupuni, no ka mea, ua ike lakou e loaa ana ia lakou ka malama maikai aku. ma laila. Ua manaʻo ʻia i ka wā i hoʻomaka ai ke Kaua Honua ʻElua, he 90% o nā kahu hānai ma India he mau Karistiano, a he 80% o lākou i loaʻa i kā lākou hoʻonaʻauao ma nā halemai misionari. (9)

Ma ka halepule, ua malama nui ia na mea o keia ola ana, e like me na hana o ke ola e hiki mai ana; Me he mea la, o na mea a pau i hanaia e ko Aferika, no ka hana misionari a ka ekalesia. (Nelson Mandela i kāna moʻolelo pilikino Long Walk to Freedom)

Ua hoomaau anei ka ekalesia i na kanaka epekema? E like me ka mea i ʻōlelo ʻia, ua hoʻoikaika nui ka manaʻo Karistiano i ka hānau ʻana o ka ʻepekema ʻepekema. ʻO kekahi kumu o kēia, ʻo nā kulanui i hoʻokumu ʻia e ka ʻekalesia. ʻO ka ʻōlelo a ka poʻe hoʻomaloka e hoʻoulu ai, ʻo ia hoʻi, ʻo ka manaʻoʻiʻo Kalikiano ke keʻakeʻa i ka hoʻomohala ʻana i ka ʻepekema, no laila he moʻolelo nui. Ua hōʻike pū ʻia kēia ma ka ʻoiaʻiʻo ʻo nā ʻāina kahi i loaʻa ai ka mana o ka hoʻomana Kalikiano i ka lōʻihi loa o ka poʻe paionia i ka ʻepekema a me ka noiʻi.

    Pehea ka manao ua hoomaau ka ekalesia i na kanaka epekema? Makemake nā poʻe Atheist e mālama i kēia manaʻo, akā manaʻo nui ka poʻe noiʻi mōʻaukala he hoʻololi i ka mōʻaukala. ʻO kēia manaʻo o ka hoʻopaʻapaʻa ma waena o ka manaʻoʻiʻo a me ka ʻepekema mai ka hopena o ke kenekulia 19, i ka wā i hāpai ai nā mea kākau i kākoʻo i ka manaʻo o Darwin, e laʻa me Andrew Dickson White a me John William Draper, i hoʻopuka i loko o kā lākou mau puke. Eia naʻe, e laʻa, ua ʻōlelo ka mea noiʻi o ka wā kahiko ʻo James Hannam:

Kūlike ʻole i ka manaʻo maʻamau, ʻaʻole i kākoʻo ka halepule i ka manaʻo o ka honua palahalaha, ʻaʻole i ʻae ʻia i nā autopsies, a no ka mea, ʻaʻole loa i puhi i kekahi ma ke kahua no ko lākou mau manaʻo ʻepekema. (10)

Ua kū ʻo Tim O'Neill ka mea kānalua Australia i kēia koi a hōʻike i ka ʻike maoli o ka poʻe liʻiliʻi e pili ana i ka mōʻaukala. "ʻAʻole paʻakikī ke kīkē ʻana i kēia ʻōlelo hoʻomākeʻaka, ʻoiai ke ʻike ka poʻe e kamaʻilio nei e pili ana i ka mōʻaukala. He mea leʻaleʻa iaʻu ke hoʻomāʻewaʻewa i ka poʻe hoʻolaha ma ke noi ʻana iā lākou e inoa i hoʻokahi - hoʻokahi wale nō - ʻepekema i puhi ʻia ma ka lāʻau a hoʻomaʻau ʻia a hoʻokaumaha ʻia no kāna noiʻi ʻana i ka Middle Ages. ... I ka manawa aʻu i papa inoa ai i nā ʻepekema o ka Middle Ages - Albertus Magnus, Robert Grosseteste, Roger Bacon, John Peckham, Duns Scotus, Thomas Bradwardine, Walter Burley, William Heytesbury, Richard Swineshead, John Dumbleton, Richard of Wallingford, Nicholas Oresme, Jean Buridan,a me Nicolaus Cusanus—a ke ninau nei au i ke kumu o keia mau kanaka me ka maluhia a pau i hoonui i ka naauao o ka Middle Ages me ka pilikia ole o ka ekalesia ia lakou.

   Pehea ʻo Galileo Galilei, ka mea nāna i hoʻokahuli i ke kumu hoʻohālike honua a ka Helene Ptolemy o ka lā e hoʻopuni ana i ka honua? He oiaio, ua hana hewa ka Pope iaia, aka, o ka hihia, he kekee no ka hoohana ana i ka mana, aole kue i ka naauao. (ʻAe, ua hewa nā pope a me ka Ekalesia Katolika i nā mea ʻē aʻe he nui, e like me ka Crusades a me ka ʻInekuisitio. Eia naʻe, ʻo ka haʻalele loa ʻana i ka manaʻo Karistiano a i ʻole ka hahai ʻana i ke aʻo ʻana a Iesū. ʻokoʻa.) He mea nui nō hoʻi e hoʻomaopopo ʻia ua māhele ʻia nā ʻelele o ka ʻepekema a me ka manaʻoʻiʻo i ko lākou manaʻo i ka manaʻo o Galileo. Aia kekahi poʻe ʻepekema ma kona ʻaoʻao, ʻo kekahi poʻe kūʻē. Pēlā nō, kūʻē kekahi poʻe ʻekalesia i kona manaʻo, pale kekahi. ʻO kēia ka hihia ke kū mai nā manaʻo hou.

   No ke aha lā i hāʻule ʻole ai ʻo Galileo i ka poʻo a hoʻopaʻa ʻia i loko o kona hale? ʻO kekahi kumu no ko Galileo hana ponoʻī. He mea mahalo nui ka Pope ia Galileo, aka, ua kokua mai ko Galileo kakau maalea i ka pii ana o ke kulana. Ua kākau ʻo Ari Turunen e pili ana i ke ʻano o ka mea:

ʻOiai ua manaʻo ʻia ʻo Galileo Galilei kekahi o nā martyr nui o ka ʻepekema, pono e hoʻomanaʻo ʻia ʻaʻole ʻo ia i ʻoluʻolu loa ma ke ʻano he kanaka. Ua hoʻokiʻekiʻe ʻo ia a maʻalahi hoʻi i ka huhū, ʻāhewa nui a nele ʻo ia i ka noʻonoʻo a me ke kālena e mālama i nā kānaka. Ke hoʻohana nei ka hana kilokilo a Galileo i ke ʻano kūkākūkā. Hōʻike ka puke i kahi ʻano naʻauao liʻiliʻi i kapa ʻia ʻo Simplicius, nāna i hāʻawi iā Galileo me nā ʻōlelo hoʻopaʻapaʻa ʻole loa. Ua hiki i nā ʻenemi o Galileo ke hōʻoiaʻiʻo i ka Pope ʻo Galileo ka Pope me kāna kiʻi ʻo Simplicus. Ma hope wale nō o kēia i hana ai ʻo Urban VIII lapuwale a koʻikoʻi iā Galileo...

    ...Ua manaʻo ʻo Urbanus iā ia iho he mea hoʻoponopono a ua ʻae ʻo ia e kamaʻilio me Galileo, akā ʻoi aku ka nui o ke ʻano o Galileo no ka Pope. Inā paha ʻo Galilei ka Pope me kāna kiʻi Simplicus a ʻaʻole paha, ʻaʻole hewa ke koho ʻana i ka inoa. ʻAʻole mālama ʻo Galilei i ke kumu o ke kākau holomua, ʻo ia hoʻi ka mahalo i ka mea heluhelu. (12)

A ua hoomaau anei ka poe hoomaau i na kanaka epekema? ʻO ka liʻiliʻi loa kēia i hana ʻia ma ka Soviet Union atheist, kahi i hoʻopaʻa ʻia ai kekahi mau ʻepekema, e like me nā geneticists, a ua pepehi ʻia kekahi ma muli o ko lākou mau manaʻo ʻepekema.

     Pēlā nō, ua pepehi ʻia kekahi mau ʻepekema i ka French Revolution: chemist Antoine Lavoisier, astronomer Jean Sylvain Bally, mineralogist Philippe-Frédéric de Dietrich, astronomer Jean Baptiste Gaspard Bochart de Saron, botanist Chrétien Guillaume de Lamoignon de Malesherbes. Akā naʻe, ʻaʻole lākou i pepehi ʻia no ko lākou mau manaʻo ʻepekema, akā no ko lākou manaʻo politika. Eia nō hoʻi, he hihia hoʻomāinoino i ka mana, he hopena ʻokoʻa loa ia ma mua o ka mālama ʻia ʻana o Galileo.

ʻO ke ala kuhi hewa o ka ʻepekema: Ua alakaʻi hewa ʻo Darwin i ka ʻepekema. Ua hoʻomaka kēia ʻatikala mai ka ʻōlelo a ka poʻe hoʻomaloka i ka manaʻo Karistiano he mea keakea i ka ulu ʻana o ka ʻepekema. Ua ʻōlelo ʻia ʻaʻohe kumu o kēia ʻōlelo, akā ʻo ke koʻikoʻi o ka hoʻomana Kalikiano ka mea i hoʻoholo i ka hānau ʻana a me ka holomua o ka ʻepekema. Hoʻokumu ʻia kēia manaʻo ma luna o kekahi mau kumu e like me ka hānau ʻana o nā ʻōlelo moʻokalaleo, ka heluhelu heluhelu, nā kula a me nā kulanui, ka hoʻomohala ʻana i nā lāʻau lapaʻau a me nā halemai, a me ka ʻoiaʻiʻo o ka hoʻololi ʻepekema i hana ʻia i ka 16th-18th century Europe, kahi i lanakila ai ka manaʻo Karistiano. ʻAʻole i hoʻomaka kēia hoʻololi i loko o kahi hui secularist, akā i loko o kahi hui i hoʻoikaika ʻia e ka manaʻo Karistiano.

   Inā he kumu maikaʻi ka manaʻo Karistiano no ka hoʻomohala ʻana i ka ʻepekema, ma hea i puka mai ai ka manaʻo kūʻē i ka ʻepekema a me ka hoʻomana Karistiano? ʻO kekahi kumu no kēia ʻoiaʻiʻo ʻo Charles Darwin me kāna mau kumumanaʻo o ka evolution i ke kenekulia 19. ʻO kēia kumumanaʻo, i kūpono me ka naturalism, ʻo ia ke kumu nui o kēia kiʻi. Ua ʻōlelo pū ka mea hoʻomaloka kaulana ʻo Richard Dawkins, ma mua o ka wā o Darwin he mea paʻakikī iā ia ke hoʻomaloka: "ʻOiai paha i manaʻo ʻia ka manaʻo ʻole i mua o Darwin, ʻo Darwin wale nō ka mea i hoʻokumu i ke kumu no ka hoʻopono ʻole ʻana i ka naʻauao." (13).

   Akā akā. Ke mahalo ka poʻe ʻepekema kūlohelohe i ka hana a me ka hoʻoikaika ʻana o Darwin, ua pololei kekahi hapa, hewa kekahi hapa. Ua pololei lākou ʻo Darwin he kanaka kūlohelohe maoli nāna i nānā pono i ke ʻano, aʻo e pili ana i kāna kumuhana a ʻike i ke kākau ʻana e pili ana i kāna noiʻi. ʻAʻole hiki i ka mea i heluhelu i kāna magnum opus On the Origin of Species ke hōʻole i kēlā.

   Eia naʻe, ua hewa lākou i ka ʻae ʻana i ka manaʻo o Darwin ua hoʻoili ʻia nā ʻano mea āpau mai kahi cell primordial hoʻokahi. He mea maʻalahi ke kumu: ʻAʻole hiki iā Darwin ke hōʻike i nā hiʻohiʻona o nā hoʻololi o nā ʻano i loko o kāna puke On the Origin of Species, akā he mau hiʻohiʻona wale nō o ka hoʻololi a me ka hoʻololi ʻana. ʻElua mau mea like ʻole. ʻO ka hoʻololi ʻana, e like me ka nui o ka nuku o ka manu, ka nui o nā ʻēheu, a i ʻole ke kūpaʻa maikaʻi ʻana o kekahi mau huakini, ʻaʻole ia e hōʻoia i ka loaʻa ʻana o nā ʻano ʻano āpau i kēia manawa mai ka pūlima kumu hoʻokahi. Hōʻike hou nā manaʻo e pili ana i ke kumuhana. Ua ʻae ʻo Darwin iā ia iho ʻaʻohe ona hiʻohiʻona o nā loli maoli i nā ʻano. Ma kēia ʻano, hiki ke ʻōlelo ʻia ua alakaʻi hewa ʻo Darwin i ka ʻepekema:

Darwin: Ua luhi maoli au i ka haʻi ʻana i ka poʻe ʻaʻole aʻu e ʻōlelo nei he hōʻike pololei o kekahi ʻano i hoʻololi ʻia i ʻano ʻano ʻē aʻe a ke manaʻoʻiʻo nei au ua pololei kēia manaʻo no ka mea he nui nā hanana e hiki ke hui a wehewehe ʻia ma muli o ia. (14)

Encyclopedia Britannica: Pono e hoʻokūpaʻa ʻia ʻaʻole i ʻōlelo ʻo Darwin ua hiki iā ia ke hōʻoia i ka evolution a i ke kumu o nā ʻano. Ua ʻōlelo ʻo ia inā ua loaʻa ka evolution, hiki ke wehewehe ʻia nā mea ʻike ʻole he nui. ʻO nā hōʻike e kākoʻo ana i ka evolution no laila ʻaʻole pololei. 

"He mea hoʻohenehene ka puke i kaulana no ka wehewehe ʻana i ke kumu o nā ʻano ʻano ʻaʻole i wehewehe i kekahi ʻano." (Christopher Booker, Times columnist e pili ana i ka magnum opus a Darwin, On the Origin of Species )   (15)

Inā ua aʻo ʻo Darwin ma ke ʻano ma kahi o ka lāʻau ʻohana hoʻokahi (ka ʻike o ka evolution, ka mea i manaʻo ʻia ua ulu nā ʻano ola o kēia manawa mai ka cell primordial like), inā he mau haneli o nā kumulāʻau ʻohana, a he mau lālā kēlā me kēia lāʻau. a me na bifurcations, ina ua kokoke aku oia i ka oiaio. Hiki ke ʻano like ʻole, e like me kā Darwin i hōʻike ai, akā i loko o nā ʻano kumu. ʻOi aku ka maikaʻi o ka nānā ʻana me ke kumu hoʻohālike ma mua o ke kumu hoʻohālike i loaʻa ai ke ola o kēia manawa mai loko mai o kahi cell primordial, ʻo ia hoʻi kahi ʻano kumu hoʻokahi:

Hiki iā mākou ke noʻonoʻo e pili ana i nā kumu i alakaʻi ai nā ʻepekema i ka manaʻo o kahi progenitor maʻamau me ka ʻole. ʻO ka lanakila o Darwinism he mea kānalua ka mea i hoʻonui i ka hanohano o ka poʻe ʻepekema, a ua kūpono ka manaʻo o kahi kaʻina hana maʻalahi me ka ʻuhane o ka manawa i loaʻa ai i ke kumumanaʻo ka nui o ke kākoʻo mai nā alakaʻi hoʻomana. I kekahi hihia, ua ʻae ka poʻe ʻepekema i ke kumumanaʻo ma mua o ka hoʻāʻo ʻia ʻana, a laila hoʻohana i ko lākou mana e hōʻoiaʻiʻo i ka lehulehu ākea ua lawa nā kaʻina kūlohelohe e hana i ke kanaka mai ka maʻi bacteria a me ka bacteria mai ka hui kemika. Ua hoʻomaka ka ʻepekema Evolutionary e ʻimi i nā hōʻike kākoʻo a hoʻomaka i nā wehewehe e hoʻopau i nā hōʻike maikaʻi ʻole. (16)

Hōʻole ka moʻolelo mōʻalihaku i ka manaʻo o Darwin. Ua ʻike ʻia no ka manawa lōʻihi ʻaʻole hiki ke ʻike ʻia ka hoʻomohala lohi ʻana i nā mōʻalihaku, ʻoiai ʻo ke kumumanaʻo evolutionary e koi ai i ka puka ʻana o nā naʻau, nā ʻāpana a me nā ʻano mea hou ma o kēia. No ka laʻana, ua ʻōlelo ʻo Steven M. Stanley: "ʻAʻohe hiʻohiʻona hoʻokahi o ka mea mōʻalihaku i ʻike ʻia kahi e ulu nei kahi hiʻohiʻona nui hou no ka ʻano (17)

    Ua ʻike ʻia ka nele o ka hoʻomohala lohi e kekahi mau paleontologists koʻikoʻi. ʻAʻole hōʻike nā mōʻalihaku a me nā ʻano ʻano hou i nā hiʻohiʻona o ka hoʻomohala ʻana i ka manaʻo o Darwin. Aia ma lalo iho kekahi mau manaʻo mai nā ʻelele o nā hale moʻolelo kūlohelohe. Pono nā hale hōʻikeʻike moʻolelo kūlohelohe i nā hōʻike maikaʻi loa no ka evolution, akā ʻaʻole lākou. ʻO ka mea mua, he ʻōlelo a Stephen Jay Gould, ʻo ia paha ka mea paleontologist kaulana loa o ko mākou manawa (American Museum). Ua hōʻole ʻo ia i ka ulu mālie ʻana i nā mōʻalihaku:

ʻO Stephen Jay Gould: ʻAʻole oʻu makemake e hoʻohaʻahaʻa i ka mana kūpono o ka nānā ʻana i ka evolution. Makemake wale au e ʻōlelo ʻaʻole i ʻike ʻia i loko o nā pōhaku.  (The Panda's Thumb, 1988, p. 182,183).

ʻO Kauka Etheridge, ka mea mālama kaulana o ka Hale Hōʻikeʻike Pelekane:  Ma kēia hale hōʻikeʻike holoʻokoʻa, ʻaʻohe mea liʻiliʻi loa e hōʻoia i ke kumu o nā ʻano mea mai nā ʻano waena. ʻAʻole hoʻokumu ʻia ke kumumanaʻo o ka evolution ma luna o nā ʻike a me nā ʻoiaʻiʻo. E pili ana i ka makahiki o ka lāhui kanaka, ua like ke kūlana. Ua piha kēia hale hōʻikeʻike i nā hōʻike e hōʻike ana i ka noʻonoʻo ʻole o kēia mau manaʻo. (18)

ʻAʻole hiki i kekahi o nā luna o nā hale hōʻikeʻike paleontological nui ʻelima ke hōʻike i hoʻokahi hiʻohiʻona maʻalahi o kahi mea ola i hiki ke manaʻo ʻia he ʻāpana hōʻike o ka ulu mālie ʻana mai kekahi ʻano a i kekahi. (Ka hōʻuluʻulu manaʻo a Kauka Luther Sunderland i kāna puke  Darwin's enigma . Ua nīnauele ʻo ia i nā ʻelele he nui o nā hale moʻolelo kūlohelohe no kēia puke a kākau iā lākou me ka manaʻo e ʻike i ke ʻano o nā hōʻike i loaʻa iā lākou e hōʻoiaʻiʻo ai i ka evolution. [19])

Ke hoʻomau nei ka ʻōlelo ma luna o ke kumuhana like. ʻO Dr Colin Patterson ka mea hope loa he kanaka paleontologist a he loea fossil ma ka Hale Hōʻikeʻike Pelekane (Natural History). Ua kākau ʻo ia i puke e pili ana i ka evolution - akā i ka nīnau ʻana o kekahi iā ia no ke aha i loaʻa ʻole ai nā kiʻi o kāna puke i nā ʻano waena (nā mea ola i ka hoʻololi), ua kākau ʻo ia i kēia pane. Ma kāna pane, pili ʻo ia iā Stephen J. Gould, ʻo ia paha ka paleontologist kaulana loa ma ka honua (hoʻohui wiwo ʻole):

Ua ʻae loa wau i kou manaʻo e pili ana i ka nele o nā kiʻi i loko o kaʻu puke e pili ana i nā mea ola e loli ana i ka pae hoʻololi. Inā wau i ʻike i kekahi o ia mea, i kahi mōʻalihaku a i ʻole ke ola, ua makemake wau e hoʻokomo iā lākou i loko o kaʻu puke . Ke manaʻo nei ʻoe e hoʻohana wau i kahi mea pena kiʻi e hōʻike i nā ʻano like ʻole akā mai hea ʻo ia e loaʻa ai ka ʻike no kāna mau kaha kiʻi? ʻO ka ʻōlelo ʻoiaʻiʻo, ʻaʻole hiki iaʻu ke hāʻawi aku iā ia i kēia ʻike, a inā wau e waiho i kēia mea no kahi mea pena kiʻi, ʻaʻole anei ia e alakaʻi hewa i ka mea heluhelu?

   Ua kākau au i ka kikokikona o kaʻu puke ʻehā makahiki aku nei [ma ka puke āna i haʻi ai ua manaʻoʻiʻo ʻo ia i kekahi mau ʻano waena]. Inā wau e kākau i kēia manawa, manaʻo wau he ʻokoʻa ka puke. ʻO Gradualism (hoʻololi mālie) kahi manaʻo aʻu e manaʻoʻiʻo nei. ʻAʻole wale no ka hanohano o Darwin akā no koʻu ʻike ʻana i ka genetics me he mea lā e koi ʻia. Eia nō naʻe, paʻakikī ke koi aku iā [mea akamai mōʻalihaku kaulana ʻo Stephen J.] Gould a me nā poʻe ʻē aʻe o ka hale hōʻikeʻike ʻAmelika ke ʻōlelo lākou ʻaʻohe puka waena . Ma ke ʻano he palaeontologist, hana nui au me nā pilikia noʻonoʻo i ka wā e ʻike ai i nā ʻano mea ola kahiko mai ka mea mōʻalihaku. Ke ʻōlelo mai nei ʻoe, pono iaʻu e 'hōʻike i ke kiʻi o kahi mōʻalihaku, kahi i ulu mai ai kekahi pūʻulu mea ola.' Ke ʻōlelo pololei nei au - ʻaʻohe mōʻalihaku e lilo i ʻāpana hōʻike paʻa wai . (20)

He aha ka mea hiki ke hoʻoholo ʻia mai ka mea i luna? Hiki iā mākou ke mahalo iā Darwin ma ke ʻano he kanaka kūlohelohe maikaʻi, akā ʻaʻole pono mākou e ʻae i kāna manaʻo e pili ana i ka hoʻoilina o nā ʻano mai kahi cell primordial hoʻokahi. ʻOi aku ka maikaʻi o nā hōʻike no ka hana ʻana i hoʻomākaukau koke ke Akua i nā mea āpau. Hiki ke hoʻololi ʻia, a hiki ke hoʻololi ʻia nā ʻano ʻano ma o ka hoʻoulu ʻana, akā he mau palena kēia e hiki koke mai ana.

    ʻO ka hopena, ua alakaʻi hewa ʻo Darwin i ka ʻepekema, a ua hahai nā ʻepekema hoʻomaloka iā ia. ʻOi aku ka maikaʻi o ka hilinaʻi ʻana i ka manaʻo mōʻaukala ua hana ke Akua i nā mea āpau i ʻole e ala wale mai. Ua kākoʻo pū ʻia kēia manaʻo e ka ʻike ʻole o ka poʻe ʻepekema i ka hopena o ke ala e ala mai ai ke ola iā ia iho. Hoʻomaopopo ʻia kēia no ka mea hiki ʻole. ʻO ke ola wale nō ka mea hiki ke hana i ke ola, a ʻaʻohe ʻokoʻa i kēia lula. No nā ʻano ola mua, pili pono kēia i ke Akua:

- (Gen 1: 1) I kinohi, hana ke Akua i ka lani a me ka honua.

- (Rom 1:19, 20) No ka mea, o ka mea i ikeia no ke Akua, ua maopopo ia lakou; no ka mea, ua hoike mai ke Akua ia mea ia lakou.

20 No ka mea, o kona mau mea i nana ole ia, mai ka hanaia ana mai o ke ao nei, ua ike pono ia ma na mea i hanaia, o kona mana mau loa, a me kona Akua; i mea e kala ole ai lakou .

- (Rev 4: 11) Pono ʻoe, e ka Haku, e loaʻa ka nani a me ka hanohano a me ka mana: no ka mea, ua hana ʻoe i nā mea a pau, a no kou makemake i hana ʻia ai lākou a hana ʻia .

Jesus is the way, the truth and the life

Grap to eternal life!

Other Google Translate machine translations:

He mau miliona makahiki / dinosaurs / hoʻololi kanaka?
Ka luku ʻana i nā dinosaurs
ʻEpekema i ka hoʻopunipuni: nā manaʻo atheistic o ke kumu a me nā miliona mau makahiki
I ka manawa hea i ola ai nā dinosaur?

Moolelo o ka Baibala
Ka Kahinahina

Ka manaʻo Karistiano: ʻepekema, pono kanaka
Kalikiano a me ka ʻepekema
Ka manaʻo Karistiano a me nā pono kanaka

Nā hoʻomana hikina / New Age
Buddha, Buddhism a me Iesu?
He ʻoiaʻiʻo anei ka reincarnation?

Hoʻomana Mohameka
ʻO nā hōʻike a Muhammad a me ke ola
Hoomanakii ma Islam a ma Meka
Pono anei ka Koran?

Nā nīnau pili pono
E hoʻokuʻu ʻia mai ka male kāne
ʻO ka male kāne kūʻokoʻa
He hana kalaima ka hoopau keiki
Euthanasia a me nā hōʻailona o ka manawa

Hoola
Hiki iā ʻoe ke hoʻopakele